پادشاهی مسجد ، (تلفظِ محلی : بادشاهی مسجد) یا مسجدِ عالمگیری ، در لاهور. ظرفیت این مسجد 000 ، 75 تن

و مساحتش 143ر863 ، 33 مترمربع است و از بزرگترین

مساجد جهان به شمار می آید. احداث این مسجد در لاهور به فرمان اورنگ زیب عالمگیر (حک : 1068ـ 1118) و با اختصاص سه میلیون (سی لک ) روپیه برای آن آغاز شد (چغتایی ،

ص 6). در 1084 برادر رضاعی اورنگ زیب ، مظفرحسین معروف به فدائی خان کوکه ، بنای مسجد را به پایان رسانید (کتیبة فارسی بالای درِ ورودی به خط ثلث و نستعلیق ).

بنای مسجد بر روی صفه ای بلند با یک رشته پلکان ، تقلیدی از مسجد جمعة شاهجهان آباد در دهلی است (پروین حسن ، ص 173).

بنای اصلی از سنگ سرخِ کوههای فتح پور سیکری و بیانه است ؛ اما از گچ و خشتهای شاهجهانی نیز در ساخت آن استفاده و برای ایجاد تنوع در رنگ ، سطح سنگهای سُرخ منبت و با سنگ سفید کوههای مکرانة جودهپور پَرچین کاری * شده است . با وجود این ، رنگ سُرخ بر کلّ نمای مسجد غلبه دارد.

درِ اصلی ورودی ، در سمت شرق و از سطح زمین حدود نُه متر بلندتر است . از زمین تا این در، 22 پله ، با سنگ ابری کابلی ، وجود دارد. ورودی مسجد خود بنایی کامل و شاهانه به سبک معماری تیموریان است که در دو طبقه به صورت مکعب و شامل اقامتگاه امام جماعت و مکتب و کتابخانة مسجد است .

شبستان مسجد با دیواری محاذی طول آن ، دو بخش شده است . در قسمت جلو دری بزرگ در وسط و پنج پنجدری کوچک در شمال و جنوب قرار دارد. در قسمت عقبی شبستان نیز درها به همان ترتیب و تعداد است . در وسط شبستان عقبی که با سنگ سفید ساخته شده ، محراب و منبر نیز قرار دارد. این قسمت قلب مسجد است و زیباترین تزیینات و گلکاری روی سنگ مرمر در آن انجام گرفته است . منبر فعلی را در دورة متأخر ساخته اند (چغتایی ، ص 11). بالایِ بنایِ این شبستان ، سه گنبد روی قوسهای نیمدایره قرار گرفته است . گنبد میانه بزرگتر و دو گنبد طرفین کوچکتر و هم اندازة یکدیگر است . این گنبدهای مرمرین چون مروارید می درخشند و قُبّه طلایی روی آنها به الماس می ماند (گارودی ، ص 289). اندازة گردنة گنبد میانه حدود ده متر و گنبدهای اطراف حدود شش متر و نیم است . روی این گنبدها گُل نیلوفر وارونه ای با سنگ سفید ساخته اند.

از مشخصه های مسجد چهار منار بلند با سنگ سرخ در چهار گوشة مسجد است . هر منار به طول حدود 5ر43 متر روی سکویی هشت گوشه قرار دارد. خود این سکو شش متر از سطح زمین بلندتر است . هر منار سه طبقه دارد و زایران و سیاحان اجازه دارند که به بالای منارها بروند.

صحن مسجد مربعی به مساحت 881ر899 ، 25 متر مربع است و در وسط آن حوض آبی به مساحت 2576ر232 متر مربع قرار دارد. در شمال و جنوب و شرق صحن دالانی ساخته شده که از سطح صحن حدود یک متر بلندتر است . در 1272/ 1856 انگلیسیها به دلایل سوق الجیشی دالانِ شرقی را ویران کردند ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ) اما دولت پاکستان آن را بازسازی و لوله کشی آب کرد.

در کّلِ بنای مسجد چهار نوع آرایش به کار رفته است : منبت کاری روی سنگ ، پرچین کاری ، کنده کاری سنگ سُرخ و پُرکردن آن با سنگهای برآمدة ملوّن ، و نقاشی روی گچ سفید.

پس از انقراض حکومت مسلمانان در شبه قاره و روی کار آمدن سیکها در پنجاب در قرن دوازدهم /هجدهم ، سیکها پادشاهی مسجد را تصرف و از آن به عنوان سنگر، پادگان نظامی ، مرکز مهمات و طویلة اسبان استفاده کردند. آنها سنگهای قیمتی آن را کندند و لوازم گرانبهای مسجد را از بین بردند (کنهیالال هندی ، ص 158). در جنگهای بین جانشینان مهاراجه رنجیت سنگه ، شیر سنگه توپهای سبک را بالای منارها نصب کرد تا مخالفان خود را، که در ارگ لاهور محصور بودند، به گلوله بندد. گلوله های توپ نیز که از ارگ شلیک می شد موجب تخریب بیشتر مسجد گردید. در جمادی الاولی 1265/ مارس 1849 انگلیسیها پنجاب را از سیکها گرفتند و این مسجد به تصرف آنان درآمد. تا 1271/ 1855 پادشاهی مسجد مرکز مهمات آنان و ورود نمازگزاران به آن ممنوع بود تا اینکه مهمات را به محلی دیگر بردند و در جمادی الاولی 1272/ ژانویة 1856 مسجد را به مسلمانان واگذاشتند (محمدباقر، ص 333؛ محمدلطیف ، ص 115). اما انگلیسیها دالان شرقی مسجد را از میان بردند تا میان ارگ ، که محل استقرار ارتش انگلیس بود، و مسجد حایلی نباشد و آنان بتوانند فعالیتهای مسلمانان را در مسجد تحت نظر قرار دهند. از 1282/ 1865 تلاشهایی برای بازسازی پادشاهی مسجد، آغاز گردید و با پولی که مسلمانان لاهور جمع کردند و هزینه ای که دولت پنجاب به مرمت مسجد اختصاص داد، در طول سالهای 1292ـ 1338/ 1875ـ1920 اولین مرحلة بازسازی مسجد انجام گرفت . دومین مرحلة بازسازی را ادارة امور مردم هند در 1318 ش / 1939 شروع کرد. در 1326 ش / 1947 با تأسیس پاکستان کار بازسازی مسجد را ادارة امور مردم پاکستان به عهده گرفت و جمعاً با صرف هزینة 000 ، 900 ، 4 روپیه در طول 21 سال ، بازسازی همه جانبة مسجد روی خطوط معماری اصلی در 1339 ش / 1960 به پایان رسید (چغتایی ، ص 21ـ23). هم اکنون ادارة اوقاف پنجاب مسجد را اداره و امام جماعت و خطیب و مؤذن را منصوب می کند. در این مسجد علاوه بر اقامة نمازهای یومیه ، نمازهای جمعه ، عیدین و تراویح مطابق مذهب حنفی برگزار می شود.

پادشاهی مسجد، نشان قدرت و برادری مسلمانان منطقه شناخته می شود. در 1331/ 1913 که ایتالیا به لیبی حمله کرد اقبال لاهوری (1294ـ1357) در این مسجد و در اجتماع بزرگ مسلمانان منظومة تاریخی خود «به حضور رسالت مآب » را خواند و از شهدا تجلیل کرد (برای متن منظومه رجوع کنید به اقبال لاهوری ، ص 197). نماز بر جنازة اقبال با شرکت هزاران تن در همین مسجد اقامه و جسد او در ضلع جنوبی و بیرون از محوطة مسجد به خاک سپرده شد. در 1353 ش / فوریة 1974، سران کشورهای اسلامی که به منظور شرکت در دومین اجلاس سران به لاهور رفته بودند، نماز جمعه را در همین مسجد اقامه کردند.

پادشاهی مسجد علاوه بر حفظ جایگاه فعال خود به عنوان عبادتگاه ، دارای جاذبة جهانگردی است . بخشی از اتاقهای مسجد در طبقة دوم ساختمانِ درِ ورودی اکنون گنجینة اشیای مقدس است . این اشیا به حضرت محمد صلی الله علیه وآله و سلم و حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسین علیهم السلام و اویس قرنی و شیخ عبدالقادر گیلانی (متوفی 561) منسوب است و بنا به روایتی امیرتیمور گورکانی پس از گشایش دمشق (803) و فتح ترکیه (805) این اشیای متبرک را به دست آورد و آنها را به سمرقند برد و سپس ظهیرالدین بابر (حک : 932ـ937) آنها را به هندوستان منتقل کرد. این اشیا دست به دست در خانواده های حکومتی نگهداری شد، تا اینکه فقیر سیّدنورالدین منوّر (متوفی 1268) آنها را خرید و وقف پادشاهی مسجد کرد (قریشی ، ص 568 ـ 569؛ محمدلطیف ، ص 115ـ 116).

---

منابع :
(1) محمد اقبال لاهوری ، کلیات اقبال (اردو): بانگ درا ، لاهور 1973؛
(2) سوجان رای بهنداری ، خلاصة التواریخ ، چاپ ظفرحسن ، دهلی 1918؛
(3) محمد عبدالله چغتایی ، بادشاهی مسجد لاهور ، لاهور 1972؛
(4) محمد عبدالله قریشی ، «مساجد»، نقوش ، ش 92 (فوریة 1962)؛
(5) کنهیا لال هندی ، تاریخ لاهور ، چاپ کلب علی خان فایق ، لاهور 1977؛
(6) طارق والی ، نهج الواحد فی عمارة المساجد ، بحرین 1993، ص 183ـ184؛




(7) Muhammad Baqir, Lahore: past and present , Lahore 1952;
(8) Roger Garaudy, Mosquee miroir del Islam , Paris 1985;
(9) Perween Hasan, "The Indian subcontinent", in The Mosque: history, architectural development and regional diversity , ed. Martin Frishman and Hasan-uddin Khan, London 1994;
(10) Muhammad Latif, Lahore: its history, architectural remains and antiquities , Lahore 1892.

/ عارف نوشاهی /