بیهق ، آبادی ، ناحیه ، و ولایتی قدیمی در نیشابور (اَبَرشهر)، امروزه دهستانی در شهرستان سبزوار. بیهق به دلیل قرار داشتن بر سر راه اصلی ری ـ نیشابور (ابن رسته ، ص 169ـ171؛ ابن خرداذبه ، ص 22ـ24)، و برخاستن اشخاص نامداری از آن ، و از آنجا که از مراکز تشیع در ایران بوده (یاقوت حموی ، ج 1، ص 804)، طی قرنها اهمیت داشته است .

مؤلّف تاریخ بیهق در تبیین نام بیهق به نقل چند نظر پرداخته ، از جمله اینکه برخی آن را به معنای «بهترین ناحیة » نیشابور، و برخی برگرفته از نام شخصی موسوم به بیهه دانسته اند که به روزگار بهمن الملک دیه بیهه را بنا کرد و آثار و حصار آن تا زمان مؤلف (قرن ششم ) باقی بوده است (علی بیهقی ، ص 33). درستی این تبیین محل تردید است ولی جغرافیانویسان و مؤلفان بعدی عموماً نظر اول را پذیرفته و در آثار خود ذکر کرده اند (از جمله یاقوت حموی ، همانجا؛ حافظ ابرو، ص 50؛ و از مؤلفان معاصر رجوع کنید به توماشک ، ص 636).

گرچه بیهق در منطقة قدیمی اَبَرشهر قرار داشته که حداقل از زمان پارتیان آباد بوده ( رجوع کنید به مارکوارت ، ص 150)، دربارة سابقة پیش از اسلام آن به طور مشخص اطلاعی در دست نیست . در روایتی حافظ ابرو (همانجا)، بنای قلعة خسروگرد را (که به روزگار وی قریه ای از قرای بیهق بوده ) به کیخسرو منسوب می کند.

وسعت و حدود بیهق در طول تاریخ متغیر بوده است . در اوایل قرن سوم در زمان عبدالله بن طاهر (213ـ230)، ناحیة بیهق مشتمل بر دوازده قسمت (ربع ) بود: اعلی الرستاق (شامل آبادی بیهق )، قصبة سبزوار، طبس ، زمیج ، خواشد و وریان ، خسروجرد، باشتین ، دیوره ، کاه ، مزینان ، فریومد، پشاکوه (علی بیهقی ، ص 34ـ 39). در آن زمان بیهق شامل 395 روستا بود که از آن میان ، 321 روستا خراجی بالغ بر 796 ، 178 درهم و 74 روستا مبلغ 800 ، 57 درهم عشریه (مالیات ) می پرداختند (همان ، ص 34). در قرن هفتم تعداد روستاها به 321 (یاقوت حموی ، همانجا)، و در قرن هشتم به حدود چهل روستا (حمدالله مستوفی ، ص 150) کاهش یافت ، و قصبة (مرکز) آن خسروجرد بود (ابوالفداء، ص 442). در آن زمان آب و هوای بیهق معتدل و بازارهای آن فراخ و محصولش غله و اندکی میوه بوده است (حمدالله مستوفی ، ص 149ـ150). در 444 در بیهق زلزلة سختی روی داد که بر اثر آن خرابی بسیار به بار آمد (علی بیهقی ، ص 52). در 464 باروی شهر به دستور خواجه نظام الملک (وزیر سلجوقیان ) تجدید بنا و در 490 بار دیگر به فرمان ارسلان ارغون بن آلب ارسلان ویران شد (همان ، ص 53).

ظاهراً نخستین بار حمدالله مستوفی در قرن هشتم بیهق را به عنوان ولایت ضبط کرده است (ص 149). در همین قرن سربداران ضرب سکه های مستقل را در سبزوار آغاز کردند (اسمیت ، ص 75).

قدیمترین روایت تاریخی در مورد بیهق ، توقف یزدگرد، آخرین پادشاه ساسانی ، در سال 28، در آنجاست (علی بیهقی ، ص 26). بیهق در 30 یا 31 به دست مسلمانان فتح شد (بلاذری ، ص 403ـ 404؛ طبری ، ج 4، ص 302؛ ابن اثیر، ج 3، ص 124؛ علی بیهقی ، ص 25ـ26).

در قرن سوم ، با مهاجرت تعداد زیادی از سادات علوی که از طرف مادری با طاهریان خویشی داشتند، خاندان سادات بیهق شکل گرفت (علی بیهقی ، ص 54 ـ56) و بیهق را تبدیل به یکی از مراکز تشیع نمود، چنانکه عبدالجلیل قزوینی در قرن ششم سبزوار را از شهرهای شیعی ضبط کرده (ص 202) و در قرون بعدی نیز چنین بوده است ( رجوع کنید بهحمدالله مستوفی ، ص 150؛ حافظ ابرو؛ یاقوت حموی ، همانجاها). در عین حال ، علمای بسیاری ، عمدتاً شافعی ، بدانجا منسوب اند (اسنوی ، ج 1، ص 99، 117، 120؛ و ادامة مقاله ).

بیهق از درگیریهای مذهبی که در خراسان رخ می داد، برکنار نماند. در شورش خوارج در 213، به رهبری حمزة بن آذرک ، در قسمتهای مختلف بیهق ، از جمله شِشْتَمَد و سبزوار، تعداد زیادی از مردم کشته شدند و ویرانی بسیار به بار آمد (علی بیهقی ، ص 44ـ 45). نیز در 489، در جنگ میان اهالی بیهق با کرّامیان ، آسیب زیادی به مردم این ناحیه وارد آمد (همان ، ص 269). از اواخر قرن پنجم بیهق صحنة تاخت و تاز اسماعیلیان نزاری شد (ابن اثیر، ج 10، ص 392). در 520، سلطان سنجر سپاهی برای سرکوبی اسماعیلیان به بیهق فرستاد (همان ، ج 10، ص 631). در قرن ششم در جنگهای میان سلجوقیان با غزان نیز بیهق بارها مورد هجوم و خرابی واقع شد (همان ، ج 11، ص 88،232؛ علی بیهقی ، ص 271ـ272). در هنگام حملة مغول ، بیهق نیز چون دیگر قصبات و شهرهای خراسان ویران شد (جوینی ، ج 1، ص 118؛ وصّاف حضره ، ص 323). ولایت بیهق در نیمة قرن هشتم در قلمرو دولت سربداران بود. با استمداد آخرین امیر سربداری ، علی مؤید (766ـ 788)، از امیرتیمور، این ولایت نیز به قلمرو تیمور منضم گشت ؛ تا اینکه در شورش 785 شهر سبزوار مورد ویرانی و کشتار هولناک تیمور واقع شد (پطروشفسکی ، ص 93، 95ـ96؛ میرخواند، قسم 6، ص 1037، 1040؛ نیز رجوع کنید به سبزوار * ).

در دورة صفویه ، شهر سبزوار، شهر بزرگ و مهم ناحیة بیهق ، بازسازی و مرمت شد و رونق فراوان یافت ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «سبزوار»)، و ظاهراً از این دوره است که نام سبزوار به ناحیة قدیمی بیهق اطلاق شد ( رجوع کنید به سبزوار * ).

از علما و ادبای بیهق ، ابوالحسن محمدبن شعیب بیهقی (متوفی 324) فقیه و مفتی شافعی ؛ ابوبکر احمدبن حسین بیهقی (384ـ 458) فقیه شافعی ؛ ابوعبداللّه محمدبن یحیی (مقتول حدود 432)، فقیه امامی ، جدّ مادریِ ابن شجری ؛ ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی (385ـ470)، مورخ و مؤلف تاریخ بیهقی ؛ احمدبن علی بیهقی معروف به بوجعفرک (470ـ 544) لغوی و مؤلف تاج المصادر ؛ و ابوالحسن (ظهیرالدین ) علی بیهقی معروف به ابن فندق (493ـ565) مؤلف کتاب تاریخ بیهق ، که جزئیات بسیاری را دربارة تاریخ بیهق ثبت کرده است ، شایان ذکرند (آقابزرگ طهرانی ، طبقات :النابس ، ص 38، الثقات العیون ، ص 36، الانوار الساطعة ، ص 166ـ167؛ سمعانی ، ج 1، ص 438ـ439؛ برای فهرست مفصل رجوع کنید به علی بیهقی ، جاهای متعدد).

آثار باقیمانده از دوران رونق بیهق ، هم اکنون در سبزوار و آبادیهایی که قبلاً در قلمرو بیهق بوده اند وجود دارد ( رجوع کنید به محمود بیهقی ، جاهای متعدد؛ جغرافیای کامل ایران ، ج 1،ص 628).

امروزه ، بیهق نام دهستانی است به مرکزیت ششتمد در بخش ششتمد از شهرستان سبزوار.

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، طبقات اعلام الشیعة : النابس فی القرن الخامس : چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1391/1971؛
(2) همان : الثقات العیون فی سادس القرون ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1392/1972؛
(3) همان : الانوار الساطعة فی المائة السابعةِ ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت ، 1972؛
(4) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ 1402/ 1979ـ1982؛
(5) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(6) ابن رسته ، کتاب الاعلاق النفسیة ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ

(7) رینود و دیسلان ، پاریس 1840؛
(8) جان مسن اسمیت ، خروج و عروج سربداران ، ترجمة یعقوب آژند، تهران 1361 ش ؛
(9) عبدالرحیم بن حسن اسنوی ، طبقات الشافعیة ، چاپ کمال یوسف حوت ، بیروت 1407/ 1987؛
(10) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377 ش ؛
(11) احمدبن یحیی بلاذری ، کتاب فتوح البلدان ، چاپ دخویه ، در الجغرافیا الاسلامیة ، ج 42، فرانکفورت 1413/1992؛
(12) علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1345 ش ، چاپ افست تهران 1361 ش ؛
(13) محمود بیهقی ، سبزوار شهر دیرینه های پایدار ، مشهد 1370 ش ؛
(14) ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی ، نهضت سربداران خراسان ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1351 ش ؛
جغرافیای کامل

(15) ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366 ش ؛
(16) عطاملک بن محمد جوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ1937، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(17) عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو ، چاپ غلامرضا ورهرام ، تهران 1370 ش ؛
(18) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(19) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(20) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
(21) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری : تاریخ الامم والملوک ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت ( 1382ـ1387/1962ـ1967 ) ؛
(22) عبدالجلیل قزوینی ، نقض ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1358 ش ؛
(23) ژوزف مارکوارت ، ایرانشهر: برمبنای جغرافیای موسی خورنی ، ترجمة مریم میراحمدی ، تهران 1373 ش ؛
(24) محمدبن خاوندشاه میرخواند، روضة الصفا ، تهذیب و تلخیص عباس زریاب ، تهران 1373 ش ؛
(25) عبدالله بن فضل الله وصّاف حضره ، تحریر تاریخ وصّاف ، به قلم عبدالمحمد آیتی ، تهران 1346 ش ؛
(26) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(27) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bayhaq" (by C. E. Bosworth);
(28) Wilhelm Tomaschek, "Zur historischen Topographie von Persien", in Islamic geography, vol.99, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1993.

/ وحید ریاحی /