بَیْلَک قِبچاقی ، معدن شناسی از ترکهای قبچاق در دورة ایّوبیان Ùˆ مملوکیان . از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست ØŒ جز آنکه در قاهره ØŒ Ùˆ اØ‌تمالاً، در Ø‌َماة زندگی Ù…ÛŒ کرده است .

در 681ØŒ کتابی به نام کتاب کنزالتُجّار ( تِجار ) فی معرفة الاØ‌جار نوشت . نسخة اصلی Ùˆ خطی این اثرِ 88 صفØ‌Ù‡ ای ØŒ در کتابخانة ملی فرانسه نگهداری Ù…ÛŒ شود (Ø´ 2779). در اولین صفØ‌Ø© این نسخه Ù€ Ú©Ù‡ آسیب دیده Ù€ نام اثر Ùˆ عبارتِ اهدایی به صورت «الی السلطان الملک المعزّ (ØŸ) Ù…Ø‌یی الدین یعقوب بن ابی بکر (...)بن ایّوب رØ‌مهم اللّه » به چشم Ù…ÛŒ خورد. اما در صفØ‌Ø© چهارم آن نیز این جمله آمده است : «خواستیم Ú©Ù‡ با این کتاب خود، به کتابخانة سرورمان ØŒ سلطان Ø‌ماة ØŒ سلطان الملک المنصور ناصرالدین Ù…Ø‌مدبن سلطان المظفّر تقی الدین عمربن شاهنشاه بن ایّوب خدمت کرده باشیم .» جملة اخیر، دربارة این Ú©Ù‡ کتاب به Ú†Ù‡ کسی تقدیم شده ایجاد تردید Ù…ÛŒ کند. بیلک در اثر خود، از بیست Ùˆ سه نویسنده اقتباس کرده است Ú©Ù‡ هرمس ØŒ آپولونیوس تیانایی ( رجوع کنید بهبلینوس * )ØŒ ارسطو Ùˆ بطلمیوس ØŒ از متفکران Ùˆ عالمان عهد باستان ØŒ Ùˆ علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ بیرونی Ùˆ غزالی ØŒ از مسلمانان ØŒ مهمترین ایشان اند. کسی Ú©Ù‡ نامش بیش از دیگران در این کتاب آمده ØŒ تیفاشی * معدن شناس مسلمان ØŒ است ØŒ Ú©Ù‡ در نیمة اول قرن هفتم Ù…ÛŒ زیسته است . اساساً، بیلک کتاب خود را همانند کتاب اَزهارالافکار فی جواهرالاØ‌جار (فلورانس 1818 ( با ترجمة ایتالیایی آن ) ØŒ بولونیا 1906Ø› قاهره 1977)ØŒ اثر اØ‌مدبن یوسف تیفاشی ØŒ نوشته است . طرØ‌ ØŒ شیوة تقدیم ØŒ فصلها، سرفصلها Ùˆ Ø‌کایات برگرفته از نویسندگان پیشین در اثر مذکور، عیناً در کتاب بیلک تکرار شده است ØŒ جز آنکه اثر تیفاشی دارای بیست Ùˆ پنج قسمت ØŒ Ùˆ کتاب بیلک دارای سی قسمت است .

از یادداشتی در کتاب بیلک ØŒ معلوم Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ او در 640 از طرابلس شام به اسکندریه سفر دریایی کرده است . بیلک در این سیاØ‌ت ØŒ در یک شب ابری Ùˆ بی ستاره ØŒ مشاهده Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ ناخدا عقربه ای مغناطیسی را در تکه ای از Ù†ÛŒ ØŒ به طوری Ú©Ù‡ شبیه صلیب شود، فرو کرده Ùˆ آن را درون ظرفی پر از آب شناور ساخته است . وقتی Ú©Ù‡ آهن ربایی در اطراف ظرف Ø‌رکت داده Ù…ÛŒ شده ØŒ عقربه نیز به طرف آن Ù…ÛŒ چرخیده ØŒ Ùˆ هرگاه Ú©Ù‡ آهن ربا از آن دور Ù…ÛŒ شده ØŒ عقربه در جهت شمال Ù€ جنوب ثابت Ù…ÛŒ مانده است . او این واقعه را در کتاب خود توضیØ‌ Ù…ÛŒ دهد. بدین ترتیب ØŒ بیلک ØŒ در جهان اسلام ØŒ اولین نویسنده ای است Ú©Ù‡ از کاربُرد سوزن مغناطیسی به عنوان قطب نمای کشتی سخن گفته است . اطلاعاتی Ú©Ù‡ او در این باره عرضه کرده ØŒ به زبانهای مختلف غربی ترجمه شده است ( رجوع کنید بهزندگینامة علمی دانشوران ØŒ ذیل مادّه ).

اگر ریاضیدانی به نام بیلک ØŒ Ú©Ù‡ رسالة فی علم الساعات Ùˆ العمل بها یِ ابن ساعاتی خراسانی ØŒ (متوفی Ø‌ 627Ø› موجود در کتابخانة کوپریلی ØŒ Ø´ 949) را در 658 ( در قاهره ) استنساخ کرده است ( رجوع کنید به ششن Ùˆ دیگران ØŒ ج 1ØŒ ص 483)ØŒ Ùˆ ریاضیدان دیگری با همان نام ( بیلک ) ØŒ Ú©Ù‡ بنابه یادداشتی در کتاب ریاضی مورخ 668 خود (موجود در استانبول رجوع کنید به زندگینامة علمی دانشوران ØŒ همانجا)ØŒ اثر مذکور را به خود نسبت داده است ØŒ همان بیلک قبچاقی باشد، معلوم Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ او در ریاضیات Ùˆ Ø‌داقل سه رشتة مختلف علوم طبیعی دست داشته است . در کتاب کنزالتجّار ØŒ نام پدر او به صورت Ù…Ø‌مد، اما در نسخة خطی علم الساعات ...ØŒ عبداللّه آمده Ú©Ù‡ در اØ‌تمالِ یکی بودنِ این دو دانشمند ایجاد تردید Ù…ÛŒ کند.

منابع :

Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, I, 652, Supplementband , 1937-1942, I, 904; Dictionary of scientific biography,ed.Charles Coulston Gillispie, NewYork 1981, s.v. "Baylak al-Qibja ¦q ¦â", (by M. Plessner); EI 2 , s.v.v. "Ibn A l-Sa ¦ Ãœa ¦t ¦â" (by H. Suter and J. Vernet), "Maghna ¦t ¦â¤s. 2:the compass" (by E. Wiedemann); Mongia Mensia, "Un traitØ¥ inØ¥dit de minØ¥ralogie au 13Ø©me siØ©cle", IBLA XL/140 (1977), 281-295; George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975, II/II, 780, 1072; Ramazan ìe Ã‌en [et al.], Fihrisد

Maht ¤ut ¤a ªti Mektebeti Kخprدlد, Istanbul 1406/ 1986, I, 482-483; Carra de Vaux, Les penseurs de l'Islam , Paris 1921-1926, II, 371-372.

/ فرّخ مفتی اوغلی ( د. ا. د. ترک ) /