بَیکَند (یا پَیکَند/ پای کند/ پاکند) ، شهری تاریخی در «کورة » بخارا. امروزه ویرانه های آن در 55 کیلومتری جنوب شهر بخارا، در پنج کیلومتری جنوب آبادیِ شورآباد، بر روی کوهی کم ارتفاع قرار دارد، و متشکل است از دو قسمت شارستان و ارگ (یا کُهَنْدِز واقع در شمال شرقی شارستان ). در مشرق این ویرانه ها آبراهی با جهت شمالی ـ جنوبی ، آب را به زمینهای کشاورزی در جنوب ویرانه های بیکند می رساند (گزارش یکی از اعضای هیئت اعزامی بنیاد دایرة المعارف اسلامی به ازبکستان ، شهریور 1377). این ویرانه ها را «پیکند کهنه » می خوانند. در حفاریهای نیمة اول سدة چهاردهم / بیستم ، مساحت آنها بیش از بیست هکتار تخمین زده شد و در آن سکه هایی از زمان کوشانیان ، سغدیان و سامانیان به دست آمد. پیکند جدیدی نیز در کنار این ویرانه ها وجود داشته که تا قرن سیزدهم / نوزدهم ، به «قلعه » معروف بوده است ( د. ازبکستان ، ج 8، ص 603ـ604؛ بارتولد، ج 1، ص 277، پانویس 1؛ سفرنامة بخارا ، ص 84).

اما امروزه هیچ آبادی و شهری در اطراف این ویرانه ها وجود ندارد. بیکند نزدیکترین شهر بخارا به جیحون بود و بر سر راه فَرَب / فَرْبَر ـ بخارا قرار داشت و یکی از شش شهر بیرون

از دیوار بخارا بود (بلاذری ، ص 585؛ نرشخی ، حواشی مدرس رضوی ، ص 169).

نام بیکند را مرکب از «بی »، مأخوذ از «بَغ » به معنای «خدا»، و «کند» به معنای «محل و مکان » دانسته اند (بهار، ص 459؛ برهان ، ذیل «کند»). چون بیکند، پایتخت قدیم و نشستگاه شاهان بخارا بوده ، آن را «پات کند» به معنای «شهر شاهان » نیز آورده اند (مارکوارت ، 1368 ش ، ص 171). بیکند به دلیل استواربودنش ، به «شارستان رویین »، و به دلیل بازرگانی بودنش به «مدینة التجار» نیز معروف بوده است (نرشخی ، ص 61؛ ابن خرداذبه ، ص 25؛ طبری ، ج 6، ص 430). بازرگانان بیکند، با چین تجارت دریایی داشتند (نرشخی ، ص 26). فردوسی نام آن را «کُنْدُز» آورده و بنایش را به فریدون نسبت داده و افزوده است که فریدون در آنجا آتشکده ای ساخت و زند و اوستا را زراندود کرد و در آتشکده گذاشت ، و از زمانی که آنجا پایتخت افراسیاب شد، به بیکند تغییر نام یافت (ج 5، ص 248). محمدتقی حکیم بنای آن را از جمشید و تعمیر آن را از فریدون می داند و می گوید که پس از تعمیر، آن را گَنگ دژ نام نهادند (ص 145).

به گزارش یکی از اعضای هیئت اعزامی بنیاد دایرة المعارف اسلامی به ازبکستان در شهریور 1377، سمیانف باستان شناس پطرزبورگی ، محل این آتشکده و نیز محل قبر افراسیاب را یافته است . به روایتی ، در زمان پادشاهی افراسیاب ، کیخسرو بیکند را محاصره و سپس ویران کرد و افراسیاب از آنجا گریخت (حمدالله مستوفی ، ص 90).

در مورد بیکند تا پیش از دورة ساسانیان ، اطلاعات تاریخی چندانی نداریم . بنابر مطالب تاریخ بخارا ، بیکند، پیش از بخارا دیهی بزرگ و پایتختِ اَبْروی / اَبْرزی ، پادشاه برگزیدة مردم آنجا، بوده است اما بعدها ابروی به دلیل ظلم بسیارش کشته شد (نرشخی ، ص 7ـ9، روایت عبدالرحمان محمد نیشابوری ). مارکوارت (1901، ص 308) اَبروی را از هفتالیان ، و فِرای (ص 28) او را آخرین فرمانروای هفتالی دانسته است . در دورة هرمزِ ساسانی (579 ـ 590 میلادی )، در جنگ بهرام چوبین با ساوْشاه / ساوِه شاه ، ملک ترکستان ، نیز نام بیکند آمده است . بهرام پس از شکست دادن ساوشاه به جنگ پَرموده ، پسر ساوشاه که در بیکند مستقر بود، شتافت و قلعة بیکند به نام آواز/ افراز را که پرموده جواهرات خود را در آنجا گذاشته بود، گرفت و گنجهای افراسیاب و ارجاسب و جواهرات سیاوش نیز به دست او افتاد (ثعالبی ، ص 648، 653ـ 655؛ بلعمی ، ج 2، ص 1077ـ 1078؛ فردوسی ، ج 8، ص 376).

پس از اسلام ، در زمان خلافت معاویه (متوفی 60)، در 53 ـ 54، عبیدالله بن زیاد بیکند را گشود (بلاذری ، ص 571؛ طبری ، ج 5، ص 297). حَجّاج بن یوسف ثقفی در 87 یا 88، قُتَیبة بن مسلم را امیر خراسان کرد. با شنیدن این خبر، اهالی بیکند دور شهر حصاری محکم کشیدند، اما قتیبه پس از پنجاه روز محاصره ، شهر را گرفت . اهالی بیکند تقاضای صلح کردند، قتیبه پذیرفت و مالیاتی تعیین کرد و پنجهزار قطعه ابریشم چینی نیز در پیمان صلح ذکر شد (نرشخی ، ص 61، حواشی مدرس رضوی ، ص 250)، سپس قتیبه ، وَرْقاءبن نصر باهلی را امیر آنجا کرد و خود به بخارا رفت . پس از رفتن او خبر آوردند که ورقاء در بیکند به قتل رسیده است (مورخان در مورد درستی این خبر متفق القول نیستند). قتیبه بازگشت ، و خون و مال مردم بیکند را مباح و آنجا را ویران کرد، همة نظامیان شهر را کشت و زنان و کودکان را برده کرد. مردان بیکند که بیشتر بازرگان بودند و در آنجا حضور نداشتند، پس از بازگشت ، خویشان خود را از اعراب خریدند. به روایتی ، غنایمی که قتیبه در این فتح به دست آورد، در هیچیک از جنگهایش به دست نیاورده بود (نرشخی ، ص 61ـ62؛ ابن خلدون ، ج 2، ص 101)؛ از جمله از بتکدة آنجا بتی سیمین به وزن چهار هزار درم و دو مروارید بزرگ به اندازة تخم کبوتر به دست آورد (نرشخی ، همانجا). اما به نوشتة ابوریحان بیرونی آنها را از «بیت النار» (آتشکده ) بیکند یافت و نزد حجاج فرستاد (1374ش ، ص 258). همچنین جنگ افزارهای فراوان و دیگهای بزرگی که با نردبان از آنها بالا می رفتند، به دست او افتاد (طبری ، ج 6، ص 432؛ ابن خرداذبه ، ص 157؛ ابن رسته ، ص 79ـ80). به روایتی ، هیچ شهری نبوده که بکلی ویران ، و بعد بسرعت به دست اهالی آن ساخته شده باشد، مگر بیکند (نرشخی ، ص 62). در قرن دوم ، بیکند محل درگیری ترکان با امویان بود، از جمله در 110 محل جنگ اَشرَس بن عبدالله سُلَمی ، سردار اموی ، با ترکان بود و در 111 عامربن مالک ، سردار اموی ، در دوفرسخی بیکند در رامتین (بلاذری ، ص 571: رامدین ) با سپاهیان ترک جنگید (طبری ، ج 7، ص 58 ـ 59، 68). در قرن سوم ، بیکند شهری باشکوه بوده و تا فربر یک منزل و تا بخارا دو منزل فاصله و رباطهای بسیاری داشته است ، که تعداد آنها را بیش از هزار ذکر کرده اند (نرشخی ، ص 25؛ ابن خرداذبه ، ص 25؛ یعقوبی ، ص 292؛ بازورث ، ص 160). این رباطها را اهالی دیه های بخارا برای دفاع در برابر هجوم کفار ساخته بودند. آنها برای نگهداری هر رباط جماعتی را در آن اسکان داده بودند و هزینة آنان را می پرداختند. زمستانها که کافران به بخارا حمله می کردند، مردم هر دیه برای جنگ با آنها در رباط خویش گرد می آمدند. نرشخی ، آغاز انحطاط رباطها را از 240 ذکر کرده است (همانجا). در 272 امیر نصر سامانی برای جنگ با برادرش ، امیراسماعیل ، به بخارا لشکر کشید و چون او را در بخارا نیافت ، به بیکند رفت و اهالی بیکند از او استقبال شایانی کردند (نرشخی ، ص 113ـ114). بیکند در دورة سامانیان (ح 261ـ 382) بسیار آباد و پررونق بود؛ ثبات اقتصادی و امنیت قلمرو سامانیان (ماوراءالنهر) در رونقِ تجاری آن بی تأثیر نبوده است . بیکند در این زمان ضیاعِ سلطان بود و خراج به آن تعلق نمی گرفت (بازورث ، همانجا؛ نرشخی ، ص 46).

جغرافی نویسان قرن چهارم ، دربارة اوضاع طبیعی بیکند و مقرّ آن ، اطلاعات جامعی داده اند، از جمله این که ، از فَرب تا بیکند، ریگزاری به وسعت دوازده فرسنگ وجود داشت و نهرِ حرامکام نزدیک بیکند جاری بود که کمتر زمانی به شهر می رسید و آب آن به آبگیرِ سام خاش (یا سامجَن / سام کاس / قَراکُول ) می ریخت . در این آبگیر ماهی و مرغابی فراوان ، حتی بیش از تمام خراسان ، می زیست . آب مصرفی اهالی از نهر طاحونه (نام دیگر آن : آسیا، از شعبه های حرامکام رجوع کنید به بارتولد، ج 1، ص 276) تأمین می شد. این نهر، از محلی به نام نوبهار منشعب می شد، در مسیر خود آسیاهای بسیاری را به کار می انداخت و به بیکند می رسید. جیحون در جنوب منطقة بیکند جاری بود. جغرافی نویسان ، از دژی با یک دروازه ، دو بازار، مسجد جامعی که محرابی جواهرنشان و چندین رباط داشت و در ماوراءالنهر بی نظیر بود، یاد کرده ، فاصلة آن را تا بومجکث (کرسی بخارا) یک مرحله ضبط کرده اند (اصطخری ، ص 306، 308، 309، 314، 342؛ ابن حوقل ، ص 483ـ484، 489؛ نرشخی ، ص 26، حواشی مدرس رضوی ، ص 169ـ170؛ مقدسی ، ص 281ـ282). مؤلف حدودالعالم نیز به گنبد گورخان (خانه ) آن اشاره کرده است که مرده ها را از بخارا به آنجا می برده اند (ص 106ـ107). مقدسی (متوفی ح 380 یا 391) رباطهای آن را هزار رباط آباد و ویران ذکر کرده است (ص 282) که احتمالاً به سبب تقویت امنیت خارجی ، دیگر وجود آنها ضرورتی نداشته است (بارتولد، ج 1، ص 275).

بیکند نیز مانند بیشتر شهرهای بخارا، پس از دورة سامانیان رو به انحطاط گذارد (همان ، ج 1، ص 276). بیکند، در زمان آبادانی ، علیرغم بزرگ بودنش به علت نداشتن منبر، شهر خوانده نمی شد (مقدسی ، ص 267، پانویس ؛ متز، ج 2، ص 263) اما بیشتر جغرافی نویسان از آن به عنوان شهر یاد کرده اند. چون اجازة بنای مسجد جامع خارج از شهرهای بزرگ به اکراه داده می شد، ظاهراً مردم بیکند با زحمت بسیار توانسته بودند حق ساختن مسجد جامع را به دست آورند ( رجوع کنید به سمعانی ، ج 8، ص 39؛ بارتولد، ج 1، ص 280). ابوریحان بیرونی ، در قرن پنجم ، به مناسبت ذکر اعیاد ماههای سُغْدی ، از سه عید زرتشتیان سغدی در بیکند در روزهای هفتم و دوازدهم و پانزدهم ماه هفتم تقویم سغدی ، بساکنج ، یاد کرده و مراسم آنان را در این عیدها شرح داده است (1923، ص 234؛ همو، 1362 ش ، ص 267، پانویس ). در آغاز قرن ششم ، ارسلان خان محمدبن سلیمان برای آبادی بیکند سعی بسیار کرد و برای خود کاخی ساخت ، مردم نیز از اطراف به شهر آمدند و عمارتهای زیبا ساختند. ارسلان خان می خواست در شهر نهر جدیدی حفر کند اما به دلیل سختی زمین ، پس از مصرف خروارها روغن و سرکه برای نرم کردن سنگ ، و هلاکت عده ای بسیار، موفق نشد (نرشخی ، ص 26ـ27). به گمان بارتولد (ج 1، ص 276ـ277)، عدم امکان کشیدن نهر و رساندن آب ، یکی از علل ناپایداری ساختمانهای ارسلان خان ، بوده است . سمعانی (506 ـ562) نیز که برای زیارت قبور به آنجا رفته بوده ، در محل جز ویرانه های مسکنِ چند خانوار ترکمن (غازیان )، و آثاری از خرابه های رباطهای پیشین مشاهده نکرده ، و شنیده که آنجا در گذشته حدود سه هزار رباط داشته است (ج 2، ص 404). به نظر می رسد کم آبی یکی از عوامل مهم در زوال تدریجی شهر بوده است .

علما و فقهای بسیاری به بیکند منسوب اند، از جمله ابوعبدالله محمدبن سلام بن فرج بیکندی * ، از محدثان بزرگ (سمعانی ، ج 2، ص 404ـ406؛ نرشخی ، حواشی مدرس رضوی ، ص 262).

---

منابع :
(1) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(2) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(3) ابن خلدون ، العبر: تاریخ ابن خلدون ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1363ـ1370؛
(4) ابن رسته ، کتاب الاعلاق النفیسة ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(5) ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیک 1923؛
(6) همو، الجماهر فی الجواهر ، چاپ یوسف هادی ، تهران 1374 ش ؛
(7) همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(8) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(9) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان نامه : ترکستان در عهد هجوم مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1366 ش ؛
(10) کلیفورد ادموند بازورث ، سلسله های اسلامی ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1349 ش ؛
(11) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(12) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، ترجمه و مقدمه از محمد توکل ، تهران 1367 ش ؛
(13) محمدبن محمد بلعمی ، تاریخ بلعمی : تکمله و ترجمة تاریخ طبری ، به تصحیح محمدتقی بهار، چاپ محمد پروین گنابادی ، تهران 1353 ش ؛
(14) مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران ، تهران 1376 ش ؛
عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غرر السیر:

(15) المعروف بکتاب غرراخبارملوک الفرس وسیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(16) حدود العالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
(17) محمدتقی بن محمدهادی حکیم ، گنج دانش ، چاپ سنگی تهران 1305؛
(18) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
(19) سفرنامة بخارا: عصر محمدشاه قاجار ، چاپ حسین زمانی ، تهران 1373 ش ؛
(20) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، حیدرآباد دکن 1382ـ1402/ 1962ـ1982؛
(21) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت ( 1382ـ1387/ 1962ـ1967 ) ؛
(22) ریچارد نلسون فرای ، بخارا: دستاورد قرون وسطی ، ترجمة محمود محمودی ، تهران 1365 ش ؛
(23) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، متن انتقادی ، مسکو 1963ـ1971؛
(24) ژوزف مارکوارت ، وهرود و ارنگ ، ترجمة داود منشی زاده ، تهران 1368 ش ؛
(25) آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری ، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریده ، قاهره 1377/ 1957؛
(26) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(27) محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا ، ترجمة ابونصر احمدبن محمد نصر قباوی ، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1351 ش ؛
(28) احمدبن اسحاق یعقوبی ، کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛


(29) J. Marquart, ـra ¦ns §ahr , Berlin 1901;
(30) Uzbek Savet Ensiklopediyasi , Tashkent 1971-1980.

/ معصومه بادنج /