باعَلَوی (یا آل باعلوی ذیل «با * ») ، طایفه ای بزرگ و متنفّذ از سادات و صوفیان عربستان جنوبی که بیشتر آنها در حضرموت ، در شهر تَریم یا حوالی آن ، زندگی می کنند و مقابرشان در گورستان زَنْبَلِ آن شهر است . به گفتة شِلّی (ج 1، ص 31)، علوی نام «پرنده ای معروف » است و نسبتِ علوی (و نیز باعلوی ) را نباید با نسبت به علی علیه السّلام خلط کرد. گفته اند علی بن محمدبن احمدبن جدید محدث (متوفی 620؛ ابومخرمه ، ج 2، ص 157؛ شلّی ، ج 2، 233)، در قرن ششم ، به وسیلة شهود ثقه در اصالت سادات باعلوی تحقیق کرده است . کتابهای مختص سادات عربستان جنوبی عبارت است از: الجوهر الشَفّاف ، تألیف عبدالرحمن بن محمد خطیب (متوفی 855)؛ البرقَه المُشیقَه ، تألیف علی بن ابوبکر سَقّاف ؛ غُرَر البهاء الضُوئی ، تألیف محمدبن علی خَرِد (رجوع کنید به سطور زیر، ش 10)؛ التِریاق الواف ، تألیف عمربن محمدبن احمد باشیبان (رجوع کنید به سطور زیر، ش 9)؛ المَنْهَل الصافی ، تألیف عبداللّه بن عبدالرحمن باهارون . محمدبن ابوبکر شِلّی (متوفی 1093) با استفاده از این منابع و کتابهای تراجم احوال ، سرگذشت حدود 280 تن را در المشرع الَّرویّ فی مناقب السادَة آل اَبی عَلَویّ آورده است (رجوع کنید به شِّلّی ). در تحقیق پُر ارج ووستنفلد، که مبتنی بر خلاصَة الاثرِ مُحِبّی است ، هر چند فقط به قرن یازدهم پرداخته شده ، ولی شجره نامه های مفیدی از شاخه های مختلف سادات باعلوی نیز عرضه شده است که از مواد آن باید با احتیاط استفاده کرد. در کتاب عبداللّه بن محمدبن حامِد السَقّاف (متوفی 1353 یا 1355)، مطالب سودمند فراوان است . در اینجا فقط برجسته ترین اعضای شاخة اصلی را می توان برشمرد (دربارة شاخه های عَیْدَروس ، بافقیه ، بَلْفَقیه ، جُفری ، حَبْشی ، حَدّاد، سَقّاف و شَّلّی رجوع کنید به ذیل همین مدخلها):

1) جدّ اعلی که این طایفه به نام او منسوب اند: علوی بن عبداللّه (یا عُبَیْداللّه )بن احمدبن عیسی المُهاجِربن علی العُرَیْضی بن جعفرالصادق بن محمدالباقربن علی زین العابدین بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام (دربارة این شیخ علوی و برادرانش بصری و جَدید (جُدَیْد) رجوع کنید به «احمدبن عیسی * المهاجر» و شلّی ، ج 1، ص 30).

2) علی بن علوی بن محمدبن علوی (ش 1)، معروف به خالِعْ قَسَم (روستایی در مشرقِ تریم )، نخستین عضو این خاندان که در 521 در تریم سکونت گزید و در 527 در همانجا وفات یافت (شلّی ، ج 2، ص 230؛
ووستنفلد، ص 4).

3) محمدبن علی (ش 2)، معروف به صاحبِ مِرباط ، در این بندرگاه مشهور (=ظَفار القدیمه ) مقیم شد و در 550 در همانجا درگذشت (شلّی ، ج 1، ص 198). خاندانهای بافقیه و حَدّاد از اخلاف نبیرة او، احمدبن عبدالرحمن بن علوی الفقیه اند (شلّی ، ج 2، ص 62).

4) محمدبن علی بن محمد (ش 3)، معروف به الاستاذ الاعظم و الفقیه المقدّم (574ـ653)، از مشایخ و عرفای برجستة عربستان جنوبی و بنیانگذار طریقة علویه * . هنگامی که سُفیان یَمَنی لَحْجی (ابومخرمه ، ج 2، ص 93) به حضرموت سفر کرد و در پی این سفر او، پس از مدتها خشکسالی ، باران آمد، محمدبن علی با وی محشور شد. گذشته از رسالاتی که برای سفیان و سعدالدین بن علی ظَّفاری (متوفی 607) فرستاد، تألیف دیگری به او نسبت داده نشده است . وی از طریق عبداللّه صالح بن علی مغربی و عبدالرحمن مُقعَدبن محمد حَضْرَمی تحت تأثیر تعالیم ابومَدْین شُعَیب بن الحسین تِلِمْسانی قرار گرفت و نخستین کسی بود که اصلِ خاص صوفیانة «تحکیم » را به حضرموت وارد کرد (ووستنفلد، ص 5). شلّی (ج 2، ص 260) سلسلة طریقة باعلوی را در کنار شجره نامة («طریقة الا´باء») او ذکر می کند. وی پنج پسر داشت : علوی (کهتر)، عبداللّه ، عبدالرحمن ، علی و احمد، نیای شاخة بَلْفَقیه * (شرح احوال در: شلّی ، ج 2، ص 2ـ11).

5) علوی بن محمد (ش 4)، متوفی 669، و پسرش عبداللّه باعلوی (638ـ731)، هر دو از صوفیان مشهور، که در حقیقت سر سلسلة باعلوی اند (دربارة جزییات زندگی ایشان رجوع کنید به شرح مفصل احوال در شلّی ، ج 2، ص 211، خصوصاً ص 184 به بعد).

6) محمدبن علی بن علوی (ش 5)، متولد 705 در تریم ، متوفی 765 در همانجا. پس از سفر حج ، در محلی مجاور مزارِ هود علیه السّلام ، موسوم به یَبْحَر سکونت گزید. به همین مناسبت مولی الدَویلَة (مولای شهر کهن ، یعنی یبحر) لقب یافت . پسرش عبدالرحمن سقاف (739ـ819) نیای شاخه های مهم سقّاف و عیدروس است (شلّی ، ج 1، ص 199 به بعد؛
سقاف ج 1، ص 71).

7) عمربن عبدالرحمن بن محمدبن علی بن محمدبن محمد (ش 4). معروف به صاحب الحمراء، متولد 823 در تریم ، متوفی 889 در تَعِزّ. پس از مدتی اقامت در مکّه و عدن و لَحْج ، در روستای حمراء ساکن شد. گذشته از شعر و رسالاتی کم اهمیت تر، کتابِ فتح اللّه الرحیم الرحمن فی مناقب عبداللّه بن ابوبکر عبدالرحمن (یعنی عیدروس ) را تألیف کرد (شلّی ، ج 2، ص 240؛
سقاف ، ج 1، ص 86).

8) احمدبن عبداللّه بن علوی بن حسن بن احمدبن حسن بن علی بن محمد (ش 4) موسوم به شَنْبَل ، متوفی 920. وی اثر تاریخی تاریخ شنبل را تألیف کرد (سارجنت ، 1950، ص 291 و بعد؛
شلّی ، ج 2، ص 67).

9) عمربن محمدبن احمدبن ابوبکرباشیبان بن محمداسداللّه بن حسن بن علی بن محمد (ش 4) 881ـ944، مؤلّف تریاق القلوب الواف بذکر حکایات السادة الاشراف (رجوع کنید به سطور بالا و بروکلمان ، ج 2، ص 527؛
سارجنت ؛
1950، ص 583) حاوی شرح احوال 355 تن از سادات باعلوی (شلّی ، ج 2، ص 248، ج 1، ص 3؛
ووستنفلد، ص 48).

10) محمدبن علی بن علوی بن محمدبن عبدالرحمن بن محمدبن عبداللّه بن علوی (ش 5)، موسوم به خَرِد، متولد 890، متوفی 960، مؤلف الوسائل (در حدیث )، النفحات (در تصوف )، غُرَرُالبَهاء الضوئی فی مناقب السادة بنی علوی (یا بنی بَصْری و جَدید و علوی ) (رجوع کنید به سطور بالا و شلّی ، ج 1، ص 196؛
سقاف ج 1، ص 142؛
سارجنت ؛
1950، ص 582).

11) سالم بن احمدبن شیخان بن علی بن ابوبکربن عبدالرحمن بن عبداللّه عَبّودبن علی بن محمد (ش 6)، متولد 995، متوفی 1046 در مکّه . احمد الشَّناوی (متوفی 1028) او را با تصوف آشنا کرد. وی مؤلّف آثار متعددی است که عناوین آنها را پسرش ابوبکر در رساله ای ذکر کرده و شلّی آن رساله را در شرح احوال سالم درج کرده است (شلّی ، ج 2، ص 104ـ110). از جملة آن آثار است : بُلْغَة المُرید و بُغْیَه المُستفید ، شرحی بر قسمتهای چهارم و پنجم الجواهر الخَمْس تألیف محمد غوث اللّه بن خَطیرالدین (بروکلمان ، ج 1، ص 551)؛
السِّفْرُ المَسْطُور للدَّرایة فی الدُّرَر المنثور للولایة ؛
مصباح السِّرّ اللاّمع بمفتاح الجَفْرِ الجامع ؛
غُررَ البیان عن عُمْر الزمان ؛
البرهان المعروف فی موازین الحروف و جز اینها (بروکلمان ، ج 2، ص 537، > ذیل < ، ج 2، ص 565؛
ووستنفلد، ص 77، دربارة پسرش ابوبکر، متوفی 1085، رجوع کنید به شلّی ، ج 2، ص 26؛
بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، 566).

12) عَقیل بن عُمَرعِمران بن عبداللّه بن علی بن عُمَربن سالم بن محمدبن عمربن علی بن احمدبن محمد (ش 4)، ابوالمواهب ، متولد 1001 در الرَّباط (نزدیک ظَفار الحَبوضی )، که در 1062 در ظَفار درگذشت و در زادگاه خود مدفون گردید. از جملة تألیفات اوست : العقیدة (که احمدبن محمد القَشّاشی و علی بن عُمَر باعُمَر بر آن شرح نوشته اند)؛
فتح الکریم الغافِر فی شرح حِلْیَة المسافر ، شرح قصیده ای از سعیدبن عُمَر بَلْحاف (شرح احوال در: شلّی ، ج 2، ص 203؛
ووستنفلد، ص 51؛
بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 1002، با دو عنوان کتاب دیگر).

13) محمدبن زین بن سُمَیْط علوی بن عبدالرحمن بن عبداللّه بن محمد سمیط ، متولد 1100 در تریم ، در 1135 به شبام نقل مکان کرد و در آنجا در 1172 درگذشت . از تألیفات اوست : غایة القصد و المراد (بمبئی 1885) و قُرّة العین ، بترتیب در مناقب استادانش ، عبداللّه بن علوی حدّاد (متوفّی 1132) و احمدبن زین حَبْشی ، و بَهْجَة الفؤاد (تلخیص غایة القصد ) و لُبّاللُّباب (تلخیص مجمع الاحباب ) و دیوان اشعار (سقّاف ، ج 2، ص 127ـ 135؛
سارجنت ، 1950، ص 582؛
بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 566).

14) از جمله اعضای متأخّر این طایفه :

الف ) عبداللّه بن حسین بن طاهربن الجاوی (متوفی 1272) مؤلف سُلَّم التوفیق اِلی مَحَبَّة اللّه علی التحقیق (شرح

مِرقاة صعود التصدیق ، تألیف محمد نَوَوَی الجاوی ، رجوع کنید به سرکیس ، ج 1، ص 518، بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 820، 814).

ب ) عبدالرحمن بن محمدبن حسین بن عُمَر (متوفی ح 1251، مفتی حضرموت ، مؤلف بُغْیَة المُسْتَرشدین فی تلخیص فتاوی بعض الاَئمّة المتأخّرین و غایة تلخیص المراد مِن فتاوی ابن زیاد ، مصر 1303 (سرکیس ، ج 1، ص 517؛
بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 817).

ج ) فضل بن علوی بن محمدبن سهل مولی الدَویلة (متوفی 1283) مؤلف سبیل الاذکار و الاعتبار و جز آن (در حاشیة الحَدّاد: النصائح الدینیة )؛
عِقد الفَرائد من نصوص العلماء الاَماجد (سرکیس ، ج 1، ص 517؛
بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 566).

د) ابوبکربن عبدالرحمن بن محمد، معروف به ابن شهاب ، 1262ـ1341، (سرکیس ، ج 1، ص 140 و بعد، با عنوانهای نُه اثر که از 1305 تا 1331 در هند چاپ شده است ).

ه ) محمدبن عقیل بن علی بن یعقوب ، 1279ـ1350، مؤلف العَطْب الجمیل ، چاپ 1342 (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 822).

---

منابع :
(1) عبداللّه طیّب بن عبداللّه ابومخرمة ، تاریخ ثغر عدن ؛
(2) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیة و المعّربة ، قم 1410؛
(3) عبداللّه بن محمد سقّاف ، تاریخ الشعراء الحضرمیین ؛
(4) محمدبن ابوبکر شلّی ، المشرع الروی فی مناقب السادة الکرام آل ابی علوی ، قاهره 1319/1901؛
(5) محمدامین بن فضل اللّه محبی ، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر ؛


(6) Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Literature , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(7) Robert Bertram Serjeant, "Materials for South Arabian history", BSOAS , XIII (1950);
idem, The Saiyids of H ¤ ad ¤ ramawt ,

(8) London I957;
(9) Wدstenfeld, Die Cufiten in Sدd Arabien , 1883.

) / د. اسلام / اُ. لوفگرن (