بِیکْتاش ، نذرالله حیدری ، روزنامه نگار، نویسنده و مترجم تاجیک . به روایتی ، در 1318/1900 و به گفتة همسرش ویشنفسکایا (تبروف ، ص 20) در 1321/1903 در سمرقند در خانواده ای کاسب به دنیا آمد ( د.تاجیکی ، ج 1، ص 408؛ > دایرة المعارف ادبیات و هنر تاجیک < ، ج 1، ص 265). وی از 1300 ش /1921، نام مستعار «بیکتاش » را برگزید، اما با امضاهای «حیدری » و «حیدرزاده » نیز نوشته هایی دارد (تبروف ، ص 20ـ21).

بیکتاش در مدرسة روسی سمرقند تحصیل کرد، سپس دورة مدرسة «آلتای » را که آموزگارانش افسران و سربازان ترک اسیر در جنگ جهانی اول بودند، به پایان برد. در 1339/1920 آموزشگاه نظامی لنین را در شهر تاشکند تمام کرد و در نبرد سرنگون کردن امارت بخارا شرکت داشت . در پایان 1339/ 1920 از خدمت نظامی استعفا کرد و به کارهای فرهنگی و مطبوعاتی پرداخت ، و تا پایان 1300 ش /1921 سردبیر روزنامه های شرق و یاش کوچ (نیروی جوان ) بود. سپس به شهر اورگوت رفت و به آموزگاری پرداخت . پس از چندی ، به قیام باسماچیان * پیوست ، و در 1301 ش /1922، در روزنامة زرافشان به کار مشغول شد و در موضوعات فرهنگی و نیز «باسماچگی » ( = باسماچیگری ) ، خبر و مقاله می نوشت (همان ، ص 21ـ24).

بیکتاش در 1302 ش /1923، در «انستیتوی آموزگاری » تاشکند به تحصیل پرداخت ، اما او را به انستیتوی آموزگاری باکو فرستادند، که در 1304 ش /1925 از آنجا فارغ التحصیل شد (همان ، ص 24ـ 25). وی همان سال ، به تاشکند برگشت و در دانشگاه دولتی آسیای میانه و دارالمعلمین تاجیکی ، به تدریس تاریخ ادبیات فارسی تاجیکی پرداخت . شخصیتهای معروفی همچون میرزا تورسون زاده * ، ساتِم خان اُلُغ زاده * و مستی بیک تاش محمدوف (متولد 1326/1908) از شاگردان وی بودند (همان ، ص 25).

در 1309 ش /1930، در شهر دوشنبه همایش علمی زبان ادبی فارسی تاجیکی برپا شد که در آن متخصصان غیرتاجیک نیز شرکت داشتند. یکی از نتایج مثبت این گردهمایی این بود که گروه بزرگی از اهل علم و ادب ، از جمله بیکتاش ، تصمیم گرفتند که برای کار و زندگی از شهرهای خود به پایتخت نوین تاجیکستان ، دوشنبه ، بروند (همانجا).

در همین سال ، در شهر دوشنبه پژوهشگاه علمی ـ تحقیقاتی تأسیس ، و سرپرستی آن به بیکتاش واگذار شد. وی در آنجا به تهیة «فرهنگ تاجیکی ـ روسی » پرداخت ، و همزمان در «انستیتوی آموزگاری » تدریس می کرد (همان ، ص 26؛ > دایرة المعارف ادبیات وهنر تاجیک < ،همانجا).

از ابتدای سدة چهاردهم /بیستم ، شهرهای بزرگ فرارود (ماوراءالنهر)، بویژه سمرقند و بخارا، جولانگاه پان ترکیستهایی بود که موجودیت قومی به نام تاجیک ، از تبار ایرانیان ، را قاطعانه انکار می کردند. این گرایش ملی گرایانه ، پس از پیروزی بلشویکها تشدید شد، و جالب اینجاست که تندروترین آنها، مانند فیض الله خواجه یوف (متوفی 1317 ش /1938)، عبدالله رحیم بایوف (متوفی 1317 ش /1938) و عبدالرؤف فطرت * اصلاً تاجیک بودند (شکوری ، ص 122ـ124، 129؛ مَسوف ، ص 78، 84). بیکتاش نیز هنگام تحصیل در باکو گرفتار پان ترکیسم * شد و برای مجلة اُورنک مقاله هایی با امضای «ترکستانْلی بیکتاش » می نوشت (تبروف ، ص 25) و همچنین از اعضای فعال انجمن پان ترکیسمِ «چغتای گورونَگی » بود. وی بعدها به اشتباه خود اعتراف و از این دورة حیات خویش با تأسف یاد کرد (همان ، ص 32).

کار بیکتاش ، بویژه از 1309 ش /1930، پرثمر بوده است . وی در مجموع ، بیش از چهارصد مقاله و کتاب به چاپ رسانید. از جمله مقاله های اوست : «در اطراف املای تاجیکی »؛ «در اطراف زبان ادبی تاجیک »؛ «در اطراف موسیقی کلاسیکی تاجیک » و «وزن منظومة تاجیک ». کتاب صدرالدین عینی و ایجادیات او از جملة نخستین بررسیهای علمی دربارة روزگار و آثار صدرالدین عینی * است . بخش عمدة فعالیت بیکتاش ترجمه های ادبی اوست ؛ وی که ظرافتها و دقایق زبان روسی را به خوبی فراگرفته بود، بسیاری از آثار برجستة ادبیات روسی ، از جمله آثار تولستوی ، پوشکین ، تورگِنیف ، گورکی ، و شولوخوف ، را به فارسیِ تاجیکی برگرداند ( رجوع کنید به همان ، ص 31).

بیکتاش در 1312 ش /1933، شانزده ماه بازداشت شد (رجبی ، ص 8) و در مرداد 1316/ ژوئیة 1937 نیز دوباره او را زندانی ، و همة داراییش را مصادره کردند (تبروف ، همانجا).

پایان عمر بیکتاش روشن نیست ؛ وی در مهر 1317/اکتبر 1938 به دست شخصی به نام «آندره »، کارمند وزارت کشور، در محل «خواجه انبیای بالا»، در نزدیکی شهر دوشنبه ، به ضرب گلوله کشته شد (رجبی ، ص 8ـ9)، اما در نامه ای اداری خطاب به همسر بیکتاش مرگ او طبیعی دانسته شده است (تبروف ، ص 30).

اجحاف در حق بیکتاش تا پایان دورة حکومت شوروی (1370 ش /1991) ادامه داشت ؛ چنانکه تنها معدودی از ترجمه های فراوانش را به او نسبت می دادند ( د.تاجیکی ؛ > دایرة المعارف ادبیات و هنر تاجیک < ، همانجاها) و بسیاری از کارهایش بدون امضا تجدید چاپ می شد (تبروف ، ص 31ـ 32)، زیرا وی را به فُرمالیسم و سوسیالیسم افراطی متهم می کردند ( د.تاجیکی ؛ > دایرة المعارف ادبیات و هنر تاجیک < ، همانجاها). پژوهشهای راستین دربارة زندگی و آثار بیکتاش پس از استقلال تاجیکستان شروع شده است (رجبی ، همانجا؛ تبروف ، ص 30ـ31).

---

منابع :
(1) محمدجان شکوری ، خراسان است اینجا ، دوشنبه 1996؛


(2) Ensiklopediya ¦yi adabiya ¦t va san ـ ati Ta ¦jik, vol.I, Dushanbe 1988;
(3) Ensiklopediya ¦yi Sa ¦vetii Ta ¦jik, vol.I, Dushanbe 1978;
(4) Rah ¦âm Masa ¦v , Ta'rikh-e Ta ¦jika ¦n ba ¦mu ¦hr-e "ka ¦milan Sirr i ¦", Dushanbe 1966;
(5) Da ¦da ¦ja ¦n Rajab ¦â, "A ¦sma ¦n-e kham ¦âda. Bekta ¦sh k ¦âst va sarnevisht-e u ¦chigu ¦na buvada ¦?", Adabiya ¦t va san ـ at , no. 634 (Feb. 1990);
(6) Sa ¦h ¤ib Tabara ¦v, "Ru ¦shana ¦y ¦âba ba ـ z ¦âsafhaha ¦y-e ta ¦rikh-e tarjamay-e ha ¦l-e Bekta ¦sh", Justuju ¦ha ¦y-e adab i ¦, vol.2, Dushanbe 1996.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /