بیست باب در معرفت اسطرلاب ، رسالة کوتاهی از خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی در آشنایی ، شناخت اجزا و بعضی کاربردهای اسطرلاب . * این رساله ، که به اختصار بیست باب در اسطرلاب نیز خوانده شده (منزوی ، ج 1، ص 243)، تنها براساس تعداد بابهایش به بیست باب مشهور شده ، و مؤلف این نام را برای آن انتخاب نکرده است . رساله های مختلفی به همین نام وجود دارد (برای نمونه رجوع کنید بهفکرت ، ص 94)، اما رسالة طوسی از همة آنها مشهورتر است . این اشتهار تا آن حد بوده که در حاشیة سایر رسالات بیست باب اسطرلاب یادآوری می شده است که رسالة نصیرالدین طوسی نیست (برای نمونه رجوع کنید بهآستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، نسخة خطی ، ش 15/12042، گ 185ب ). سال نگارش این رساله معلوم نیست ولی می دانیم که چکیدة اثر دیگری از خواجه نصیرالدین طوسی به نام صدباب در اسطرلاب است که خود آن را تلخیص کرده است . خواجه نصیرالدین طوسی در این تلخیص بابهای مختلفی از صدباب را که در موضوع واحدی نوشته شده اند یک جا در باب واحدی آورده یا اصلاً آنها را حذف کرده است . به عنوان نمونه بابهای هشتم تا بیست و دوم از کتاب صدباب (آستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، نسخة خطی ش 1/12042) به انواع ساعت (مستوی ، معوج ) و اجزای آن اختصاص دارد، در حالی که همة اینها به طور خلاصه در باب پنجم بیست باب آمده است . همچنین در بیست باب از توضیح و شرح و مثالهای فراوانی که در کتاب صدباب وجود دارد، خودداری و به ذکر چند مثال اکتفا شده است و طوسی در این کتاب تنها به اصل موضوع پرداخته و از آوردن مطالب تکراری و توضیحی پرهیز کرده است . ترتیب بابهای رسالة بیست باب تفاوتهایی با صدباب دارد. اما جمله های یکسان بسیاری در صدباب و بیست باب به چشم می خورد.

عناوین بابهای بیستگانة این رساله عبارت است از: در القاب آلات و خطوط و دوایر اسطرلاب ؛ در معرفت ارتفاع گرفتن از آفتاب و ستاره ؛ در معرفت طالع از ارتفاع ؛ در معرفت ارتفاع از طالع ؛ در معرفت دائر و ساعات مستویه و معوجّه و اجزاء ساعات ؛ در معرفت میل آفتاب و غایت ارتفاع او و بعد کوکب از معدل النهار و ارتفاعش ؛ در معرفت مطالع بروج به خط استوا و بلد و درجات ممر و طلوع و غروب و تعدیل النهار؛ در معرفت خانه های دوازدهگانه ؛ در معرفت ساعات صبح و شفق ؛ در معرفت ظل از ارتفاع و ارتفاع از ظل ؛ در معرفت طالع سال مستقبل از طالع سال ماضی ؛ در معرفت عرض بلد و تحقیق آن ؛ در معرفت طالع وقت در شهری که آن را صفیحه نباشد؛ ( در معرفت ) ارتفاع قطب فلک البروج ؛ در معرفت سمت از ارتفاع و ارتفاع از سمت ؛ در معرفت تقویم آفتاب ؛ در معرفت بالای اشخاص مرتفع از زمین و پهنای رودها؛ در معرفت عمل کردن بر صفیحة آفاقی ؛ در معرفت راستی و کژی اسطرلاب ؛ در معرفت ستاره ای چند که بر اسطرلابها نقش کنند.

در باب سوم (ص 6ـ7) مثالهایی آمده است برای محلی با عرض جغرافیایی ْ36 (لو) که می تواند راجع به نیشابور یا الموت باشد، زیرا عرض جغرافیایی آنها به این عدد نزدیک است ، و خواجه نصیرالدین طوسی سالها در این نواحی اقامت داشته است .

از بیست باب نسخه های خطی متعددی در ایران و سایر نقاط جهان وجود دارد (برای اطلاع از تعدادی از آنها رجوع کنید بهمنزوی ، ج 1، ص 244ـ247؛ فکرت ص 93ـ94). این رساله در سالهای 1276، 1316 و 1319 چاپ سنگی (مشار، ج 1، ص 842 ـ 843) و یک بار نیز در 1335 ش ، به تصحیح مدرس رضوی ، چاپ سربی شده است .

از رسالة بیست باب گزیده هایی نیز به نامهای گزیدة بیست باب (حائری ، ج 19، ص 366) و فصل در اسطرلاب (منزوی ، ج 1، ص 230) وجود دارد. عوّاد (ص 165) ترجمه ای عربی از این رساله را به داغستانی دمشقی نسبت داده است . همچنین این رساله را فردی ناشناس در 1104 در اصفهان به نظم کشیده است (منزوی ، ج 1، ص 248).

شرحهایی که بر بیست باب نوشته شده ، عبارت اند از: مفتاح بیست باب شمس المعالی محمد کیای گرگانی (تألیف در 817؛ منزوی ، ج 1، ص 353)؛ مطلع الانوار فصیح بن عبدالکریم بسطامی که آن را به نام امیرعلیشیر نوایی نوشته است (حائری ، ج 19، ص 568)؛ شرح بیست باب عبدالعلی بیرجندی * (تألیف در 899). این کتاب مهمترین شرحی است که بر رسالة بیست باب نوشته شده است (همان ، ج 19، ص 303؛ منزوی ، ج 1، ص 312)؛ شرح بیست باب در اسطرلاب از شارحی ناشناخته (منزوی ، ج 1، ص 316)؛ شرح محمدبن سلیمان بُرسوی مشهور به اَفه زاده ، که آن را برای سلطان بایزید دوم عثمانی به زبان فارسی نوشته است (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 54)؛ شرح نظام الدین بن حبیب الله حسینی (تألیف در 873؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 13، ص 130)؛ رسالة اسطرلاب عبدالرحیم بن صالح محمدبن ناصرالدین صدّیقی فخری (استوری ، همانجا). دو حاشیه نیز به نامهای حاشیة علاءالدین بن محمود کرمانی و حاشیة کمال الدین حسین الهی اردبیلی بر رسالة بیست باب نوشته شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 30). استوری (همانجا) به اشتباه شرح ملامظفر گنابادی بر بیست باب در معرفت تقویم عبدالعلی بیرجندی را شرح بر بیست باب طوسی دانسته است .

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 19، تهران 1350 ش ؛
(3) کورکیس عوّاد، «الاسطرلاب و ما اُلِّف فیه من کتب و رسائل فی العصور الاسلامیة »، سومر ، ج 13، ش 1و2 (1957)؛
(4) محمدآصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش ؛
(5) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛
(6) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛
(7) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، رسالة بیست باب در معرفت اسطرلاب ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1335 ش ؛


(8) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. II/1, London 1972.

/ محمد باقری /