بیرجند ، شهرستان و شهری در استان خراسان .

1) شهرستان بیرجند (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 813 ، 276 تن ) در جنوب استان خراسان به صورت قوسی بین افغانستان و استان کرمان واقع است . بیرجند با وسعت 277 ، 34 کیلومتر مربع ، ششمین شهرستان وسیع کشور است . این شهرستان از شمال به شهرستانهای قائنات و فردوس ، از مغرب به شهرستان طبس ، از جنوب به شهرستان نهبندان و شهرستانهای کرمان و راور (در استان کرمان ) و از مشرق

به خاک افغانستان محدود و مشتمل است بر چهار بخشِ مرکزی ، خوسف ، دُرمیان و سربیشه ؛ چهار شهر بیرجند، خوسف ، اسدیه (اسدآباد) و سربیشه ، و نوزده دهستان (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ص 18ـ19، 22؛ احمدیان ، ص 21، 22؛ مرکز آمار ایران ، 1376 ش الف ، ص یازده ؛ نیز رجوع کنید به نقشة تقسیمات کشوری ایران ، 1377 ش ).

رشته کوههای موازی باقران و مؤمن آباد (میناباد) با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی و رشته کوه آهنگران مهمترین ارتفاعات شهرستان است (احمدیان ، ص 26ـ27). در شهرستان بیرجند رود دایمی وجود ندارد (رزم آرا، ج 9، ص 70) و فقط در سالهای پرباران در برخی دره ها مانند دُرمیان ، گشَک ، فخرود و بعضی دره های باقران ، نهرهای دایمی جریان دارد. برای استفاده از این آبِ اندک ، در بیابانها بندهای موقت خاکی فراوان و در کوهسارها بندهای دایمی مانند بندهای دره و عمرشاه ساخته اند ( رجوع کنید به احمدیان ، ص 46، 47). در این شهرستان ، دشتهای متعددی (به وسعتی بالغ بر 52 هزار هکتار) گسترده است . مناسبترین خاک منطقه در دره ها و دشتهای میانکوهی مانند دشت بیرجند و سربیشه و سرچاه انباری است (ایران . وزارت دفاع ، ج 76، ص 36؛ احمدیان ، ص 27،40؛ نیز رجوع کنید به سازمان برنامه و بودجة استان خراسان ، ص 332). در این شهرستان گسلهای متعددی در جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی امتداد دارد که بسیاری از آنها فعال است ، از جمله گسل چاهک که تا یازده کیلومتری شمال غربی شهر بیرجند ممتد است و شهر را از نظر زلزله تهدید می کند (احمدیان ، ص 24).

شهرستان بیرجند از نواحی خشک ایران است ؛ به سبب موقعیت جغرافیایی آن ، نیمة غربی و جنوبی آن خشک ، و نیمة شمال شرقی آن نیمه خشک یا نیمه بیابانی است . از دیگر ویژگیهای اقلیمی آن ، بادهای منظم در تمام طول سال است ؛ بادهای سرد و پرفشار سیبری در زمستان و بادهای شمالی و شمال شرقی ـ که بخشی از بادهای موسمی و 120 روزة سیستان اند ـ در تابستان .

در منطقة بیابانی و کویری آن ، گونه های گیاهی مقاوم به صورت پراکنده و انواع گیاهان طبی ، در منطقة نیمه بیابانی و کوهپایه ای گیاهان مرتعی و درختان جنگلی تاغ ، قیچ ، کُما، اسکنبیل ، اسپند، درمنه و بومادران می روید (احمدیان ، ص 52 ـ 53، 56). در منطقة کوهستانی ، بنه و بادام و بادامشک ، و در بخشهای پایین تر کوهستانها انواع گزنه می روید. از جانوران و پرندگان آهو، بز، میش و قوچ کوهی ، گرگ ، کفتار، شغال ، روباه ، راسو، خرگوش ، انواع لاشخور، عقاب ، جغد، تیهو و باقرقره در آن یافت می شود. در بیابانهای آن ، سوسمارهای بزرگ (بزمجه ) و کوچک (به زبان محلی : لَخابُرگ ) و انواع مار و سنگ پشت می زیند ( رجوع کنید به احمدیان ، ص 56ـ57). در دشتهای شهرستان قناتهایی با طول زیاد و در روستاهای مرتفعتر قناتهایی با طول کمتر ایجاد کرده اند. از 1340ش حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق متداول شده است . در بیرجند حدود 100 ، 2 رشته قنات ، بیش از 850 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق و حدود 285 چشمه وجود داشته است (سازمان برنامه و بودجة استان خراسان ، ص 329، 332). محصولات شهرستان گندم ، جو، زعفران ، ارزن ، حبوبات و فراورده های باغی است . بافت قالی و قالیچه در اقتصاد آن اهمیت دارد (رزم آرا؛ ایران . وزارت دفاع ، همانجاها).

از صنایع جدید، یخچال سازی و تولید ادوات کشاورزی و کارخانه های تولید مواد غذایی دارد (احمدیان ، ص 212). راه اصلی مشهد ـ زاهدان از این شهرستان می گذرد.

تا اوایل سدة چهاردهم ، شهرستان بیرجند به انضمام شهرستانهای کنونی قائنات و نهبندان ، ولایت قائن * یا قائنات * را تشکیل می داد (احمدیان ، ص 21). به موجب قانون تقسیمات کشوری ایران در 1316ش ، شهرستان بیرجند یکی از هفت شهرستان استان نهم (خراسان ) شد که با وسعت 425 ، 83 کیلومتر مربع مساحت ، وسیعترین شهرستان کشور بود ( رجوع کنید بهقائنات * ؛ ایران . وزارت کشور، ص 16). در اولین سرشماری رسمی کشور در 1335ش ، جمعیت شهرستان 112 ، 144 تن بوده است (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی ، ص 8). در 27 بهمن 1358، به موجب تصویبنامة هیئت وزیران ،

بخش قائن از بیرجند جدا شد و به صورت شهرستان مستقلی درآمد. همچنین به سبب تغییر وسعت شهرستان و آمد و شد مهاجران افغانی در دهة 1360ش ، جمعیت شهرستان تغییرات بسیاری کرده است . در 1368ش بخش نهبندان نیز از آن جدا شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ص 21؛ احمدیان ، ص 21). طبق سرشماری 1375ش ، 5ر47% جمعیت آن شهرنشین اند و بقیه در روستاها زندگی می کنند (مرکز

آمار ایران ، 1376 ش الف ، ص یازده ). کمتر از یک درصد جمعیت شهرستان زرتشتی اند و اغلب اهالی روستاهای بخشهای شرقی سربیشه و درمیان سنی اند (احمدیان ، ص 113). گویش متداول ، بیرجندی است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ، گویش بیرجندی ) و اهالی چند روستا در ناحیة عربخانه ، به لهجة مخصوصی از زبان عربی تکلم می کنند (ایران . وزارت دفاع ، همانجا؛ نیز رجوع کنید بهرزم آرا، ج 9، ص 266).

2) شهر بیرجند . در ارتفاع 480 ، 1 متری از سطح دریا، در حدود 505 کیلومتری جنوب شهر مشهد (مرکز استان ) قرار دارد (جعفری ، ص 7، 20؛ ایران . وزارت دفاع ، ج 76، ص 36ـ37). از نظر اقتصادی و اجتماعی ، مهمترین شهر نیمة جنوبی استان خراسان است . حداکثر دمای آن در تابستانها ْ40، حداقل آن در زمستان ْ10 ـ و میانگین بارش سالانة شهر حدود 220 میلیمتر است (ایران . وزارت دفاع ، همانجا).

احتمالاً یاقوت حموی (متوفی 626)، اولین جغرافیدانی است که از «پیرچند» به عنوان یکی از مناطق قهستان * یاد کرده است (ج 1، ص 783). حمدالله مستوفی (متوفی 740) «برجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران ، انگور، میوه و اندکی غلّه

به دست می آمده است (ص 144). زین العابدین شیروانی (ص 143)، برجند را قصبه ای شهرمانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده است که قریب به چهار هزار خانه دارد، آبش از کاریز تأمین می شود و مردمش همگی شیعه اند. اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 520) نیز آن را از قرای قهستان دانسته است . برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «بَرکَنْد» ثبت کرده اند؛ بَر به معنای «نصف » و کند به معنای «شهر»، در مجموع به مفهوم قصبه (آیتی ، ص 13). این قصبه از عهد صفویه که خانوادة امیریه در آنجا امارت یافتند، رو به اعتبار گذاشته است (همانجا). بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده است (همانجا؛ نیز رجوع کنید به امبرسز و ملویل ، ص 248، 397ـ398). در فرهنگ عامة بیرجند، داستانهای بسیار دربارة ویرانی بیرجند در یک زلزلة عظیم و سکونت دسته ای از کولیهای چادرنشین در آن موجود است .

در اواخر دورة صفوی و پس از قتل نادرشاه (1160)، با استقرار خاندان خُزیمه ، بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راههای دریایی و زمینی ، بیرجند که در مسیر عمده ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت ، محل عبور اغلب سیاحان ، جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته های خود اطلاعات فراوانی دربارة شهر و منطقه به جا گذاشته اند، از جمله مک گرگور، ادوارد ییت و سر پرسی سایکس . در 1292/1875، مک گرگور دربارة شهر، دروازه ها، ارگ ، برجها و خانه های آن مطالبی نوشته و شمار خانه های شهر را سه هزار باب ذکر کرده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 159ـ 160). در 1312/1894، ادوارد ییت دربارة تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز حدود 000 ، 25 سکنة شهر گزارش داده است (ص 67). سایکس در سفر خود به منطقه ، از کوههای

معین آباد (ظاهراً همان میناباد)، امرای ناحیة قائنات ، محصولات زراعی بویژه زعفران و زرشک و ابریشم ، قالی بافی ، ساکنان منطقه و مذهب آنها و نیز شهر بیرجند ـ که آن را متفاوت با سایر شهرهای ایران دانسته ـ مطالبی آورده است ( رجوع کنید بهص 394ـ402). لمتون نیز در سالهای قبل از 1329ش / 1950 به وضع مالکیت اراضی و قناتهای قائنات و نیز نظامهای آبیاری در آبادیهای پیرامون بیرجند اشاره کرده است (ص 395، 399، 469، 486، 495).

ظاهراً بنای اولیة بیرجند قلعة اسماعیلیان در محل قلعة پایین بیرجند بوده که بتدریج در اطراف آن آبادی به وجود آمده است و مردم برای ایمنی از سیل و خرابی همواره در ارتفاعات سکونت گزیده اند، در نتیجه بیشتر مساکن بیرجند قدیم روی تپه ها بنا شده است . این تپه ها بین دو مسیل قرار داشته است : «رود پل باغ » که آبهای دامنه های جنوبی باقران در آن جمع می شده ، و «رود بیرجند» که آبهای درة وسیع بیرجند را به کویر لوت هدایت می کرده است .

در حدود دویست سال قبل ، امرا و حکام قائنات در پیرامون مظهر تنها قنات شهر، قلعة وسیع دیگری ساختند. قلعة قدیمی به «پایین ده » و قلعة جدید به «سرده » شهرت یافت . در دورة قاجاریه به سبب کمبود آبِ شهر، بیرجند به کندی توسعه می یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود.

در سالهای نخستین سدة چهاردهم ، در دوران پهلوی ، شهر به مرکز عمدة نظامی تبدیل شد. لوله کشی آب در 1302 ش و تغییر مسیر رود بیرجند، دو عامل مهم در تحول شهر بود. در 1310ش ، به نوشتة کیهان ، به سبب فراوانی آب قنات در شهر، بر جمعیت آن هنگام کم آبی افزوده می شد (ج 2، ص 206). در سالهای پس از 1320ش توسعة شهر سرعت یافت و در جنگ جهانی دوم ، اشغالگران اروپایی شاهراه مشهد ـ زاهدان را ساختند که به صورت یکی از شاهرگهای ارتباطی متفقین ـ که با راه آهن ایران رقابت می کرد ـ درآمد.

مدارس جدید در شهرستان بیرجند زودتر از سایر نقاط کشور تأسیس شد. مدرسة شوکتیه ، اولین مدرسة جدید بیرجند، در 1326 به همت امیر شوکت الملک علم ، حکمران وقت ، تأسیس شد (منصف ، ص 51، 126).

در 1354 ش ، در مجموعة موقوفات علم ، مجتمع آموزش عالی امیر شوکت الملک علم تأسیس شد و در 1356 ش کار خود را آغاز کرد، و اکنون با چهار دانشکده به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می شود (احمدیان ، ص 125).

توسعة بیرجند پس از انقلاب اسلامی به سبب مهاجرت افغانها و مهاجرت روستاییان به شهر ادامه یافت و بیرجند پنجمین شهر استان خراسان شد (سازمان برنامه و بودجة استان خراسان ، ص 36ـ 38).







اکنون بخش شمالی شهر کارگرنشین ، با خانه های ارزان قیمت است ؛ بخش مرکزی بافت قدیمی دارد و تقریباً تمام بیرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر می گیرد و اماکن تاریخی شهر مانند قلعه ، حسینیه ها، مساجد تاریخی و آب انبارها در آنجا واقع اند؛ بخش جنوبی نیز بیش از نیمی از مساحت شهر را شامل می شود و قسمت جدید شهر است (احمدیان ، ص 146ـ157).

مسجد چهار درخت ، مسجد عاشورا، جامع پایین ده و مصلای خیرآباد از مساجد قدیمی شهر هستند. قدیمترین مدرسة بیرجند، مدرسة معصومیه ، معروف به مدرسة طلاب است که در دهة اول قرن سیزدهم با وقف ملکی از سوی امیر معصوم خزیمه ، برای طلاب ساخته شده است (آیتی ، ص 110). مسجد جامع با قدمت هفتصد ساله ، آب انبار قدیمی ، زیارتگاهی به نام مزار درة شیخان و ساختمان نوانخانه از دیگر آثار مهم شهر است (ایران . وزارت دفاع ، ج 76، ص 37، 38؛ منصف ، ص 157).

---

منابع :
(1) محمدحسین آیتی ، بهارستان : در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان ، مشهد 1371ش ؛
(2) محمدعلی احمدیان ، جغرافیای شهرستان بیرجند: با اشاراتی به تاریخ و فرهنگ این شهرستان ، مشهد 1374ش ؛
(3) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368ش ؛
(4) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370ش ؛
(5) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 76 : بیرجند ، تهران 1363ش ؛
(6) ایران . وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبانماه 1316ش ، تهران ( بی تا. ) ؛
(7) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی ، گزارش خلاصة سرشماری عمومی کشور ایران در سال 1335 ، ج 1: تعداد و توزیع ساکنین کشور ، تهران 1339ش ؛
(8) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378ش ؛
(9) عباس جعفری ، شناسنامة جغرافیای طبیعی ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1363ش ؛
(10) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915، چاپ افست تهران 1362ش ؛
(11) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 9: استان نهم ( خراسان )، تهران 1355ش ؛
(12) سازمان برنامه و بودجة استان خراسان . معاونت هماهنگی و برنامه ریزی ، آمارنامة استان خراسان 1376 ، مشهد 1377ش ؛
(13) سر پرسی مولزورث سایکس ، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری ، تهران 1336ش ؛
(14) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315؛
(15) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311ش ؛
(16) آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و زارع در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1362ش ؛
(17) مرکز آمار ایران ، آمارنامة استان خراسان 1376 ، تهران 1377ش ؛
(18) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان خراسان ، شهرستان بیرجند ، تهران 1376ش الف ؛
(19) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ب ؛
(20) چارلز متکاف مک گرگور، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان ، ج 1، ترجمة مجید مهدی زاده ، مشهد 1366ش ؛
(21) محمدعلی منصف ، امیرشوکت الملک علم « امیرقاین »، تهران 1355ش ؛
(22) نقشة تقسیمات کشوری ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1377ش ؛
(23) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیک 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(24) چارلز ادوارد ییت ، خراسان و سیستان ، ترجمة قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری ، تهران 1365ش .

/ محمدحسن گنجی /

گویش بیرجندی . از گویشهای فارسی نو است که مانند گویشهای دیگر به نسبت زبان رسمی کمتر تحول پذیرفته و ازینرو بسیاری از ویژگیهای فارسی کهن را نگه داشته است . اثر مدون و مستقل و قدیمی از این گویش بر جای نیست . کهنترین صورت آن را در دو بیت از حکیم نزاری قهستانی * ، شاعر سدة هفتم و هشتم (بایبوردی ، ص 250) می یابیم : «چه باژم ژایون که در امر خوی / مخان دی خُمنکی ژ زل وانبشت // کس را مجال قربت او نیست جز تو را/ ای ماژند لوچمتکی مشو بیور.» این بیتها امروزه مفهوم نیست . اما در محدودة اصطلاحات و واژگان شعری حکیم نزاری کاربردهایی می توان دید که احتمالاً گویشی است و در متنهای سده های نخستین فارسی دری نیز به کار رفته است ( رجوع کنید بهراشد محصل ، 1373 ش ، ص 101ـ 115). از این موارد که بگذریم تنها نوشتة گویشی ، نصاب ملاّ علی اشرف صبوحی است که خود آن را فرهنگ نامیده و منظومه ای است دویست بیتی در بحر رمل مثمن مقصور که ظاهراً در 1210 یا 1211 سروده شده و حدود پانصد واژة بیرجندی و معادل فارسی رسمی آن را دربردارد (صبوحی ، مقدمة رضائی ، ص 2ـ3، 5ـ6). به طور کلّی در گویش بیرجندی واژه های کهنة فارسی فراوانی وجود دارد که شماری از آنها در واژه نامة گویش بیرجند ضبط شده است (نیز رجوع کنید بهراشد محصل ، 1369 ش ، ص 120ـ133). در زمینة آواشناسی ، این گویش ده واکة (= مصوّت ) ساده و دو سایواک (نیم واکه ) دارد (رضائی ، ص 59 ـ69) که در قیاس با فارسی رسمی ، دوواکة و ¦a در فارسی نو اصلاً وجود ندارد و دوواکة ¦e (یای مجهول ) و ¦o (واو مجهول ) نیز در فارسی میانه و سده های نخستین فارسی نو رواج داشته اما ظاهراً از سدة ششم به بعد از میان رفته است (راشدمحصل ، 1377 ش ، ص 20). گویش بیرجندی 22 همخوان دارد (رضائی ، ص 38ـ56) و از این نظر با فارسی رسمی اختلاف آشکاری ندارد.

تکیه در این گویش بیشتر از زیر و بم برمی خیزد و فشار آن نسبتاً کم است و ازینرو گویش را مانند فارسی باید «گویش نرم » گفت . تکیه روی آخرین واکة هجای پایانی است . واژه های مرکّب نیز مانند فارسی نو یک تکیه روی آخرین واکة هجای پایانی دارند. محل تکیه در فعل برحسب نوع و ساختمان آن متفاوت است . آهنگ ، افتان و خیزان است و از زیر و بم سرچشمه می گیرد (همان ، ص 71ـ74).

حذف ، قلب و ابدال نیز تابع قواعد و شرایط خاص این گویش است ( رجوع کنید به همان ، ص 75ـ129). ساخت واژه از راه اشتقاق (افزایش «وَند» به واژه ها و بُنهای فعل ) و ترکیب واژه هاست که در غالب موارد مانند فارسی نو به راههای مختلف امکان دارد ( رجوع کنید بههمان ، ص 134ـ 188) و در مواردی متفاوت با فارسی رسمی است ( رجوع کنید به راشد محصل ، 1377 ش ، همانجا).

گویش بیرجندی در کاربرد فعل به نسبت فارسی تنوع و گستردگی بیشتری دارد و گونه های صرفی و صورتهای تازه ای از استعمال فعل در آن وجود دارد که در فارسی و در گویشهای دیگر شبیه آن را نمی یابیم ؛
صورتهایی چون گذشتة نقلی مستمر، گذشتة بعید مستمر، گذشتة ابعد التزامی ، آیندة استمراری ، آیندة دور، آیندة دور استمراری و آیندة دورتر. برخی از این صورتها، دارای دو یا سه گونة مختلف است ( رجوع کنید بهرضائی ، ص 250ـ290).

صرف فعل ماضی متعدّی به شیوه ای که در دورة میانه وجود داشته است ( رجوع کنید به آموزگار یگانه و تفضلی ، ص 76ـ 78) نیز در این گویش دوگونه دارد: مُ گف [ ت( t ) mo gof ؛
تُ گف [ت( t ) to gof و...؛
یا اُمْ گُف ( ت ]) t [ om gof ؛
اِت گف ( ت )

( t ) et gof و... . این نوع صرف فعل که در فارسی میانه فقط در ماضی متعدّی معمول بوده ، در این گویش به فعل مضارع و ماضی لازم نیز تعمیم داده شده است ( رجوع کنید به رضائی ، ص 254ـ 255).

نحو گویش بیرجندی تابع اصولِ جمله بندی زبان فارسی است و تفاوت اساسی گویش بیرجندی با فارسی رسمی در آواشناسی و صرف است (همان ، ص 307). این توصیف دربرگیرندة گویش شهر بیرجند (تقریباً تا شعاع پانزده کیلومتری ) است و روستاها و بخشهای منطقة بیرجند را در برنمی گیرد. طبیعی است که میان گویشهای مناطق مختلف تفاوت آوایی و واژگانی موجود باشد، اما با قطع نظر از اقلیتی بسیار کوچک که اصالتاً عرب یا بلوچ اند و گویشی خاص دارند ( رجوع کنید بهآرانسکی ، ص 294، 313)، دیگر نقاط منطقة بیرجند، همانطور که گفته شد، به گونه ای از فارسی سخن می گویند.

دربارة گویش بیرجندی نخستین پژوهش را ایوانف ، خاورشناس روسی ، حدود هفتاد سال پیش انجام داده است . پس از او برخی از پژوهشهای دیگر دربارة مثلها و واژه های گویش انتشار یافته است ( رجوع کنید بهرضائی ، ص 30ـ31). پژوهش علمی و گسترده را دکتر جمال رضائی به انجام رسانیده است که با نشر سه کتاب نصاب صبوحی ( مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال 13، ش 3، فروردین 1345)، واژه نامة گویش بیرجند (تهران ، 1377 ش ) و بررسی گویش بیرجند (تهران ، 1377 ش ) پانزده هزار واژة این گویش را گردآورده و تجزیه و تحلیل دقیقی از دستور آن نیز به دست داده است .

---

منابع :
(25) یوسیف میخائیلوویچ اورانسکی ، مقدمة فقه اللغه ایرانی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358ش ؛
(26) ژاله آموزگاریگانه و احمد تفضّلی ، زبان پهلوی : ادبیات و دستور آن ، تهران 1375ش ؛
(27) چنگیز بایبوردی ، زندگی و آثار نزاری ، ترجمة مهناز صدری ، تهران 1370ش ؛
(28) محمدتقی راشد محصل ، «گویش بیرجندی »، جهان کتاب ، سال 3، ش 19 و 20 (آبان 1377)؛
(29) همو، «واژه ها و ترکیبهای گویشی در دیوان حکیم نزاری »، کتاب پاژ 15 (1373ش )؛
(30) همو، «واژه های کهن و گویشی در البلغه »، فرهنگ ، کتاب ششم (بهار 1369)؛
(31) جمال رضائی ، بررسی گویش بیرجند: واجشناسی ـ دستور ، چاپ محمود رفیعی ، تهران 1377ش ؛
(32) علی اشرف صبوحی ، «فرهنگ ملاّ علی اشرف صبوحی به لغت اهل بیرجند»، چاپ جمال رضائی ، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال 13، ش 3 (فروردین 1345).

/ محمدتقی راشد محصّل /