بیرام ولی ، معروف به حاجی بیرام ، صوفی و مؤسس طریقت بیرامیّه * . در 753 در روستای صُول فَصل (ذوالفضل ) در حوالی آنکارا به دنیا آمد. نام اصلی او نُعمان بود و پدرش قویونلوجه احمد نام داشت (طاهربیگ ، ج 1، ص 56، پانویس ؛ د.اسلام ، چاپ دوّم ، ذیل «حاجی بیرام ولی »). تحصیلات دینی خود را در آنکارا و بروسه (بورسا) به پایان رسانید و درقَرامدرسه در آنکارا به تدریس پرداخت (گولپینارلی ، 1969، ص 236؛ همو، 1931، ص 34). وی به سبب رؤیایی که دیده بود یا به دنبال دعوت ابوحامد حمیدالدین آق سرایی ـ که حاجی بیرام شیفتة کمالات او بود ـ تدریس را رها کرد و به قیصریّه رفت . چون روز عید قربان به دیدار او نایل شد، حمیدالدین او را «بیرام / بایرام » ( = عید ) خطاب کرد و از آن زمان به این نام معروف شد (طاهربیگ ، ج 1، ص 56؛ گولپینارلی ، 1969، همانجا). بیرام همراه با حمیدالدین به شام رفت و سفرحج به جای آورد و دوباره به آق سرای بازگشت (گولپینارلی ، 1969، همانجا). وی پس از وفات حمیدالدین در 815 ( رجوع کنید به گولپینارلی ، 1931؛ همو، 1969، همانجاها؛ در بعضی مآخذ وفات شیخ حمیدالدین را 805 دانسته اند رجوع کنید بهد.اسلام ، همانجا) به آنکارا رفت و طریقت بیرامیّه را که آمیزه ای از تعالیم خلوتیه * و نقشبندیه * بود، تأسیس کرد. شهرت حمیدالدین و تدریس حاجی بیرام در مدرسه ای مهم در آنکارا، سبب شد که بیرامیّه به سرعت گسترش یابد (گولپینارلی ، 1931، همانجا). چون مریدانش زیاد شدند، مردم به او تهمتهایی زدند و حکومت به وی بدگمان شد. اما این بدگمانی پس از احضار وی به دربار سلطان مراد دوم (حک : 824 ـ 855) در اَدرنه رفع شد ( د.اسلام ، همانجا؛ گولپینارلی ، 1931، ص 35). بیرام ولی چندین بار در مسجد کهنة ادرنه وعظ کرد (همانجاها). در کلیبولی به محمّد بیجان ـ شارح محمّدیّه ـ و برادرش احمد بیجان خلافت داد (گولپینارلی ، 1969، ص 236ـ237).به سبب کثرت مریدان او سلطان آنان را از پرداخت مالیات معاف کرد، و این حکم برتعداد آنان افزود (همو،1931، همانجا). بیرام با زراعت تأمین معاش می کرد و هر سه ماه از مریدان زکات می گرفت و میان مستمندان تقسیم می کرد (همانجا؛ همو، 1969، ص 237).

بیرام در 833 در آنکارا وفات یافت و در مسجدی در جوار معبد اوغُسْطُس به خاک سپرده شد ( د.اسلام ؛ طاهربیگ ، همانجاها؛ گولپینارلی ، 1969، ص 238). سامی (ذیل مادّه ) سال وفات او را به اشتباه 733 ذکر کرده است .

از بیرام دو شعر عروضی و سه شعر هجایی در دست است (گولپینارلی ، 1969، همانجا). چندتن از صوفیان ، از جمله اسماعیل حقی بورسوی ، سید محمد نور، و شرف اوغلی رومی مؤلف مزکّی النفوس و داماد بیرام ، یکی از اشعار هجایی وی را، که به شیوة یونس * امره است ، شرح کرده اند (همو، 1931، ص 37؛ قراعلی اوغلو، ص 435). یکی از خلفای بیرام به نام بدرالدین ، به توصیة وی ، لمعات فخرالدین عراقی را به ترکی ترجمه کرده است (طاهربیگ ، ص 57).

---

منابع :
(1) شمس الدین سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/1889ـ 1898؛
(2) بروسه لی محمد طاهربیگ ، عثمانلی مؤلفلری ، استانبول 1333ـ1342؛


(3) EI2s.v. "Hadjdi Bayra¦m Wali (by V. L. Menage);
(4) Abdulbaki Golpiarli, Melamilik ve Mela miler , Istanbul 1931;
(5) idem, 100 Soruda turkiye'de mezhepler ve Tarik ¤atlar , Istanbul 1969;
(6) Seyit Kemal Karaaliog lu, Turk Edebiyati Tarihi , Istanbul 1973.

/ توفیق سبحانی /