باطوم (یا باتومی ) ، بندر و شهری در مغرب جمهوری گرجستان . بندر و شهر باطوم (جمعیت طبق سرشماری 1362 ش ، حدود 000 ، 129 تن )، مرکز جمهوری خودمختار آجارستان در مغرب گرجستان ، در جنوب شرقی دریای سیاه و جنوب غربی رشته کوههای قفقاز، در دشتی هموار و حاصلخیز واقع است . بندر پُتی در حدود 59 کیلومتری شمال آن قرار دارد و خط مرزی گرجستان و ترکیه از پانزده کیلومتری جنوب آن می گذرد. رود چوروخ * نیز در نزدیکی جنوب غربی آن به دریای سیاه می ریزد. آب و هوای آن گرم و مرطوب است و در اقلیم زیراستوایی قرار دارد. در آنجا مرکبات ، بامبو (نی ) و اوکالیپتوس به عمل می آید و در نه کیلومتری شهر، باغ بزرگ نباتات دایر است .

بندر باطوم از مراکز صدور نفت و از بندرهای مهمّ دریای سیاه و دارای باراندازهای بزرگ است و با راه آهن به بندر باکو متصل است . دارای پالایشگاه نفت ، کارخانه های ماشین سازی و کشتی سازی ، و فرودگاه بین المللی است و لنگرگاه طبیعی آن از قدیم شهرت دارد.

ساکنان باطوم از اقوام گوناگون اند. مسلمانان فعلی (آجارها، لازها، ترکها) در مقایسه با روسها، یونانیها، ارمنیها و گرجیها در اقلیت اند، امّا روستاهای این ناحیه هویّت اسلامی دارد و بیشتر اهالی مسلمان اند.

پیشینه . بنابر روایات هردوت ، سکاها (اقوام ایرانی نژاد) از طریق آزووْ (آزُف ) به ولایت باطوم آمده اند (پیرنیا، ج 1، ص 184). باطوم در دورة هخامنشیان ، از متصرفات پادشاهان هخامنشی شمرده می شد. این شهر در محل بندرگاه قدیمی رومی باتوس ، که احداث آن را به آدریانوس (117ـ 138) نسبت می دهند، بنا شد ( د. ا. د. ترک ، ذیل «باطوم »). بعدها یوستی نیانوس (حک : 527 ـ 565) از پادشاهان روم شرقی آنجا را تصرف کرد و پس از بنای دژ پترا در شمال آن ، باتوس اهمیّت خود را از دست داد. ( د. اسلام ، ذیل «باتومی ») و مدتی بعد، جزو متصرفات پادشاهان لز * شد.

در 22/643، حبیب بن مسلمه ، سردار مسلمان ، گرجستان و از جمله باطوم را به صلح گشود ( و این شهر ) به دست مسلمانان افتاد (ابن اثیر، ج 3، ص 10، 14؛ بلاذری ، ص 201). در اواخر قرن چهارم /دهم ، باطوم جزو حکومت متّحد گرجستان شمرده می شد و پس از تجزیة امپراتوری گرجستان ، امیران «متاوار »های گوری در آنجا مستقر شدند. در قرن نهم /پانزدهم ، شهر و ناحیة باطوم مدتی در دست سلاطین عثمانی بود، و از 1036/1627 جزو متصرفات عثمانی شد و ظاهراً از همین دوره ، اسلام در آنجا رواج یافت . در اوایل سلطنت سلطان احمد سوّم (حک : 1115ـ1143) مردم گرجستان شورش کردند و از پرداخت مالیات سر باز زدند، ولی شورش سرکوب شد و عثمانیها در باطوم و چند جای دیگر قلعه هایی بنا نهادند (هامر ـ پورگشتال ، ج 4، ص 2936). در زمان سلطنت عبدالعزیز عثمانی (حک : 1277ـ1293) مسجد جامعی به نام عزیزیّه در باطوم ساخته شد (سامی ، ذیل «باطوم »). در 1295/1878، قشون روسی بندر و شهر باطوم را تصرف کردند (اعتمادالسلطنه ، ج 3، ص 1975، 1989) و در 29 شعبان / 28 اوت همان سال ، به موجب عهدنامة سان استفانو ، باطوم به آنان واگذار گردید، امّا بعدها باز جزو گرجستان شد. در رجب 1336/ آوریل 1918، قشون عثمانی باطوم را اشغال کرد و سال بعد سپاهیان انگلیس وارد آنجا شدند ( د. اسلام ، همانجا). در رمضان 1337/ ژوئن 1919، انگلیسیها باطوم را تخلیه کردند. پس از آن جمهوری گرجستان تأسیس شد ولی بعد از مدت کوتاهی ، سقوط کرد و حزب کمونیست قدرت را به دست گرفت و گرجستان جزو اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی شد. در 6 رجب 1339/16 مارس 1921، بر اثر معاهده ای بین دولت ترکیه و شوروی ، قسمتی از گرجستان به نام قارْص * و اَرْدَهان * به ترکها واگذار شد و باطوم همچنان در گرجستان باقی ماند و در 9 شوال /16 ژوئن همان سال ، مرکز جمهوری سوسیالیستی آجارستان شد (همانجا).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1405/1985؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367 ش ؛
(3) کلیفورد ادموند بازورث ، سلسله های اسلامی ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1349 ش ؛
(4) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، بیروت 1988؛
(5) حسن پیرنیا، ایران باستان ، تهران 1369 ش ؛
(6) شمس الدین سامی ، قاموس اعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/1889ـ 1898؛
(7) یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیان فر، تهران 1367ـ1369 ش ؛


(8) EI ., s.v. "Batumi" (by Ch. Quelquejay);
(9) Great Soviet Encyclopedia , NewYork 1973-1983, s.v."Batumi";
(10) The Times atlas of the world , London 1985;
(11) Tدrkiye Diyanet Vakfi I slہm Ansiklopedisi , Istanbul 1988-, s.v. "Batum" (by I dris Bostan).

/ خسرو خسروی /