بیدُخت ، دهستان سابق ، و شهری در شهرستان گنابادِ خراسان .

1) دهستان بیدخت (امروزه به نام دهستان حومه به مرکزیت بیلند) در بخش مرکزی (حومه ) در مشرق شهرستان گناباد واقع است . آبادیهای آن عمدتاً در دشت قرار دارند. اراضی مزروعی آن با قنات و چاههای نیمه عمیق آبیاری می شود. محصولات عمدة آن زعفران ، زیره ، پنبه ، انگور، گندم و جو است . از گیا، خاکشیر و شاه تره دارد. از زیا، در آن گرگ ، آهو، شغال ، خرگوش ، روباه ، کبک و سینه سیاه یافت می شود. از صنایع دستی ، کرباس و قالیچه و قالی با طرحهای مشهدی و کاشمری در آن بافته می شود. راه بیرجند به تربت حیدریه از آن می گذرد. بیدخت منطقه ای زلزله خیز است .

2) شهر بیدخت (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش 870 ، 4تن ) در ارتفاع 090 ، 1متری ، و حدود نُه کیلومتری مشرق شهر گناباد واقع است . راه اصلی بیرجند ـ قاین ـ تربت حیدریه ـ مشهد از آن می گذرد. چند مزرعه مانند حصار و جعفرآباد در نزدیک آن واقع است . مزار سلطانی و مزار جعفرآباد، با کتابخانة خود، در آن قرار دارند. مزار سلطانی که به طرز زیبایی ساخته شده است ، مدفن «سلطانعلی گنابادی * » و موردتوجه گروهی از صوفیان ایران است . به نوشتة تابنده (ص 101)، بیدخت از اواخر قرن سیزدهم هجری که مرکز و مسکن سلطانعلی گنابادی شد، اهمیت یافت . بیدخت مسجد جامعی (بنای آن از حاج عبدالباقی بیدختی ) دارد که متعلق به قرن دوازدهم است ، گر چه کتیبة آن به تاریخ 1204 است (همان ، ص 103ـ 104). بر اثر زمین لرزة 1347 ش ، ساختمانهای بیدخت آسیب فراوان دید (اَمبرسز و ملویل ، ص 256ـ257).

نام بیدخت از صورت کهن «بغ دخت » (دختر بغ ) است که به ستارة زهره گفته می شد (بهار، ص 459؛ برهان ، ذیل مادّه ). این نام از قرن نهم در منابع دیده می شود و به نوشتة حافظ ابرو (ص 28) قریة بیدخت قریه ای بوده است جزو ناحیة جنابد (گناباد).

---

منابع :
(1) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370 ش ؛
(2) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 54: گناباد ، تهران 1363 ش ؛
(3) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمدمعین ، تهران 1361 ش ؛
(4) مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران ، تهران 1376 ش ؛
(5) سلطانحسین تابنده ، تاریخ و جغرافی گناباد ، تهران 1348 ش ؛
(6) عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو ، چاپ غلامرضا ورهرام ، تهران 1370 ش ؛
(7) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش .

/ خسرو خسروی /