responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2394

 

بیجاپور ، شهری در هند، پایتخت عادلشاهیان . این شهر (جمعیت در 1360 ش /1981، 038 ، 193تن ) که امروزه در ایالت کرناتَک * قرار دارد، در گذشته ویجیاپورا (شهر پیروزی ) خوانده می شد و پایتخت استان جنوبی پادشاهان هندوی یادَوا بود. زبان و فرهنگ ایرانی ، پس از فتح دکن به دست فیروزشاه خلجی (حک : 689ـ695)، به این خطّه وارد شد. بیجاپور تا به حکومت رسیدن «بهمنیان دکن * » ناحیة مرزی دورافتاده و ناآرامی بود، اما از این تاریخ به بعد و با آغاز دورة حکومت اسلامی ، ثبات بیشتری یافت .

مملکت بهمنیان را وزیر آنها، محمود گاوان * (808 ـ 886)، به هشت ناحیة اداری تقسیم کرد که یکی از آنها بیجاپور بود. در 895، یکی از غلامان پیشین این وزیر به نام یوسف عادل خان ـ که ادعا می شد فرزند سلطان مراد دوم عثمانی است ـ (بعدها عادلشاه ) این شهر را مستقل کرد. در دورة محمد عادلشاه (1035ـ1066) بیجاپور و بسیاری از دژهای مهم آن به دست شیواجی ، رهبر مَراتهه ها، افتاد. در 1097، در ایام سلطنت اسکندر عادلشاه (1083ـ1097)، آخرین پادشاه عادلشاهیان * ، اورنگ زیب (حک : 1068ـ 1118) بیجاپور را گرفت .

در 1100، طاعون سختی در بیجاپور باعث هلاکت 000 ، 150 تن شد. اورنگ زیب در اواخر سلطنت خود، کوچکترین پسرش ، کامبخش ، را به حکومت بیجاپور منصوب کرد. با مرگ اورنگ زیب در 1118، کامبخش خود را پادشاه بیجاپور اعلام کرد. در 1130، قحطی بزرگی رخ داد که شش سال طول کشید و باعث نابودی بسیاری از جمعیت شهر شد. در 1137، بیجاپور به قلمرو نظام حیدرآباد ضمیمه شد، ولی در 1174، در ازای شش میلیون روپیه ، به مراتهه ها واگذار شد. با سرنگونی ( آخرین ) «پیشوا * » در 1234/ 1818، قوای انگلیس بیجاپور را اشغال کرد و آن را به راجة ستارا سپرد و شهر تا 1266/1848 که جزو قلمرو بریتانیا شد، در دست او بود.

چند خشکسالی سخت از 1234 تا 1283، شهر را به قصبه ای با چندهزار سکنه تبدیل کرد.

زبان فارسی در بیجاپور . از دورة عادلشاهیان تا پایان حکومت مغولان در 1274، زبان رسمی دربار بیجاپور فارسی بود. از محمود گاوان ـ که از شخصیتهای برجستة ادبی به شمار می آمد ـ کتابی به نام ریاض الانشاء و دیوانی به جا مانده که هردو به فارسی اند. یوسف عادلشاه (حک : 895 ـ916) و پسرش اسماعیل متخلص به «وفایی »، هردو به فارسی شعر می سرودند. عادلشاهیان مذهب تشیع را در بیجاپور رواج دادند و همواره نویسندگان و شخصیتهای مذهبی ایرانی را به مهاجرت به این خطّه تشویق می کردند. از جمله کسانی که به آنجا مهاجرت کردند «ظهوری ترشیزی * » شاعر بود که در 988 از ایران به هند رفت و «ملک قمی * » که در 987 به دکن رفت و در دورة پادشاهی ابراهیم دوم عادلشاه (987ـ 1035) در بیجاپور سکونت گزید و شاعر دربار و ملقب به «ملک الکلام » گردید.

از حدود 699ـ700، بیجاپور شمار کثیری از صوفیان را به خود جلب کرده بود. برخی از مهمترین آنان که نوشته هایشان به فارسی است عبارت اند از: شیخ محمود خوش دهن ، مؤلف اسرارالحق (تألیف در 1068) و صلات عاشقین (بی تا.)؛ محمدقاسم صاحب نفایس الانفاس (تألیف در 1080)؛ شاه نعیم اللّه مؤلف گنج اسرار (تألیف در 1075)؛ و محمد غوری ، مؤلف گلزارِ ابرار فی سِیَرالاخیار (تألیف در 1022).

بسیاری از تاریخهای این خطّه نیز به فارسی نوشته شده است که مشهورترین آنها تاریخ فرشته * (تألیف در 1030) اثر محمدقاسم فرشته و تذکرة الملوک (تألیف در 1017) تألیف رفیع الدین ابراهیم شیرازی است .


منابع :
(1) محمد ابراهیم ، روضة الاولیاء بیجاپور ، چاپ سیدروشن علی ، حیدرآباد 1314/1896؛
(2) بشیرالدین احمد، تاریخ بیجانگر ، 1911؛
(3) همو، واقعات مملکت بیجاپور (اردو)، حیدرآباد 1914؛
(4) ضیاءالدین برنی ، تاریخ فیروزشاهی ، کلکته 1862، ص 390؛
(5) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ، لکهنو، 1864ـ 1865، ج 1، ص 125؛


(6) Henry Cousens, Bijapur and its architectural remains , Bombay 1916, pl.XXXII, figs. 26, 115;
(7) idem, Guide to Bijapur , Bombay 1905;
(8) R. M. Eaton, Sufis of Bijapur, 1300-1700 , Princeton 1978, 283;
(9) Imp. gazetteer of India , Oxford 1908, VIII, 175-188.

(10) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل "ijapur B و د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل r""ijapur B ¦.

(11) / محمدباقر ، تلخیص از ( ایرانیکا )؛


بزمی انصاری ، تلخیص از ( د. اسلام ) /

آثار تاریخی . عادلشاهیان هنر معماری را بیش از هنرهای دیگر توسعه دادند. معماری آنان از نظر طرح و شکل ابنیه و تزیینات ، از بهترین نمونه های سبک معماری دکن است . ازینرو پایتخت آنان ، بیجاپور، بیش از دیگر شهرهای هند، جز دهلی ، ساختمانهای عالی و پراهمیت دارد. سبک معماری بیجاپور دارای انسجام و تناسبی ویژه است و پیشرفت آن را از صورت اولیه تا مراحل کمال در آثار به جا مانده می توان بخوبی تشخیص داد. ویژگیهای بارز این معماری عبارت است از: گنبدهای مدوّر با اسلوب به اصطلاح «آویخته »، مناره ها و گلدسته های فراوان تزیینی ، قرنیزها و گچبریهای پرنقش و نگار، و استفاده از مصالح بسیار محکم و بادوام . موادِ به کار رفته ، قلوه سنگ و گچ یا تخته سنگهای تراشیده است . سنگی که در ساختمانها به کار رفته از نوع سنگهای محلی ، و بسیار شکننده است . طبق شواهد و قرائن موجود، معماران این آثار از هند شمالی آمده بوده اند و از استادان و صنعتگران بومی هندو مذهب نیز استفادة فراوان می شده است .

آثار قبل از دورة عادلشاهیان معدود است : مناره های ساده با راهروهای چوبی در اطراف «مکه مسجد»؛
و مسجد کریم الدین که کتیبة آن متعلق به 720 است و در آن از ستونهای معابد قدیمی هندو استفاده شده است . سقف این مسجد تیری است ،











قسمت مرکزی آن مرتفعتر است و پنجره هایی دارد که نور از آنها به داخل بنا می رسد و از این لحاظ شبیه مساجد گجرات است .

هیچیک از بناهای عادلشاهی را با اطمینان نمی توان به دوران سلطنت یوسف نسبت داد. قدیمترین ساختمان تاریخدار (تاریخ کتیبه : 918)، معروف به «جامع مسجدِ یوسف »، از ظهور سبکی نو خبر می دهد؛
در آن ، یک گنبد نیمکره ای بر بالای استوانة بلندی بنا شده و قاعدة استوانه را حلقه ای از طرح شاخ و برگهای عمودی دربرگرفته است به نحوی که مجموعة گنبد مانند غنچه ای است که اطراف آن را گلبرگها و کاسبرگها فرا گرفته باشد. از جمله بناهای عهد سلطنت ابراهیم شاه ، ساختمان بزرگ «دکنی عیدگاه » (در داخل دیوارهای شهر فعلی ) و چند مسجد کوچک ، از جمله مسجد اخلاص خان ، است .

دیوارهای شهر از نظر کیفیت ساخت ناهمگن است ، زیرا هر قسمت از آنها به دستور یکی از اشراف و بزرگان بنا شده است . شهر دارای پنج دروازة اصلی است که از دو طرف با باروهای مزغل دار حفاظت می شود، و راه آنها پلهای متحرکِ روی خندق است و در آن سوی خندق یک خاکریز و یک راه پنهانی ساخته شده است .

قرنیزبندی و کتیبه سازی نیز، نسبت به کارهای اولیه ، پیشرفت بسیار کرده است ؛
به جای اشکال یکسان و یکنواخت ، طرحهای هلالی شکل با عمق بیشتر بر بالای جرزها دیده می شود. گنبدسازی نیز مبتنی بر اسلوب طاقهای متقاطع است . برای سبک کردن بار دیوارهای خارجی ، در آنها یک ردیف طاقنما (پنجره های کاذب ) در سطح همکف زده اند.

در عهد سلطنت ابراهیم دوم ، سنگ کاری و حجّاری جای گچ و سنگ را گرفت . مجموعة بناهای قصر در حدود 990 تاریخگذاری شده است .اولین بنای سنگی که بسیار استادانه حجاری شده ، مسجد ملکة جهان (994) است . در مقبرة ابراهیم دوم و خانواده اش ، معروف به «ابراهیم روضه » ـ که شاید بزرگترین کار معماری دوران عادلشاهی باشد ـ نیز سنگ کاری عالی دیده می شود. محلی که مقبره در آن قرار دارد، با طرحهای هندسی و خطوط خوش تزیین شده ، و مشهور است که خطاطی آن شامل تمامی متن قرآن کریم است . بناهای این دوره شامل «آنندمحل » (بساتین السلاطین ) است که برای تفریح و تفرج ساخته شده ، و «آثار محل » (1000) با تزیینات چوبی که به طرز عالی نقاشی شده ، و از جمله چند نقاشی آبرنگ بر روی گچ در آن دیده می شود که ظاهراً کار هنرمندان ایتالیایی است . از آثار دیگر، مسجد «نوگنبد» است که تنها بنای بیجاپور است که چند گنبد دارد و بقعة زیبا ولی ناتمامِ دو برادر به نامهای پیرحمید (1011) و لطیف الله قادری (1021). نمونة عالی کارهای اواخر این دوره ، «مهتری محل » است که در حقیقت دروازه ای است در محوطة داخلی مسجدی در شهر، دارای سر در باریکی که بر دو پایة مربع شکل عمودی قرار گرفته و با نقوش و گل و بوته های سنگی تزیین شده ، و نیز ایوانی که بر پایه های سنگی بلندی بنا شده است ، و نقوش و طرحهای حجاری شده که در ظرافت مانند منبت کاری است . سقف داخلی بنا نیز بسیار استادانه از تخته های چوب ساخته شده و قسمت خارجی آن دارای کتیبه ها و قرنیزها و مناره های عالی با طرحهای زیباست .

برای آثار معماری دورة محمد، ترتیب تاریخی دقیقی نمی توان تعیین کرد، زیرا کتیبه یا اشارة تاریخی در آنها نیست . سرای مصطفی خان با کتیبه ای به تاریخ 1050، یک «محل » در عین پور، مقبره های نوازخان وزیر (متوفی 1058) و چندین «پیر»، سیر قهقرایی سبک معماری آن دوره را نشان می دهند؛
مثلاً طبقة فوقانی بر آنها بنا شده و گنبدهاشان نسبت به حجم کل بنا بسیار کوچک است . همچنین ، مقبره و مسجد افضل خان که ارتفاع طبقة فوقانی آن از حدّ معمول کمتر است . این مسجد تنها مسجد دو طبقه در بیجاپور است و ایوان فوقانی آن کاملاً مشابه ایوان پایین است ، جز اینکه منبر در آن ساخته نشده و محتملاً ویژة قسمت زنانة خانوادة افضل خان بوده است ، که مقابر 63 تن از آنان ـ به طوری که در میان مردم شهرت دارد ـ در یک کیلومتری جنوب ( مسجد ) واقع است (تاریخ کتیبة مقبره : 1064). بزرگترین بنای این دوره ، مقبرة خود محمد است که «گل گنبد» نام دارد و یکی از عالیترین آثار معماری اسلامی به شمار می رود. ساختمان مقبره ، که در میان این مجموعه قرار دارد، از لحاظ ساخت ساده است : یک گنبد نیمکره ای که روی پایه ای مکعب شکل قرار گرفته و در هر زاویة آن یک برج هشت ضلعی بنا شده است . مساحت فضای پوشیده شدة زیر گنبد، حدود 693 ، 1 متر مربع است که از این نظر در جهان یگانه است . تزیینات خارجی بنا ساده است و گنبد بر چهار قوس ( = طاق ) ساخته شده است ، چنانکه در مسجد جامع نیز دیده می شود. کتیبة بالایِ درِ جنوبی تاریخ وفات محمد (1067) را با حروف ابجد نشان می دهد که در آن سال احتمالاً کار ساختمانِ بنا متوقف شده و گچبری آن ناقص مانده است .

بناهایی که از عهد علی دوم باقی مانده ، عبارت است از: شاه نشینی به نام «پانی محل » بر بالای دیوارة ارگ و «مکه مسجد»، که هر دو از لحاظ اسلوب ساختمان و کنده کاریهای روی بنا بسیار عالی ساخته شده اند؛
عمارت مقبرة «یاقوت دابُلی » که مسجد آن برخلاف معمول بزرگتر از مقبره است ؛
و مقبرة علی ، که ناتمام مانده است .


منابع :
(12) محمدابراهیم زبیری ، تاریخ بیجاپور، مسمی به بساتین السلاطین ، چاپ سنگی حیدرآباد دکن ( بی تا ) ؛
(13) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ، لکهنو 1864ـ 1865؛


(14) C. Batley, The design development of Indian architecture , London 1954;
(15) Henry Cousens, B i ¦ja ¦pu ¦r and its architectural remains , Bombay 1916;
(16) M. Nazim, Bijapur inscriptions , Dehli 1936;
(17) Sidney Toy, The strongholds of India , London 1957.

(18) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل idjapur B .

/ جی . برتون ـ پیج ، تلخیص از ( د. اسلام ) /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2394
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست