بیت جِبرین ، روستایی بزرگ در فلسطین ، واقع در جنوب غربی بیت المقدس ، میان الخلیل و غزه . این روستا، با ارتفاع سیصدمتر از سطح دریا، در 26 کیلومتری شمال غربیِ الخلیل واقع بود. بیت جبرین محل تلاقی راههای مهمی مانند الخلیل ـ بیت جبرین ـ فالوجه و بیت جبرین ـ زکریا ـ قدس یا رمله بوده است ( الموسوعة الفلسطینیة ؛ د.ترک ، ذیل مادّه ؛ شرّاب ، ص 181).

در منابع ضبطهای متنوعی از نام این روستا وجود دارد؛
چنانکه ژوزفوس این روستا را بگابری ، و بطلمیوس و پوتینگر آن را بِتُگبری خوانده اند ( د.اسلام ، چاپ دوّم ،ذیل مادّه ).

نام عبری این روستا در تلمود بث گبرین ضبط شده است . در عهدعتیق ، اشاره ای به این نام دیده نمی شود؛
اما

به حوریان اشاره رفته است که در غارهای این منطقه زندگی می کرده اند. برخی برآن اند که واژة «حور» با واژه عبری «حُر» (آزاد) خلط شده و در نتیجه حوریان به «انسانهای آزاد» تعبیر شده اند، و محل اسکان آنها «بِث گبرین »، «شهر حُر» نامیده شده است . واژة «بث گبرین » را صلیبیان به «بث گبریم »، «بث جبلین » یا «جبلین » تغییر دادند و سپس در زبان عربی به صورت «جبرین » یا «جبّارین » درآمد ( د. اسلام ؛
د. ترک ، همانجاها). این نام ، در برخی منابع عربی بیت جبرین (طبری ، ج 2، جزء3، ص 209؛
یاقوت حموی ، ج 1، ص 776؛
ابن اثیر، ج 2، ص 499) و در برخی بیت جبریل (مقدسی ، ص 155، 174؛
قلقشندی ، ج 3، ص 429، ج 4، ص 177) ضبط شده است .

پیشینة تاریخی . بیت جبرین ، به سبب موقعیت جغرافیاییِ منطقه ، از دیرباز اهمیت بسیاری داشته است . عمالقة کنعانی یکی از قدیمترین شهرهای فلسطین را در آنجا بنا نهادند، و در حدود 500 ق م از قلاع ادومیها بود ( الموسوعة الفلسطینیة ، همانجا). برپایة منابع ، نام یونانی و لاتینی این شهر الئوتروپولیس بوده است که حاکمان آن برای خود سکه می زده ، و بر منطقه ای وسیع مسلط بوده اند و شهر رفاه و رونق چشمگیری داشته و از شهرهای بزرگ فلسطین بوده است . موزائیکهای رومی ـ بیزانسیِ کشف شده در این محل مؤید این امر است ( د.اسلام ، همانجا). همچنین گفته می شود که دراین دوران بیت جبرین چندین بار ویران و سپس بنا شده است ( الموسوعة الفلسطینیة ، همانجا).

بیت جبرین در 15 یا 16 به دست عمروبن عاص فتح شد (بلاذری ، ص 188؛
ابن اثیر، همانجا). یعقوبی بیت جبرین را شهری کهن خوانده و ساکنان آن را قومی از قبیلة جُذام دانسته است (ص 108). ظاهراً پس از فتح ، این شهر تا حدی اهمیت خود را از دست داد، اما به صورت مرکز ناحیه ای در «جُندِ» فلسطین باقی ماند و همچنان توقفگاه بازرگانان بر سر راه اورشلیم و غزه بود. به گزارش راهب استفانِ مار سابا ، الئوتروپولیس در 180/796 در اثنای جنگی میان قبایل عرب کاملاً ویران گردید؛
ولی این قول را باید با قید احتیاط تلقی کرد؛
زیرا اندکی بعد، مقدسی بیت جبرین را مرکز تجاری ناحیة داروم خوانده است (ص 174؛
د.اسلام ، همانجا؛
مرمرجی ص 51 ـ 52).

جایگاه جغرافیایی و اهمیت نظامی این شهر سبب شد که صلیبیان ـ که در آغاز شهر را ویران کرده بودند ـ به بازسازی آن بپردازند و در 528/1134، در آنجا قلعه ای محکم برای محافظت از مرز مملکت بیت المقدس در جانب مصر و جلوگیری از پیشرفت مسلمانان ، بنا کنند ( د.اسلام ، همانجا). پس از آن ، صلاح الدین ایوبی بین 583 تا588 شهر را تصرف و قلعه را منهدم کرد (حنبلی ، ج 1، ص 327؛
ابن اثیر، ج 11، ص 546؛
قلقشندی ، ج 4، ص 177؛
یاقوت حموی ؛
د.اسلام ؛
د.ترک ، همانجاها). سپس صلیبیان در پی پس گرفتن آن برآمدند، اما صلاح الدین با آنان مقابله کرد (ابن اثیر، همانجا؛
حنبلی ، ج 1، ص 386). صلیبیان برخی مناطق را که سلطان صلاح الدین فتح کرده بود، دوباره تصرف کردند و در 626 پیمانی میان آنان با الملک الکامل ، ناصرالدین محمّد، بسته شد که بر اساس آن ، برخی از نواحی که بعداز فتح سلطان صلاح الدین ایوبی دردست آنها باقی مانده بود، همچنان به آنان واگذار می شد؛
و لذا بیت جبرین در تصرف صلیبیان باقی ماند (قلقشندی ، ج 3، ص 429). در 642/ 1244، بیبرس اول ، سلطان مملوکی ، قلعه را بازسازی کرد. بنا به کتیبة بالای دروازة قلعه ، شهر و قلعه برای آخرین بار در 958 مرمت شده است ( د.ترک ، همانجا). ظاهراً در دورة ممالیک ، این شهر دوران شکوفایی خود را می گذرانده و در دورة عثمانی از توابع شهر الخلیل به شمار می رفته است . در عهد قیمومت انگلیس بر فلسطین ، در آنجا قلعه ای نظامی مشابه قلعة الخلیل بنا گردید. در این دوران ، مساحت اراضی بیت جبرین به 185 ، 56 «دونوم » (هر دونوم 940 مترمربع ) می رسید و کشت و زرع غلات و زیتون کاری در آنجا و پیرامونش رواج داشت . جمعیت آن در 1301 ش / 1922، 420 ، 1 تن ؛
و در 1324 ش / 1945، 430 ، 2 تن بوده است ؛
و دو مدرسه ، یک درمانگاه و مرکز حمل و نقل شهری در آنجا وجود داشت . در 1327 ش / 1948 رژیم اسرائیل بیت جبرین را اشغال کرد و اهالی را از آنجا راند و آنجا را ویران کرد؛
سپس در 1328 ش /1949 در یک کیلومتری غرب آنجا شهرک بیت جفرین را بنا کرد و به دلیل آثار تاریخی رومی و روم شرقی موجود در آنجا، از صنعت جهانگردی این ناحیه بهره می برد (الموسوعة الفلسطینیة ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن اثیـر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/ 1979ـ 1982؛
(2) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ عبدالله أنیس طبّاع و عمرأنیس طبّاع ، بیروت 1407/1987؛
(3) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی ، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم 1368 ش ؛
(4) محمد محمدحسن شرّاب ، معجم بلدان فلسطین ، دمشق 1407/1987؛
(5) محمدبن جریر طبری ، تاریخ طبری : تاریخ الامم والملوک ، بیروت 1413/1992؛
(6) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) ؛
(7) اوغسطین بن یوسف مرمرجی ، بلدانیّة فلسطین العربیّة ، چاپ محمد خلیل باشا، بیروت 1407/ 1987؛
(8) محمدبن احمد مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(9) الموسوعة الفلسطینیة ، دمشق 1984؛
(10) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(11) احمدبن اسحاق یعقوبی ، البلدان ، ترجمة محمدابراهیم آیتی ، تهران 1356 ش ؛


(12) , TA,sv. "Beyt dibr in (by J. Sourdel-Thomine s.v."Beyt cibrin¦EI2.

/ گروه جغرافیا /