بی بی منجّمه ، بانوی اخترشناس ایرانی . در اواخر قرن ششم در نیشابور متولد شد. پدرش کمال الدین سمنانی ، رئیس شافعیان نیشابور، و مادرش نوادة محمدبن یحیی ، فقیه و عالم بزرگ خراسان ، بود. چنین زمینه ای بعلاوة محیط خانة پدر که محل آمدوشد عالمان و حکیمان بود، بی گمان ، تأثیر بسزایی بر پرورش شخصیت و روح علمی او داشت . شواهد نشان می دهد که وی از ابتدای جوانی بر احکام نجوم تسلط داشته است . تبحرش در این رشته ، جلال الدین خوارزمشاه (متوفی 628) را برآن داشت تا او را به خدمت در دربار خویش فراخواند. بی بی که به تعبیر فرزندش «سهم الغیب » در طالع داشت (ابن بی بی ، ص 196)، با احکام درستی که صادر کرد موفق شد مقام و منزلتی در دربار شاه به دست آورد و منجم مورد اعتماد او شود. بی بی با شوهرش مجدالدین محمد ترجمان ، منشی دربار، سالیان دراز در دربار خوارزمشاهیان به سر برد (همان ، مقدمة مشکور، ص هژده ). به دلیل اهمیتی که سلاطین آن روزگار برای احکام نجوم قائل بودند و تصوری که از تأثیر آن برسرنوشت خود و جنگهایشان در ذهن داشتند، در غالب لشکرکشیها، بی بی سلطان جلال الدین را همراهی می کرد. در 626، هنگامی که جلال الدین شهر اخلاط (یا خلاط ) در ساحل دریاچة وان در بخش علیای رود دجله (لسترنج ، ص 197، و نقشة ش 3) را به محاصره درآورده بود (ابن اثیر، ج 12، ص 487؛ و اشاراتی در منابع دیگر از جمله حمدالله مستوفی ، ص 499)، سفیری از جانب علاءالدین کیقباد، از دودمان سلجوقیان روم که حکومت آسیای صغیر را دردست داشت ، به رسالت نزد خوارزمشاه آمد. در بازگشت ، وی علاءالدین را از مهارت بسیار بی بی در نجوم و قدر و منزلت وی نزد سلطان جلال الدین آگاه کرد (اقبال آشتیانی ، ص 528؛
ابن بی بی ، ص 196). پس از ناکامیهای پی درپی جلال الدین و پایان گرفتن کار او، بی بی و خانواده اش به دمشق رفتند و به دربار سلطان ایوبی مظفرالدین ابوالفتح موسی ملقب به الملک الاشرف (حک : 626ـ634) راه یافتند. سلطان ایوبی آنها را به گرمی پذیرا شد و احترام بسیار کرد. چون علاءالدین از حضور بی بی منجمه در دربار الملک الاشرف اطلاع یافت ، قاصدی فرستاد و از سلطان ایوبی درخواست کرد تا رخصت دهد که بی بی و خانواده اش به قونیه بروند ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «ابن بی بی »). هنگامی که بی بی در جنگ میان علاءالدین و الملک الاشرف به درستی پیش بینی کرد که در روز و ساعتی خاص سپاهیان سلجوقی بردشمن پیروز خواهند شد، اعتقاد و ارادت سلطان به بی بی بیشتر شد و در جهت برآورده ساختن آرزوی وی ، بالاترین منصب دیوانی یعنی ریاست دارالانشای دربار را به همسرش سپرد و او را لقب امیری بخشید. از آن پس ، مجدالدین از مقرّبان خاص دربار شد و پیوسته در سفر و حضر همراه سلطان بود (ابن بی بی ، ص 196ـ 197). بی بی در 679 درگذشت ( د.اسلام ، همانجا).

پسر بی بی منجمه ، ناصرالدین حسین معروف به ابن بی بی * ، نیز در شمار بزرگان دربار سلجوقیان روم درآمد و چون پدر منصب امیری یافت . ابن بی بی ، کتابی به فارسی با عنوان الاوامرالعلائیة فی الامورالعلائیة معروف به تاریخ ابن بی بی نوشته است که مهمترین اثر دربارة تاریخ سلجوقیان روم است . بیشتر اطلاعاتی که از زندگی بی بی دردست است ، از این کتاب برگرفته شده است (ابن بی بی ، مقدمة مشکور، ص هفده ـ نوزده ؛
د. اسلام ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/1979ـ1982؛
(2) ابن بی بی ، اخبار سلاجقة روم ، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1350 ش ؛
(3) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364 ش ؛
(4) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
(5) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1364 ش ؛


(6) EI 2 , s.v. "Ibn B ¦âb ¦â" (by H. W. Duda).

/ بهناز هاشمی پور /