responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2352

 

بَیْبَرس ، مسجد ، بنایی در قاهره که به دستور بیبرس اول معروف به بُندُقداری (متوفی 676)، از سلاطین ممالیک بحری ، ساخته شده است . این مسجد، قدیمترین مسجد از دورة سلاطین مملوک است که تا به امروز باقیمانده و در بین آثار خیریة بسیار زیاد بانی آن ، یکی از بزرگترین ، و در تاریخ هنر، یکی از با ارزشترین آنهاست . مسجد بیبرس در خارج باروی

قاهره ، در محلة حسینیه و در میدان قره قوش ، که ( سلطان ) بیبرس در آنجا گردش و چوگان بازی می کرده ، قرار دارد. بنابر کتیبة این مسجد، ساخت آن در 665 آغاز شد و، به نوشتة منابع ، در 667 پایان یافت . بیبرس در 666، به شام لشکر کشید و شهر یافا را از صلیبیّون گرفت و قلعة آن را خراب کرد؛
سپس مصالحی از قبیل الوار و سنگهای مرمر به دست آمده را به قاهره فرستاد تا به نشان پیروزی خود، در ساخت مقصوره ، محراب و قبة مسجد به کار رود.

هر یک از اضلاعِ این مسجدِ چهارگوش ، صد متر است . دیواری به ارتفاع 96ر10 متر، از قطعه سنگهای مکعب ، در اطراف آن ساخته شده است . در بالای دیوار، مزغلهایی تزیین شده به ارتفاع حدود 30ر1 متر وجود داشته که نمونه های آن ، امروزه ، فقط در سمت قبله دیده می شود. این مسجد جدا از بناهای دیگر ساخته شده و در چهارگوشة آن چهار برجستگی مدور برج گونه وجود دارد که دو برج دیوار قبله به شکل مکعب ، و دو برج دیگر به صورت مکعب مستطیل است . دیوارهای شمال شرقی و جنوب غربی مسجد، هر کدام ، از خارج با هشت ستون کمکی تقویت گردیده و در دیوارهای بیرونی ، پنجره هایی با قوس جناغی ، شبکه های گچی و مزغلهای پلّه دار ایجاد شده است . درِ اصلی در وسط ضلع شمال غربی ، مقابل محراب واقع شده است و 83ر11 متر پهنا دارد و به شکل مکعبی است که از عرض دیوار بیرون زده است ؛
این در با طاقچه های قوسی و اشکالی با دندانه های لوزی شکل تزیین شده است . در دو طرف این در، دو ستون مرمری بوده که مفقود شده است . در سمت چپ و راست این ستونها طاقچه هایی مقرنس کاری شده ، از جمله دو طاقچة سه گوش در طرفین فوقانی طاق در ورودی ، وجود دارد. این طاقچه ها بعلاوة کلمة «الله » در میان گل و بته های گچبری شدة ستاره شکل در فوقانی ترین قسمت سردر، تزیینات این قسمت مسجد را تکمیل می کنند. راهروِ متصل به این در، همانند آنچه در باب الفتوح دیده می شود، دارای

قبه ای کم ارتفاع و استوار بر لچکیهاست . در گذشته ، در بالای این در، مناره ای با بدنة مستطیلی شکل وجود داشته است . دو درِ دیگر مسجد، در اضلاع شمال شرقی و جنوب غربی اند که به صحن گشوده می شوند. راهروهای این دو در دارای قوسهای ضربدری است .

بنای این مسجد، متشکل است از صحن تقریباً چهارگوش روباز با رواقهایی در اطراف آن ، و شبستانی با سقفهای چوبی مسطّح و قبه ای در میان آنها. این سقفها در طرف قبله ، روی شش ردیف ستون استوار شده اند، و محل اصلی شبستان در جلو محراب دارای نُه قسمت 3*3 متر، قوسی است که با نرده هایی از اطراف جدا شده است و به امر بیبرس ، همانند آنچه در آرامگاه شافعی دیده می شود، با گنبدی بزرگ و چوبی پوشیده شده بوده که در گذشته های دور فروریخته است .



روش ساختن گنبد نُه قسمتی در بالای محراب ، که ریشة آن به معماری سلجوقی در ایران باز می گردد، احتمالاً از طریق آناطولی به مصر منتقل شده است . رواقهای سمت درِ اصلی بر دو ردیف ستون ، و در هر یک از جنبها نیز بر سه ردیف ستون قرار دارند؛
لیکن امروزه ، همانگونه که بسیاری از ستونها ویران و نابود شده ، سقفهای بالای رواقها نیز فروریخته است .از ویژگیهای جالب این مسجد، تزیینات سنگی روشن ـ تیرة متناوب آن است که امروزه نیز در یکی از ورودیها دیده می شود؛
در معماری اسلامی ، به این نوع تزیینات اصطلاحاً «ابلق » می گویند. بنابر عقیدة کرسول ، این تزیینات قدیمترین نمونة معماری است که بعدها در بناهای قاهره به صورت یک ویژگی رایج گشت . شبکه های گچبری پنجره های مسجد با قوسهای جناغی و با اشکال کنده کاری درهم ( = به شیوة عربی ) تزیین شده است .

تا اوایل قرن دهم ، بعضی قسمتهای این مسجد رو به ویرانی نهاد، و اقدامی برای تعمیر آن صورت نگرفت و مدتی انبار مهمّات شد. بعد از اشغال فرانسویان ، مصالح فروریختة آن فروخته شد، و پس از بعضی تغییرات ، از این مسجد به عنوان قلعه ، به نام قلعة سولکووسکی ، استفاده می کردند. در زمان محمدعلی پاشا، این مسجد به اردوگاه سربازی و کارگاه صابون سازی تبدیل شد. در 1231، بعضی از ستونهای مرمری و سنگهای آن در ساختمان رواق شراقوت جامع الازهر، و در ساختمان قصرالنّیل به کار برده شد. بعد از 1299، و در دورة حاکمیت انگلیسیها، این مسجد به عنوان نانوایی و کشتارگاه نظامی به کار می رفت و، به همین دلیل ، مردم ، به آن «کشتارگاه انگلیسیها» می گفتند. سرانجام ، در 1333، از حالت کشتارگاه درآمد و در 1336 مؤسسة آثار تاریخی مصر آن را در اختیارگرفت و، پس از تعمیرات ، دوباره به صورت مسجد درآورد. در سالهای بعد، شهرداری ، میدان الظاهر را که این مسجد در آن واقع شده است بازسازی کرد و بدین ترتیب ، نه تنها خودِ میدان به صورت درخور وقف بانی آن درآمد بلکه مسجد بیبرس نیز زیبایی و شکوه پیشین خود را بازیافت .


منابع :
(1) علی باشا مبارک ، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة ، قاهره 1986، ج 5، ص 10؛
(2) سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون ، ج 3، قاهره 1391/1971، ص 32ـ37؛
(3) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار ، بولاق 1270، ج 2، ص 300؛


(4) Architecture of the Islamic world , ed., George Michell, London 1984, 118, 129, 225-226;
(5) D. Behrens-Abouseif, Islamic architecture in Cairo: an introduction , Leiden 1989, 94-95;
(6) idem, The minarets of Cairo , Cairo 1987, 170-172;
(7) Jonathan Bloom, "The mosque of Baybars el- Bundukda ¦r ¦âin Cairo", Annales Islamologique , XVIII (1982), 45ff.;
(8) K. A. C. Creswell, The muslim architecture of Egypt , Oxford 1952-1960, II, 155 ff.;
(9) R. B. Parker, et al., Islamic monuments in Cairo. A practical guide , Cairo 1985, 271-272.

/ دوریس برنس و ابوسیف ( د. ا. د. ترک ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2352
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست