البیان و التبیین (یا البیان و التبیان ) ، از مهمترین آثار عمروبن بحر جاحظ بصری (160ـ255) نویسندة بزرگ عرب . این کتاب را از امهات کتب ادب عربی شمرده اند (ابن خلدون ، ج 2، ص 1175). البیان کتابی است در انواع بیان ، همراه با منتخباتی از خطب بلیغ ، مواعظ و احوال سخنوران برجسته و مشاهیر اسلام ، تشریح لحن یعنی لغزش نحوی در گفتار مستعربه ، لطایف ، اشعار و نیز بسیاری اشارات تاریخی و فواید بلاغی و تحلیل فن خطابه . در حقیقت سرمشق همة جُنگهای معتبر عربی از قبیل المعارف و عیون الاخبار ِ ابن قتیبه ، المحاضرات ِ راغب ، العقدالفرید ِ ابن عبدربه ، ربیع الابرار ِ زمخشری و نثرالدر ِ ابوسعدآبی البیان است . نام دیگر این اثر البیان والتبیان است ( رجوع کنید به جاحظ ، 1410، ص 603) و ظاهراً دو تحریر داشته که دومی بهتر بوده است (یاقوت حموی ، ج 16، ص 106). البیان در اواخر عمر جاحظ و سنین کمال ادبی او تألیف شده و ظاهراً آن را همزمان با الحیوان می نوشته است ( حاجری ، ص 425). جاحظ تحریر اول البیان والتبیین را به احمدبن ابی دُؤاد * ، قاضی متنفذ و متعصب معتزلی ، تقدیم کرده است و این ظاهراً باید بعداز 233 باشد که ابن ابی دؤاد قدرت فراوان یافت (ابن ندیم ، ص 210). جاحظ را باید از پیشگامان بلاغت و تحلیل فن خطابت دانست ، زیرا همچنانکه طه حسین (ج 2، ص 481) اشاره کرده مسائل علم بیان و آداب خطابه در حاشیة علم کلام و مجالس متکلمان پدید آمد و متکلمان معمولاً استاد سخن بوده اند، از جمله واصل ، ابوالهذیل ، نظّام ، ثمامة بن اشرس ... و خود جاحظ که به قولی بزرگترین نویسندة زبان عربی است .

نکات بلاغی و مسائل علم بیان به طور پراکنده و بی نظم و ارتباط در البیان والتبیین ـ و به طورکلی در همة آثار جاحظ ـ آمده ، اما اگر بخواهیم آنها را دسته بندی کنیم ، عمدتاً در این چهارعنوان خلاصه می شود: بحث در صحت مخارج حروف ، بحث در سلامت لغات و دوری جستن از تنافر نامطبوع حروف ، بحث در جمله و ایجاز و اطناب و رعایت حال مخاطب ، و حالات خطیب و هیئت و وضع او ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 482). با عنایت به موضوع اخیر است که جاحظ در بخش «کتاب العصا» از البیان والتبیین سخنانی را دربارة شعوبیه * مطرح می کند (ج 1، ص 139 به بعد، ج 2، ص 49 به بعد، 122)، او قول شعوبیه را در عیب جویی بر عرب در «عصا برگرفتن هنگام خطابه » ذکر می کند و بعد از دفاع از عرب و بیان فضایل «عصا» می نویسد: شعوبیه بر عصا طعنه زنند تا در عصا (و قضیب و مِخصَرة ) پیغمبر ما طعنه زده باشند، و بر عصای موسی ' که معجزه بود و بر عصای سلیمان طعن زده باشند، وگرنه در برگرفتن عصا منعی نیست و نشانة عجزی نی (همان ، ج 2، ص 75). در البیان والتبیین (ج 1، ص 100) حکایات و لطایفی هم دربارة معلّمان آمده است که آدام متز (ج 1، ص 271، پانویس 9) آنها را مقتبس از لطیفه های یونانی می داند. در اهمیت البیان والتبیین گفته اند که هیچ کاتب و شاعر و خطیبی از آن بی نیاز نیست (ون دایک ، ص 338) و حاجی خلیفه (ج 1، ستون 263) آن را «کتاب کبیر» نامیده است . البیان و التبیین نمونة شیوایی کلام جاحظ است که در آن ، به تناسب موضوع ، رعایت همة جوانب را نموده است (دربارة ارزش نثر جاحظ رجوع کنید به ابوالخشب ، ص 350ـ351؛ ضیف ، 1365، ص 60ـ61؛ همو، 1975، ص 587 به بعد؛ نیز رجوع کنید به ذکاوتی قراگزلو). این کتاب از دیرباز مورد توجه ادیبان و عالمان بوده و نخستین بار در 1301 در مطبعة الجوائب قسطنطنیه منتخباتی از آن به چاپ رسیده ، و نخستین چاپ کامل آن در 1311 در المطبعة العلمیة قاهره صورت گرفته است (ون دایک ، ص 338،341؛ نیز رجوع کنید به سرکیس ، ج 1، ستون 667).

---

منابع :
(1) ابن خلدون ، مقدمه ، ترجمة محمد پروین گنابادی ، تهران 1362 ش ؛
(2) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران ( 1350 ش ) ؛
(3) ابراهیم علی ابوالخشب ، تاریخ الادبِ العربیِّ فی العصر العباسی الثانی ، قاهره 1395/1975؛
(4) عمروبن بحر جاحظ ، البیان والتبیین ، چاپ حسن افندی فاکهانی ، قاهره 1311؛
(5) همو، کتاب البرصان والعرجان والعمیان والحولان ، چاپ عبدالسّلام محمد هارون ، بیروت 1410/1990؛
(6) طه حاجری ، الجاحظ ، حیاته و آثاره ، قاهره ( 1969 ) ؛
(7) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(8) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، زندگی و آثار جاحظ ، تهران 1367 ش ؛
(9) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیة و المعربة ، قاهره 1346/ 1928، چاپ افست قم 1410؛
(10) شوقی ضیف ، العصر العبّاسیّ الثانی ، قاهره ( 1975 ) ؛
(11) همو، الفنّ و مذاهبه فی النّثرالعربی ، قاهره 1365/1946؛
(12) طه حسین ، من تاریخ الادب العربی ، بیروت 1981؛
(13) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ، یا، رنسانس اسلامی ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1364 ش ؛
(14) ادوارد ون دایک ، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/1896؛
(15) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .

/ علیرضا ذکاوتی قراگزلو /