بیاضی ، علی بن محمدبن یونس عاملی نباطی بیاضی بقاعی ، ملقّب به زین الدّین و مکنّی به ابومحمد، متکلّم ، مفسّر، منطقی ، ادیب و شاعر امامی قرن نهم . در رمضان 791 در نبطیّة جبل عامل زاده شد و در 877 درگذشت (بیاضی ، ج 1، مقدمة مرعشی ، ص 5؛ آقابزرگ طهرانی ، 1362 ش ، ص 89؛ قس بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 12). در زادگاهش به کسب علم پرداخت . شرح حال نویسان از استادان او نام نبرده اند و فقط خود او در اجازة روایتِ شماری از مصنّفات علمای شیعه (اصل این اجازه از فخرالمحققین حلّی است ) که به یکی از شاگردان خود صادر کرده ، از سیدزین الدین علی بن دقماق حسینی ، مؤلف نزهة العشاق ، و شیخ جمال الدین احمدبن حسین بن مطهر نام برده و تصریح کرده که این دو، شیخ روایت او بوده اند، و خود او این اجازه را از این دو عالم دریافت داشته و آن دو به واسطة محسن بن مُظاهر به فخرالمحققین پیوسته اند (مجلسی ، ج 104، ص 222؛ امین ، ج 2، ص 511؛ آقابزرگ طهرانی ، 1362 ش ، ص 5ـ6، 92؛ بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 13). از شاگردان و راویان او نیز فقط شیخ ناصربن ابراهیم بویهی * شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی * مؤلف البلدالامین و المصباح و شیخ شرف الدین بن جمال الدین بن شمس الدین بن سلیمان شناخته شده اند که دو نفر اول از بیاضی اجازة روایت داشته اند (مجلسی ، ج 104، ص 221؛ افندی اصفهانی ، ج 1، ص 21؛ بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 15ـ16). شرف الدین نیز رسالة یونسیة بیاضی را در 864 استنساخ و با اصل آن مقابله کرد که می تواند قرینه ای بر شاگردی او نزد بیاضی باشد (بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 16، 29).

بیاضی ذهنی نقّاد داشت و خصوصاً در بررسی مسائل کلامی و تاریخ صدر اسلام ، و نیز در دفاع از مبانی اعتقادی شیعه سختکوش بود. ازینرو بزرگانی چون مجلسی (ج 1، ص 33)، حرّ عاملی (ج 1، ص 135)، کفعمی (به نقل افندی اصفهانی ، ج 4، ص 255ـ256) و خوانساری (ج 4، ص 353ـ354) او را با عنوانهای ستایش آمیزی چون دانشمند ثقه ، علاّ مه و وحید عصر ستوده و کمالات و فضایل وی را برشمرده اند.

شهرت بیاضی بیشتر به سبب تألیف کتاب الصراط المستقیم الی مُستَحقّیِ التَّقدیم ، مشهور به الصراط المستقیم ، در کلام است که قوّت علمی و قدرت بیان او را نشان می دهد و برخی آن را در مباحث امامت ، بهترین کتاب بعد از الشافی سیدمرتضی و چه بسا برتر از آن می دانند (خوانساری ، ج 4، ص 353ـ354؛ قمی ، ج 1، ص 342). به گفتة مؤلف (ج 1، ص 4ـ11) در تألیف آن از 282 اثر عامه و امامیه ، با واسطه یا بیواسطه ، استفاده شده است . این کتاب دارای هفده باب است و در فصول متعدد هر باب ، مسائل مهم کلامی مطرح و دربارة آنها بحث شده است ، از جمله : اثبات واجب و صفات او؛ جبر و تفویض ؛ وجوب بعثت ؛ عصمت انبیا؛ معجزه ؛ اثبات وصی و صفات او؛ اثبات امامت علی علیه السلام ؛ وجوب عصمت امام ؛ نصّ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وسلّم بر امامت علی و اولاد او علیهم السلام ؛ علائم ظهور امام مهدی علیه السلام ؛ ردّ شبهات وارد شده بر شیعة امامیّه . از اشارة بیاضی در الصراط المستقیم (ج 1، ص 173) به کیمیای سعادت غزالی ، می توان احتمال داد که وی با زبان فارسی آشنا بوده است . مجلسی (ج 1، ص 47) این اثر بیاضی را از مصادر بحار ذکر کرده است . الصراط المستقیم ، از منابع الغدیر نیز هست که علامه امینی به آن علاقة بسیار داشته و برای دستیابی به این کتاب کوشش بسیار کرده و یافتن آن را از عنایات و الهامات اهل بیت علیهم السلام شمرده است (نجومی حسینی ، ص 8). الصراط المستقیم در سه مجلد، با مقدمه ای از آیت اللّه سیدشهاب الدین مرعشی نجفی در شرح احوال بیاضی در جلد اول ، و مقدمه ای از شیخ آقابزرگ طهرانی در جلد دوم ، به چاپ رسیده است .

از دیگر آثار بیاضی است : اَلب'ابُ المَفتُوح اِل'ی ماقیل فی النَّفس و الروح ، رساله ای در دو بخش : بخش نخست در شناخت نفس و بخش دوم در حقیقت روح که در آن به آرای فلاسفه و متکلمان دربارة تجرد روح پرداخته و عقیده خود را بیان کرده است . مجلسی ، تمامی این رساله را آورده است ( رجوع کنید به ج 58، ص 91ـ104)؛
زبدة البیان و انسان الانسان المنتزع من مجمع البیان که مختصری از تفسیر مجمع البیان طبرسی است ؛
نجد الفلاح فی مختصرالصّحاح که مختصری

از صحاح جوهری است ؛
مُنْخل الفلاح ، که به گفتة آقابزرگ طهرانی مختصر مختلف الشیعة علاّ مه حلّی است ؛
الکلمات النافعات فی تفسیر الباقیات الصالحات ، که شرح کتاب الباقیات الصالحات شهید اول است ؛
الرسالة الیونسیة فی شرح المقالة التکلیفیة ، که شرح المقالة التکلیفیة شهید اول است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 20، ص 207، ج 23، ص 21، ج 25، ص 308؛
افندی اصفهانی ، ج 4، ص 257، 259؛
بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 28ـ 29)؛
ذخیرة الایمان ، اُرجوزه ای در علم کلام که آن را در 834 سروده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 10، ص 14ـ 15؛
بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 19)؛
فاتح الکنوز المحروزة فی ضمن الارجوزة ، که شرح ذخیرة الایمانِ خود مؤلف است (افندی اصفهانی ، ج 4، ص 259؛
بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 26)؛
عُصرة المنجود ، کتابی در علم کلام که گفته شده مؤلف آن را بعد از الصراط المستقیم نوشته ، زیرا بارها در آن به این کتاب ارجاع داده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 15، ص 272؛
بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، همانجا)؛
اللمعة فی المنطق (تألیف 838؛
افندی اصفهانی ، ج 4، ص 256ـ257، 259؛
بیاضی ، ج 2، مقدمة آقابزرگ طهرانی ، ص 27؛
خوانساری ، ج 4، ص 353)؛
و المقام الاسنی فی تفسیر اسماءالله الحسنی . افندی (ج 4، ص 259) از این کتاب تعریف کرده و بنا به قول آقابزرگ طهرانی ، کفعمی آن را در کتاب المقصد الاسنی فی شرح الاسماء الحسنی خود درج کرده است (بیاضی ، ج 2، مقدمه ، همانجا).

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : الضِیاء اللامع فی القرن التاسع ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1362 ش ؛
(3) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401؛
(4) محسن امین ، اعیان الشیعة ، چاپ حسن امین ، بیروت 1403/1983؛
(5) علی بن محمد بیاضی ، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم ، چاپ محمد باقر بهبودی ، تهران 1384؛
(6) محمدبن حسن حرّ عاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، ج 1، بغداد ( تاریخ مقدمه 1385 ) ؛
(7) محمد باقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(8) عباس قمی ، فوائد الرضویه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ( تاریخ مقدمه 1327 ش ) ؛
(9) محمد باقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(10) مرتضی نجومی حسینی ، «استاد نجومی سرآمد ثلث نویسان »، (مصاحبه )، کیهان فرهنگی ، سال 2، ش 2 (اردیبهشت 1364).

/ سیّدعلی میرشریفی /