responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2320

 

بیاتی ، عبدالوهّاب ، شاعر و ادیب معاصر عراقی و از پیشگامان شعر آزاد عرب . در 1305ش / 1926 در بغداد متولد شد. کودکی و نوجوانی خود را در همان شهر و با تمایلات

ادبی گذراند. در سالهای 1233ـ1329 ش / 1944ـ1950 در دارالمعلمین بغداد درس خواند و پس از دریافت مدرک لیسانس زبان و ادبیات عربی از این دانشکده ، به مدت سه سال ،

در دبیرستانهای شهر رمادی به معلمی پرداخت . سالهای 1329ـ 1333 ش / 1950ـ1954 دورة اوج و شکوفایی ادبی وی در عراق بود که دو دفتر شعر معروف خود را به نامهای ملائکة و شیاطین (1950) و اباریق مهشّمة (1954) منتشرکرد. پس از ورود عراق به پیمان بغداد (1323 ش / 1954؛

رجوع کنید به بغداد * ، پیمان ) در زمان نوری سعید، وی به دلیل ابراز تمایلات مارکسیستی و انتقاداتش از دولت وقت ، از تمام مشاغل خود برکنار شد، و مجلة الثقافة الجدیدة که وی

عضو هیئت تحریریه اش بود، توقیف گردید (شرف ، ص 176ـ 177؛ بدوی ، ص 261؛ بصری ، ج 2، ص 578؛ برای پاره ای از تحولات و افکار سیاسی وی در این دوره رجوع کنید به صائغ ، ص 79ـ83).

بیاتی سالهای 1333ـ1337ش /1954ـ1958 را با مهاجرت به دمشق ، بیروت و سپس قاهره ، به فعالیتهای ادبی و نشر دفترهای جدید شعرش گذراند. وی که در این سالها در محافل عربی و غربی شهرت و اعتبار ادبی یافته بود، اندکی پیش از کودتای عبدالکریم قاسم (23 تیر 1337/ 14 ژوئیة 1958) در عراق ، به دعوت اتحادیة نویسندگان شوروی به این کشور مسافرت کرد و از نزدیک با بسیاری از نویسندگان و ادبای مارکسیست ، از جمله ناظم حکمت ـ شاعر ترک که همچون خود او از کشور خود آواره شده بود ـ آشنا گردید. پس از کودتا ، وی به عراق بازگشت و در وزارت آموزش و پرورش عراق مسئولیت تألیف ، ترجمه و نشر کتاب را بر عهده گرفت . سال بعد، با سمت وابستة فرهنگی عراق ، به مسکو رفت ، اما پس از دو سال ، در 1340ش / 1961 از این مقام کناره گیری کرد و از آن پس به مدت چهار سال در آکادمی علوم شوروی به تدریس پرداخت . از آنجا که در 1342ش / 1963 دولت وقت عراق (عبدالسلام عارف ) تابعیت عراقی وی را سلب کرده بود، وی در 1343ش / 1964 بار دیگر به مصر رفت و سالها مقیم آنجا شد. در 1347ش / 1968 تابعیت عراقی به او بازگردانده شد و سال بعد به دعوت وزارت فرهنگ عراق ، پس از ده سال ، از زادگاه خود دیدار کرد، اما به محل اقامت خود در قاهره بازگشت . وی در دهة پنجاه شمسی / هفتاد میلادی به عراق بازگشت و مدتی با عنوان مستشار وزارت اِعلام (اطلاع رسانی ) به کار پرداخت (شرف ، ص 177ـ200؛ بیضون ، ص 14ـ23). در 1359 ش / 1980 دولت عراق به وی فراغتی مادام العمر اعطا کرد تا بتواند تنها به کار شعر بپردازد. بیاتی از آن پس مدیریت مرکز فرهنگی عراق در مادرید را برگزید (بصری ، همانجا). وی سالهای آخر عمر خویش را در دمشق گذراند و در 12 مرداد 1378/ 3 اوت 1999 در همان شهر درگذشت .

بیاتی ، جزو برجسته ترین شاعران آزاد یا سرایندگان شعر نوین عرب است . پیشگامان شعر آزاد عرب ، دو هموطن او، بدر شاکر السَّیّاب (1305ـ1343ش / 1926ـ1964) و نازک الملائکة (متولد 1302 ش / 1923) هستند. جبوری (ص 183) او را که سومین شاعر برجستة شعر آزاد عرب است ، «ثالثُ اثنین » خوانده است . السّیاب و الملائکه و بسیاری دیگر متأثر از ادبیات آنگلوساکسون و رومانتیسیزم انگلیسی بودند، اما پس از جنگ جهانی دوم و بویژه با وقوع مسئلة فلسطین (1326ش / 1947) و نیز انقلابهای مارکسیستی در مصر (1331ش / 1952) و الجزایر (1333ش / 1954)، نوعی واقعگرایی سوسیالیستی در میان برخی ادبای عرب رواج یافت که بیاتی را باید در این حلقه جای داد. ازینرو در شعر این شاعران کمتر از وصف طبیعت ، گل ، غروب آفتاب ، برکه ها و امثال آن سخن به میان می آید و در عوض شاعران به مقولاتی چون تمدن امروزی ، فقر، ظلم ، اسارت ، بردگی ، تبعید و گاه رازهای وجود آدمی می پردازند (شرف ، ص 16ـ 18؛ بدوی ، ص ک ـ م ؛ سعید، مقدمة برگ نیسی ، ص 17). شکری (ص 26ـ27، 149) هیچ گونه واقعگرایی در شعر بیاتی نمی بیند و شعر او را از جهات مختلف ، صرفاً مارکسیستی و یا حداکثر رمانتیک مارکسیستی می داند (برای بررسی اندیشه های مارکسیستی و زمینه های رشد آن در شعر بیاتی رجوع کنید به میخائیل ، ص 239ـ260؛ صائغ ، ص 82ـ91).

بیاتی علاوه بر این که در شکستن قالبها و اوزان سنتی شعر عرب از پیشگامان به شمار می آید، نخستین کسی است که در اسلوب بیان و حوزة معانی شعری عرب تحول ایجاد کرد. وی در به کارگیری زبان و واژگان امروزی می کوشید و، برخلاف بدر شاکرالسّیاب ، الفاظ شعر خود را در میان سنت و میراث گذشته نمی جست . آثار نخست او، پیش از هجرت از وطن ، آمیزه ای از فرهنگ روز و زبان مردم پیرامون اوست ، اما از دهة چهل شمسی / شصت میلادی به بعد، پس از آشنایی با شعرِ الیوت (دربارة تأثیر الیوت بر شاعران معاصر عرب رجوع کنید به بدوی ، ص م ؛ سعید، مقدمة برگ نیسی ، ص 18ـ20؛ برای موارد افتراق بیاتی از الیوت رجوع کنید به شکری ، ص 146ـ153)، وی افزون بر به کارگیری زبان روز، می کوشید که در بیان افکار و احساسات خود از «قِناعِ» (نقاب ) شخصیت یا مکانی خاص بهره جوید. منتقدان ادبی او را از همة شاعران عرب در این کار مصرّتر دانسته اند. قِناع غالباً شخصیت تاریخی و گاه خیالی است که شاعر با پنهان شدن در پس او، مسائل و اندیشه های امروزی خود را از زبان وی بیان می کند. برخی قناعهای او عبارت اند از: حلاج ، ابوالعلای معرّی ، خیام ، هملت ، آلبر کامو، ناظم حکمت ، عایشه ، هزار و یک شب ، و شهرهای بابل ، نیشابور، شیراز، مادرید و غرناطه . بدینسان ، او از زبان خیام و حافظ به گونه ای سخن می گوید که گویی اگر امروز زنده شوند، چنان خواهند گفت (عباس ، ص 121ـ124؛ علاّ ق ، ج 6، ص 322ـ323؛ بیاتی ، 1348 ش ، ص 6، 8 ـ9؛ شفیعی کدکنی ، ص 154ـ155؛ دربارة نظر خود البیاتی راجع به الیوت و قناع رجوع کنید به بیاتی ، 1972، ج 1، ص 523 ـ525، ج 2، ص 18، 36ـ39). بنابراین ، توجه او در دوره های متأخر به پاره ای از شاعران و عارفان ایرانی ـ اسلامی نظیر خیام ، حلاج ، سهروردی ، حافظ و مولوی بیش از آنکه نمایانگر علقه های دینی یا عرفانی او باشد، بیانگر عزم او در همدلی امروزین با ایشان است . این ویژگی در آخرین دفتر شعر او، نصوص شرقیة ، به اوج می رسد که در آن از ابوالعلای معرّی (ص 7ـ12، 90)، محیی الدین عربی (ص 89)، خیام و نیشابور (ص 75ـ76، 88)، حافظ و باغهای شیراز (ص 31ـ46)، امام خمینی و دیوان حافظ (ص 59)، مصدق و شاه و کودتای امریکایی بیست و هشتم مرداد (ص 64) و دکتر فاطمی (ص 63) نام می برد یا از زبان ایشان سخن می گوید.

بیاتی خود در جاهایی ، تجربة شعری و تحولات فکری خود را تا پایان دهة چهل شمسی / شصت میلادی بیان

کرده است . به گفتة وی ، شاعران عربی چون طرفة بن عبد، ابونواس ، ابوالعلای معرّی ، متنبّی و شریف رضی بیشترین

تأثیر را بر او داشته اند. وی در این شاعران گونه ای تمرّد

و عصیان برضد ارزشهای حاکم می بیند و درمی یابد که ایشان چیزهایی را می جویند که جامعه و فرهنگ زمانشان از آنها

تهی بوده است . آنها رنج حقیقی وجود را لمس کرده و دردهای خویش را، نه با زبان و الفاظ دیگران بلکه با صدای خویش ، سروده اند. تنها تفاوتی که میان خود و ایشان می یابد، اندکی پیچیدگی در زبان آنان است که زبان مصنوعی به شعرشان بخشیده است . جز اینها، وی از سیّاب ، جامی ، مولوی ،

عطار، خیام ، تاگور و برخی شاعران ، فیلسوفان و نویسندگان معاصر چون الوار ، ناظم حکمت ، مایاکوفسکی ، الیوت ، ماکسیم گورکی ، سارتر، مالرو و آلبر کامو نام می برد (بیاتی ، 1972، ج 2، ص 7ـ51). می توان توجه متأخر او به ادبیات

و فرهنگ عربی ـ اسلامی و عرفان ایرانی را بر این مجموعه افزود.

بیاتی از سالهای جوانی مورد توجه ناقدان و پژوهشگران شعر معاصر عرب در جهان عرب و غرب بوده است . علاوه بر انبوهی کتاب ، مقاله و رسالة دانشگاهی (برای نمونه ها رجوع کنید به شرف ، ص 176ـ200؛ بیضون ، ص 11ـ23؛ بیاتی ، 1974، ص 107ـ109) که دربارة شعر او نگاشته اند، اشعار او به بسیاری از زبانهای اروپایی و شرقی ، از جمله فارسی ، ترجمه شده است . ترجمة پاره ای از اشعار وی در فارسی اینهاست : آوازهای سندباد (محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1348ش )؛ شعرهائی در تبعید (علی واثقی ، تهران ، بی تا.)؛ شعرهای تبعید (عدنان غریفی ، تهران ، رواق ) و ماه شیراز (عبدالرضا رضایی نیا، تهران 1376ش ). در کتاب اخیر، به عکس کتابهای پیشین که به دلیل فضای سالهای پیش از انقلاب اسلامی ایران (1357ش ) بیشتر به اشعار چپگرایانه و انقلابی البیاتی توجه شده ، اشعار متأخر شاعر، که پیوندی با تاریخ و فرهنگ و عرفان ایرانی ـ اسلامی دارد، ترجمه شده است .

مجموعة اشعار و برخی مکتوبات بیاتی نخستین بار در سه جلد با عنوان دیوان عبدالوهاب البیاتی (بیروت 1972) و بار دیگر با عنوان الاعمال الشعریة (بیروت 1995)، تنها دربردارندة اشعار وی تا ابتدای دهة هفتاد شمسی / نود میلادی ، منتشر شد. پس از آن ، دو دفتر نیز با عناوین کتاب المراثی (بیروت 1995) و



نصوص شرقیة (دمشق 1999) از وی به چاپ رسید. جز اینها، وی نمایشنامه ای با عنوان محاکمة فی نیسابور (بیروت 1963) نوشته و آثاری از زبان فرانسوی ترجمه کرده است (برای نام این آثار رجوع کنید به شرف ،ص 178ـ179، 182).


منابع :
(1) مصطفی بدوی ، مختارات من الشعر العربی الحدیث ، بیروت 1969؛
(2) میربصری ، اعلام الادب فی العراق الحدیث ، لندن 1415/1994؛
(3) عبدالوهاب بیاتی ، آوازهای سندباد ، ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1348ش ؛
(4) همو، دیوان ، بیروت 1972؛
(5) همو، سیرة ذاتیة لسارق النار، بغداد 1974؛
(6) همو، نصوص شرقیة ، دمشق 1999؛
(7) حیدر توفیق بیضون ، عبدالوهاب البیاتی : اسطورة التیه بین المخاض و الولادة ، بیروت 1413/1993؛
(8) منذر جبوری ، شعراء عراقیون ، پاریس 1977؛
(9) علی احمد سعید، ترانه های مهیار دمشقی ، ترجمة کاظم برگ نیسی ، تهران 1378ش ؛
(10) عبدالعزیز شرف ، الرّؤیا البلاغیة فی شعر عبدالوهّاب البیاتی ، بیروت 1411/1991؛
(11) محمدرضا شفیعی کدکنی ، شعر معاصر عرب ، تهران 1359ش ؛
(12) غالی شکری ، شعرنا الحدیث الی أَین ؟ ، قاهره 1411/1991؛
(13) یوسف صائغ ، الشعر الحرّ فی العراق منذ نشأته حتی 1958: دراسة نقدیة ، بغداد 1974؛
(14) احسان عباس ، اتّجاهات الشعر العربی المعاصر ، عمان 1992؛
(15) علی جعفر علاّ ق ، «الشعر العربی المعاصر فی العراق »، در معجم البابطین للشعراء العرب المعاصرین ، زیرنظر عبدالعزیز سعود البابطین ، کویت 1995؛
(16) امطانیوس میخائیل ، دراسات فی الشعر العربی الحدیث وفق المنهج النقدی الدیالکتیکی ، صیدا 1968.

/ مرتضی کریمی نیا /



تصاویر این مدخل:
عبدالوهاب بیاتی منبع : معجم البابطین ، چاپ ع.م . بابطین ، کویت 1995

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2320
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست