responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2302

 

بَهْنداری ، سوجان رای ( سَنجان رای ) ، مؤلف احتمالی خلاصة التواریخ در تاریخ عمومی هند به زبان فارسی که در دوران حکومت اورنگ زیب (1068ـ 1118) و با تکیة خاص بر حکّام دهلی نوشته شده است . نام مؤلف از صفحة آخر نسخه های متعدد کتاب به دست آمده که تفاوتهایی نیز در آنها به چشم می خورد (برای قرائتهای متفاوت قسمتهای مختلف اسم مؤلف رجوع کنید به مورلی ، 1854، ص 69؛ براون ، ص 158؛ الیوت ، ج 8، ص 5؛ اشرف الحق ، ش 201؛ کمال الدین و عبدالمقتدر، ص 74؛ سمینووا ، ش 248؛ اته ، 1903ـ1937، ج 1، ش 362، 363؛ بهنداری ، مقدمة ظفر حسن ، ص پنج ؛ ریو ، ج 1، ص 230، ج 3، ص 908؛ اته ، 1889، ج 1، ش 246؛ استوری ، ج 1، ص 454). امروزه عموماً سوجان را به عنوان اسم کوچک او پذیرفته اند، زیرا نام هندویی رایجی است و دست کم سه نفر از افرادی که در خلاصة التواریخ ذکرشان به میان آمده (ص 67، 496ـ497) بدان نامیده شده اند.

بنابر مندرجات متن (ص 6، 66ـ71)، بهنداری در بَتالا در پنجاب (و نه در پاتیالا، چنانکه ریو، ج 1، ص 230، آورده است ) متولد شد و از جوانی در دستگاه اورنگ زیب به منشیگری مشغول شد. الیوت (ج 8، ص 7) بر آن است که ، گذشته از کاربرد نظام گاهشماری وِکْرَمی ( = بکرمی ) ، در متن خلاصة التواریخ مطلبی حاکی از هندو بودن مؤلف آن یافت نمی شود، اما، به جای حمد و نعت معمول میان مسلمانان ، این کتاب با گفتاری در تنوع مذاهب آغاز می شود، که مؤلف همة آنها را الهی می شمارد؛ وی مذهب و اساطیر هندو را با تفصیلی خاص وصف می کند، و گزارش او از آغاز دوران اسلامی ( در هند ) با تلخی آمیخته است . این نکات حاکی از هندو بودن مؤلف است .

بهنداری می گوید که خلاصة التواریخ را در 1107 به پایان رسانده (ص 8)، گو اینکه ظاهراً تا 1111 آن را ادامه داده است (ص 34، 65؛ رجوع کنید به انصاری ، ص 476). این کتاب دارای چهار بخش است ، به ترتیب : دربارة گیا و زیای هند، دانشهای هندو، عارفان هندو؛ جغرافیا و درآمدهای هجده ولایت مغولان هند (از جمله کابل )؛ تاریخ هند تا براندازی رای پتهورا (پرتهوی راج ) به دست شهاب الدین غوری در 588؛ و تاریخ فرمانروایان مسلمان هند از سبکتگین تا جلوس اورنگ زیب در 1068. در برخی از نسخه ها، متن در جایی به پایان می رسد که لشکریان پادشاه ، داراشکوه ، برادر بزرگ اورنگ زیب ، را تعقیب می کنند. حال آنکه در متون دیگر رویدادهای عمدة سلطنت اورنگ زیب هم ثبت شده است (ایوانف ، ج 1، ص 56؛ اته ، 1903ـ1937، ج 1، ش 362، 364). از این گذشته ، دو «ذیل » نیز به تاریخ افزوده شده است : یکی به نوشتة جَی کِشَن داس مِهرا شامل روزگار اورنگ زیب ، دیگری نوشتة مؤلف ناشناخته ای که تاریخ را تا 1158 دنبال کرده است (عبدالله ، ص 66؛ استوری ، ج 1، ص 455).

آرای دانشمندان دربارة ارزش تاریخی کتاب متفاوت است ؛ برخی بر آن اند که این کتاب چیزی جز نسخه برداری از اثری موسوم به مختصر و یا اطلاعات موجود در تاریخ فرشته نیست (مورلی ، 1854، ص 70؛ الیوت ، ص 5 ـ12). اما ریو (ج 1، ص 231) چنین استدلال می کند که خلاصة التواریخ و مختصر هر دو نوشتة مؤلفی واحد است . بهنداری خود اذعان دارد که هدف او فراهم آوردن کتابی «مختصر» مشتمل بر «خلاصه »ای از بیست و هفت تاریخ عمومی و نیز چندین تاریخ محلّی بوده است . از جمله منابع فارسی او تاریخ سلطان محمود غزنوی نوشتة عنصری ، شاعر دربار غزنویان ، است ولی از تاریخ فرشته ذکری به میان نیاورده است .

شرح بهنداری دربارة دوران سلطنت بسیاری از پادشاهان ، جز شرح سلطنت سلطان محمود (ص 165ـ183) و جهانگیر (ص 441ـ483)، سطحی و کوتاه است ؛
به مبارزات میان اورنگ زیب و برادرانش مرادبخش ، محمد شجاع و داراشکوه بر سر تاج و تخت نیز پنجاه صفحه اختصاص داده است . شیرعلی افسوس ، شرح راجه های هندوی دهلی را از کتاب استخراج و با حذف و اضافات بسیار با عنوان آرایش محفل به زبان اردو منتشر کرده است (کلکته 1220).

دو اثر دیگر نیز به بهنداری نسبت داده اند؛
یکی خلاصة المکاتیب که حاوی تعلیماتی برای تربیت منشیان است و مؤلف می گوید که چنین تعلیماتی باید با آثار سعدی آغاز شود و شامل انشای یوسفی و انشای ابوالفضل و آثار دیگر شعرای مشهور فارسی و نیز خوشنویسی و حساب باشد. در این کتاب ، اطلاعات فراوانی دربارة اسباب و لوازم نگارش و منابع آنها نیز یافت می شود. انتساب کتاب به بهنداری مبتنی بر شباهت میان تعبیراتی است که دربارة مخدومان خود به کار برده است («صاحبان دولت اقبال و ناظمان مُلک مال »؛
ص 3؛
قس «ناظمان امور مملکة مال و صاحبان کارگاه دولت اقبال » در خلاصة التواریخ ، ص 6). اثر دیگر، خلاصة السیاق ، در زمینة حساب و حسابداری است که در 1115 به اتمام رسیده ، و ازینرو به بهنداری منسوب است که تعبیری مشابه در آن به کار رفته است («ناظمان ملک مال »؛
گ 2). بنابر مندرجات این کتاب ، تا زمان سلطنت اکبر، محاسبات به هندی صورت می پذیرفت تا اینکه تودَرمَل ، یکی از درباریان او، آن را در 991 به فارسی تغییر داد. در نتیجه ، ابوالفیض فیضی ، کتاب لیلاوَتی را که در حسابداری است از هندی به فارسی ترجمه کرد و چند تن از مقامات ایرانی در رشتة حسابداری متبحّر شدند (برای مثال بَدَل خان مشهدی ، خواجه شاه منصور شیرازی ، خواجه عطابیگ روحی ، و خواجه نظام الدین بخشی ). با وجود این ، هندوان بومی به اشتغال در این امر ادامه دادند؛
در پنجاب و ملتان حسابداران کهتری هندو حتی به دریافت لقب «خواجه » که معمولاً خاص منشیان مسلمان بود نایل آمدند (انصاری ، ص 403ـ405؛
ریو، ج 2، ص 799).


منابع :
(1) نورالحسن انصاری ، فارسی ادب بی عهد اورنگ زیب ، دهلی 1969، ص 401ـ405، 474ـ478؛
(2) میر عبدالرزاق اورنگ آبادی ، مآثر الامراء ، ج 1، کلکته 1888، ص 4؛
(3) سوجان رای بَهنداری ، خلاصة التواریخ ، چاپ ظفر حسن ، دهلی 1918؛
(4) همو، خلاصة السیاق ، نسخة خطی دانشگاه اسلامی علیگره ؛
(5) همو، خلاصة المکاتیب ، نسخة خطی کتابخانة ملی ، دهلی نو، ش 3258، 3261؛
(6) سیّد محمد عبدالله ، ادبیاتِ فارسی مین هندوؤن کاحِصّه ، دهلی 1942؛


(7) Asraf al-H ¤aqq, A descriptive catalogue of the Arabic and Persian Mss. in the Edinburgh University Library , Hertford 1925;
(8) E. G. Browne, A catalogue of the Persian manuscripts in the Library of the University of Cambridge , Cambridge 1896;
H. M. Elliot and J. Dowson eds., The history of India as told by its own historians , London

(9) 1867-1877;
(10) Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office , Oxford 1903-1937;
(11) idem, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu manuscripts in the Bodleian Library , pt. 1, Oxford 1889;
(12) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the collection of the Asiatic Society of Bengal , Calcutta 1924-1927;
(13) Kama ¦l-al-D ¦ân and ـ Abd-al-Moqtader, Catalogue of the Arabic and Persian Mss. in the Library of the Calcutta Madrasa , Calcutta 1905;
(14) N. Less, JRAS , n.s. 3 (1867);
(15) W. H. Moreley, A descriptive catalogue of the... manuscripts in the Arabic and Persian languages prerserved in the Library of the Royal Asiatic Society , London 1854;
(16) idem, in Oriental College Magazine , Lahore, 10/4 (1934), 66-67;
(17) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1876-1895;
(18) A. A. Seminova, A Catalogue of Persian Mss. in the Academy of Sciences of Uzbekistan , Tashkent 1952;
(19) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a biobibliographical survey , Leiden 1927- .

/ ن . ح . انصاری ( ایرانیکا ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2302
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست