بَهمَنشیر (نیز بَهَمْشیر ، بَهمِشیر، بحرالماشیر، بَمِشیر)، شاخه ای از رود کارون و پرآب ترین دهانة آن . طول رود حدود نود کیلومتر، عرض آن حدود ششصد متر، و عمق آن حدود چهار متر است . از پنج کیلومتری مشرق خرمشهر (ده کیلومتری سابْلِه ) از رود کارون جدا می شود و از جنوب شرقی خرمشهر

و شمال شرقی آبادان به موازات اروندرود (شط العرب ) جریان می یابد و به خوربهمنشیر و سپس به خلیج فارس می ریزد. جزیرة آبادان ، اروندرود و بهمنشیر را از هم جدا می کند (افشار سیستانی ، 1373 ش ، ج 1، ص 105، 109ـ110؛ افشین ، ج 1، ص 256ـ 257؛ کیهان ، ج 1، ص 77؛ رزم آرا، ج 6، ص 65؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل مادّه ). به علت زیاد بودن گل و لای ، غالباً مسدود می شود، و جزیره هایی کوچک به وجود می آید. از آنها ابتدا به عنوان مرتع ، و سپس برای کشاورزی می توان سود جست (لوریمر، ج 7، ص 210). اطراف بهمنشیر از نواحی مهم خرماخیز خوزستان به شمار می رود، اما در کرانة غربی آن نسبت به کرانة شرقی ، نخلستانهای بیشتری وجود دارد (افشار سیستانی ، 1366 ش ، ص 387؛ همو، 1373 ش ، ج 2، ص 766؛ نجم الدوله ، ص 97). کارون تا قبل از جریان در مجرای بهمنشیر، از مجرای «کور کارون » (رود کور/ شط العمیا) به دریا می ریخت (کرزن ، ج 2، ص 416؛ کیهان ، همانجا).

ظاهراً بهمنشیر، مخفف نام بهمن اردشیر، اولین پادشاه ساسانی ، است که اقدامات بسیاری از او در این ناحیه ثبت شده است (رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 1، ص 770؛ ابن بلخی ، ص 61). جغرافی نویسان دورة اسلامی ، از بهمنشیر با نام «دُجیل » (دجلة کوچک ) نیز یاد کرده اند (افشار سیستانی ، 1373 ش ، ج 1، ص 110). در قرن چهارم ، مسعودی بهمنشیر را نام فارسیِ دجلة العورا دانسته و ذکر کرده که از مَفْتَح ، اُبُلَّه و عبّادان (آبادان ) می گذشت (ص 52). در حدودالعالم (تألیف 372) نیز از دهنه شیر یاد شده که احتمالاً اشاره به بهمنشیر است (ص 45).

در همین سده ، عضدالدوله دیلمی (حک : 338ـ372)، دومین پادشاه از سلسلة آل بویه ، برای اینکه کشتیها برای

رفتن از اهواز به بصره ، شبه جزیرة آبادان را دور نزنند، دستور داد تا از کارون به اروندرود نهری حفر کنند که به «فَم عضدی » معروف شد و بعدها به آن «حَفّار» گفتند ( امروزه مُحرِزی نیز خوانده می شود ) . به این ترتیب ، آب کارون از دو مجرا وارد دریا می شد: یکی از مجرای قدیمی موسوم به بهمنشیر، که از مشرق شبه جزیرة آبادان عبور می کرد و مستقیماً وارد دریا می شد؛ دیگری حفّار که در جنوب غربی خرمشهر وارد شط العرب (اروندرود) می گردید، درنتیجه شبه جزیرة آبادان (نام قدیم آن «میان رودان ») به صورت جزیره درآمد (اقتداری ، ص 739ـ740).

اروپاییانی که در قرن گذشته به ایران آمدند، بهمنشیر را مهم یافتند و به آن توجه کردند، از جمله : در 1252/1836، سرگرد ایستکورت با کشتی «فرات » از بهمنشیر عبور کرد و در 1257/ 1841 ستوان سلبی از طریق بهمنشیر از مُحَمَّره (خرمشهر) تا خلیج فارس رفت و کم عمقترین نقطة آن را حدود 184 سانتیمتر ذکر کرد (کرزن ، ج 2، ص 415). لایارد نیز از بهمنشیر گذشت و اطلاعاتی ثبت کرد (ص 257). انگلیسیها در سالهای 1305/1888 و 1307ـ 1308/ 1890، عمق این رود را اندازه گرفتند و بدین ترتیب غیرعملی بودن حرکت کشتیهای اقیانوس پیما در آن ثابت شد ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ). در 1890، ارسال کالا از محمره به کویت ـ که در آن زمان در دست عثمانی بود ـ معمول بوده است (کرزن ، ج 2، ص 685). لرد کرزن بهمنشیر را بی اندازه مهم دانسته و به دولت انگلیس توصیه کرده که از توجه به آن کوتاهی نکند، و افزوده است که با لایروبی و اقدامات دیگر، می توان آن را به کانال کشتیرانی اختصاصی ایران به رود کارون تبدیل کرد (ج 2، ص 414ـ415). وی بهمنشیر را دهانة طبیعی و اصلی کارون می دانست و معتقد بود که در قدیم بهمنشیر دهانة شرقی دجله ، و شط العرب دهانة غربی آن بوده است (ج 2، ص 410، 414). در 1317/ 1899، دربارة عمیق کردن خوربهمنشیر و زهکشی مردابها بحث شد، به طوری که ایران مستقل از اروندرود به خلیج فارس دسترسی داشته باشد، اما کاری در این زمینه صورت نگرفت ( ایرانیکا ، همانجا). در 1318/ 1900 سر پرسی سایکس ، با کشتی «مالامیر» از بهمنشیر عبور کرد (ج 2، ص 283). در اوایل قرن چهاردهم / بیستم نیز لوریمر شط السَلیک و شط طُرا را از نامهای بهمنشیر ذکر کرده که از نام آبادیهای مجاور رود گرفته شده بود (ج 7، ص 209ـ210). غالباً کاهش آب بهمنشیر و اروندرود در تابستان ، موجب ورود آب شور به داخل نهرها و نخلستانها می شود و مشکلاتی به وجود می آورد (سازمان برنامه و بودجه ، ص 27). در دهة 1350 ش ، «مرکز برنامه ریزی آمایش سرزمین »، برای حفاظت کارون از ورود آب شور، پیشنهادهایی کرد که برای عملی کردن آنها بایستی بر روی رودخانة بهمنشیر نیز اقداماتی می شد (همان ، ص 82 ـ83).

پس از پایان جنگ تحمیلی (1367 ش )، بهمنشیر از اجسام غرق شده و مواد انفجاری پاکسازی شد، و در 1371ش وزارت جهاد سازندگی ، لایروبی بهمنشیر را از ابتدای رودخانه موسوم به «سه شاخه » آغاز کرد، که طبق برآورد، و با لایروبی ده میلیون متر مکعب از بستر رود بهمنشیر، قسمت اول مسیر این رود (از بندر چَویبدِه در سی کیلومتری جنوب شرقی آبادان تا بندر خرمشهر) برای تردد شناورهای باری و صیادی با ظرفیت پنجهزار تن و آبخور سه متر، آماده می شد ( اطلاعات ، ص 14).

---

منابع :
(1) ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولدآلن نیکلسون ، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
اطلاعات ، ش 19844،

(2) 28 بهمن 1371؛
(3) ایرج افشار سیستانی ، خوزستان و تمدن دیرینة آن ، تهران 1373 ش ؛
همو، نگاهی به خوزستان : مجموعه ای

(4) از اوضاع تاریخی ، جغرافیائی ، اجتماعی ، اقتصادی منطقه ، تهران 1366 ش ؛
(5) یدالله افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛
(6) احمد اقتداری ، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی ، تهران 1359ش ؛
(7) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش ؛
(8) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374ش ؛
(9) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 6: استان ششم ( خوزستان و لرستان )، تهران 1355ش ؛
(10) سازمان برنامه و بودجه . مرکز برنامه ریزی آمایش سرزمین ، توسعة جامعة روستائی ، مطالعات 8 مورد برگزیده : گزارش مقدماتی ، تهران 1356ش ؛
(11) سر پرسی مولزورث سایکس ، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری ، تهران 1336 ش ؛
(12) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ .وحید مازندرانی ، تهران 1362ش ؛
(13) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311ش ؛
(14) اوستن هنری لایارد، سفرنامة لایارد، یا، ماجراهای اولیه در ایران ، ترجمة مهراب امیری ، تهران 1367ش ؛
علی بن حسین مسعودی ، کتاب التنبیه و الاشراف ، چاپ دخویه ،

(15) لیدن 1967؛
(16) عبدالغفاربن علی محمد نجم الدوله ، سفرنامة خوزستان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1341ش ؛
یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ

(17) افست تهران 1965؛


(18) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bahmanى ¦âr" (by X. de Planhol);
(19) J. G. Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, ف Oma ¦n and Central Arabia , Buckinghamshire 1986.

/ معصومه بادنج /