بهروزبن عبداللّه ملقب به مجاهدالدّین غیاثی ، مهندس و والی عراق (502 ـ 540) و صاحب چند اثر عمرانی در بغداد. در شهر تکریت به دنیا آمد. در 502 به فرمان سلطان محمّدبن ملکشاه سلجوقی ( حک : 498ـ511 ) به ولایت (شحنگی ) بغداد و سپس تمام عراق منصوب شد و با مرگ سلطان در 511 از کار برکنار شد. در 513 باردیگر سنجر سلجوقی ( حک : 511 ـ 552 ) او را به کار بازگرداند. وی تا دوران خلافت راشد باللّه ( خلیفة عباسی ، 529 ـ 530 ) و سلطنت مسعود اول سلجوقی ( حک : 510 ـ551 ) چندبار برکنار و مجدّداً به خدمت فراخوانده شد و سرانجام در 540 درگذشت . مهمترین اقدامات او در زمان تصدّی ولایت عراق ، حفر و اصلاح رود دُجیل (رجوع کنید به کارون * ؛ ابن جوزی ، ج 17، ص 335)و بستن سدّ در مسیر آب منطقة نهروان (نهروانات ) بود. او در 522 عملیّات بستن منافذ آبهای جاری به سوی نهروانات را با موفقیت انجام داد و در 534 با بستن سدّ بزرگی در مسیر آب ، جریان آن را به مجرای قدیمی هدایت کرد. بهروز تا پایان عمر پیوسته برای رسیدگی به سدّ، و نیز نهر دجیل ، می کوشید، اما پس از او، سدّ رو به ویرانی نهاد و در 546، بر اثر فشار آب ، منافذ آن درهم ریخت و زیان بسیاری به مردم رسید (همان ، ج 18، ص 81؛ ابن اثیر، ج 9، ص 371). هزینة ساخت این سدّ، هفتاد هزار دینار بوده است (ابن جوزی ، ج 18، ص 17).

سه اثر مهم دیگر بهروز عبارت است از: 1) بنای قصر سلطانی (دارالسلطان ) یا کاخ سلطنتی سلجوقیان (داراالمملکة السلجوقیّة ) در بغداد. کار ساختمانی قصر در 502 به دستور سلطان محمد سلجوقی آغاز شد و در 509 به پایان رسید. در 515 قصر دچار حریق شد و در نتیجه ، سلطان محمود سلجوقی حکم به تخریب آن داد (ابن جوزی ، ج 17، ص 194؛ ابن اثیر، ج 9، ص 211)؛ 2) جامع السلطان ، در بغداد، که به دستور محمد سلجوقی ساخته شد؛ 3)رباط بهروز در بغداد. بهروز در دوران ولایت بغداد، در کنار نظامیّه * اقامتگاهی برای صوفیان ساخت (ابن جوزی ، ج 17، ص 112). تاریخ دقیق بنای این اقامتگاه معلوم نیست ، ولی سبط ابن جوزی (متوفی 654) در حوادث سال 502 از آن یاد کرده است (سبط ابن جوزی ، ج 8، ص 27). به روایتی ، محل این اقامتگاه ، در اصل کنیسه بوده اما در منابع عربی و آرامی ، نام و نشانی از این کنیسه نیست . رباط بهروز در 510 دچار حریق شد و بسیاری از خانه ها و دکانهای پیرامون آن و بنای کتابخانة نظامیّه از بین رفت ، ولی کتابها، به دلیل انتقال سریع به محلی امن ، سالم ماند (ابن جوزی ، ج 17، ص 145). بهروز رباط را تعمیر کرد و صوفیان دوباره در آن ساکن شدند. در 544 رباط بر اثر زلزله ویران شد (همان ، ج 18، ص 72)، اما افراد نیکوکار آن را تجدید بنا کردند. سبط ابن جوزی (همانجا) در مرآة الزمان به برپا بودن رباط بهروز در زمان نگارش کتاب اشاره کرده است ؛
اما خبر دیگری بعد از این تاریخ ، از منابع به دست نمی آید. بهروز در همین رباط دفن شده است (ابن جوزی ، ج 18، ص 46).

بهروز در زادگاه خود، تکریت ، قلعه ای داشته که هم پناهگاهی برای خود او و هم زندانی برای متخلّفان بوده است . احمدبن حامدبن محمّد ابونصر ملقب به العزیز ( عموی عماد کاتب اصفهانی ) از جمله کسانی بود که به وسیلة بهروز به دستور وزیر طغرل سلجوقی در این قلعه زندانی شد و در 526 به قتل رسید. بهروز حاکمی نیک سیرت و پراحسان بوده و ظاهراً به دلیل همین حسن شهرت ، یکی از دروازه های شهر بغداد به نام او، «درب بهروز» خوانده شده است . از این دروازه در چند حادثة تاریخی ، از جمله آتش سوزی بغداد در 568، نام برده شده است (همان ، ج 18، ص 200).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، ج 9، چاپ محمد یوسف دقاق ، بیروت 1407/1987؛
(2) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(3) سبط ابن جوزی ، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان ، ج 8 ، حیدرآباد دکن 1370/1951.

(4) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به میخائیل عواد، «بهروز المهندس و الوالی فی العراق »، الکتاب (قاهره )، ج 3 (1948)، ص 715ـ724.

/ میخائیل عواد ، تلخیص از مجلة الکتاب /