بهرام میرزا ، معزالدوله ، پسر دوم عباس میرزا نایب السلطنه . بهرام میرزا در 1242 به حکومت خوی و سپس قراجه داغ منصوب شد و از این طریق به خدمت دولت قاجار درآمد. در حکومت خوی پیشکاریِ او را میرزا محمد تقی خان آشتیانی ملقب به قوام الدوله بر عهده داشت (هدایت ، ج 9، ص 672).

پس از حملة پاسکیویچ * به ایران در 1242، عباس میرزا روانة ارومیه (اورمیه ) شد و بهرام میرزا را فرمان داد تا به همراه فافواج و توپخانة خوی در سلماس به او ملحق شود (همان ، ج 9، ص 677ـ 678). او در ارومیه به خدمت نایب السلطنه درآمد و با آغاز مذاکرات صلح بین عباس میرزا و پاسکیویچ ، در دهخوارقان ، بهرام میرزا همراه میرزاتقی خان قوام الدوله و یوسف خان توپچی باشی و سواره نظام و پیاده و هزار سوار کرمانی و دو فوج افشار، به دستور عباس میرزا در کنار رود چَغاتو اردو زد (همان ، ج 9، ص 682).

هنگام لشکرکشی عباس میرزا به خراسان در 1247، بهرام میرزا از حکومت قراجه داغ استعفا داد و به دیدار پدر در خراسان رفت و پس از همراهی با عباس میرزا در نبرد قلعة چناران ، به قصد زیارت مشهد رضوی به آن شهر رفت (همان ، ج 10، ص 5 ـ6، 15؛ سپهر، ج 2، ص 97).

در 1250 بهرام میرزا به همراه محمد میرزا ولیعهد در آذربایجان بود (سپهر، ج 2، ص 200؛ بامداد، ج 1، ص 192ـ 193) و پس از به سلطنت رسیدن محمدشاه به اشاره قائم مقام به جای محمدحسین میرزا حشمت الدوله به حکومت کردستان و کرمانشاه منصوب شد (سپهر، همانجا؛ هدایت ، ج 10، ص 152ـ153؛ صدیق الممالک ، ص 70). پیشکاری بهرام میرزا در این منصب باز هم با قوام الدوله آشتیانی بود (سپهر، همانجا؛ بامداد، ج 1، ص 193).

بهرام میرزا در همان سال قشونی به سنندج گسیل داشت و پس از آن نصرالله میرزا والی لرستان و برادر حشمت الدوله را برای برقراری نظم به خوزستان نزد اسدالله میرزا فرستاد. سپس از مرکز مجدداً برای او فرمان حکومت رسید، و او فرهادمیرزا برادر خود را به حکومت خرم آباد و لرستان فرستاد (هدایت ، ج 10، ص 169، 183ـ 185). با عزل قائم مقام و صدارت حاج میرزا آقاسی در 1251، نیابت بهرام میرزا بر عهدة میرزا موسی نایب رشتی قرار گرفت و قوام الدوله به تهران احضار شد (همان ، ج 10، ص 169؛ سپهر، ج 2، ص 254).

در لرستان ، قبایل لر همواره موجبات نگرانی حاکمان آن منطقه را فراهم می کردند و با حرکات ایذایی آنان امنیت منطقه مختل بود. به قول هدایت ، بهرام میرزا عملاً قادر به سرکوب آنان بود (ج 10، ص 183ـ 185) اما مسعود میرزا ظلّالسلطان از غارت ایل سگوند و بی احترامیهای رئیس طایفة فیلی ، والی پشتکوه ، به بهرام میرزا خبر داده است (ج 2، ص 576 ـ577). عاقبت بهرام میرزا با کمک یاور (سرگرد) هنری راولینسن با افواج کلهر و گوران که راولینسن آنان را تعلیم داده بود توانست لرها را سرکوب کند. آنها ابتدا به سوی خوزستان حرکت کردند و در میان راه شفیع خان بختیاری از جانب محمدتقی خان کنورسی بختیاری اظهار انقیاد کرد و قرار شد محمدتقی خان بختیاری در شوشتر به حلقة ملتزمین رکاب در آید. اما او تمرد کرد و هنگامی که بهرام میرزا و فضل الله آقا سرتیپ توپخانه و راولینسن به همراه سواران به استحکامات او رسیدند، محمد تقی خان تسلیم شد. پس از آن ، بهرام میرزا اعراب بنی لام * را که مردم شوشتر را غارت می کردند، سرکوب و شیخ آنها را معزول کرد (واتسون ، ص 269؛ هدایت ، ج 10، ص 183ـ185؛ سپهر، ج 2، ص 255). بهرام میرزا پل شوشتر را تعمیر کرد و در پی انتظام خوزستان و لرستان ، سپاه و توپخانه را به کرمانشاه فرستاد و به خرم آباد رفت . چون محمدشاه به سمت ترکمانان حرکت کرد، او فوج گوران را به همراه راولینسن به دارالخلافه روانه کرد (هدایت ، همانجا). در 1252 او را، به دلیل نارضایتی مردم کرمانشاه ، از حکومت عزل کردند (بامداد، همانجا).

در 1264، در فارس تاتها و قشقاییها شورش کردند و بهرام میرزا به امر ناصرالدین شاه به همراه محمدعلی خان قشقایی و پیشکاری میرزا فضل الله نصیرالملک علی آبادی با یکصد سوار به فرمانفرمایی فارس رفت و فتنه را فرونشاند (هدایت ، ج 10، ص 364ـ365؛ صدیق الممالک ، ص 100). او تا 1266 در فارس حاکم بود. در دورة حکومتش ، امیرکبیر از او خواست که در نظارت بر کشتیها و مسئلة برده فروشی دقت کند و در این زمینه با انگلیسیها حسن سلوک داشته باشد (آدمیت ، ص 469، 522).

هنگام سفر ناصرالدین شاه به اصفهان ، بهرام میرزا نایب الحکومة تهران ، با پیشکاری عزیزخان آجودان باشی شد و با نُه فوج سرباز مأمور ادارة دارالخلافه گردید (خورموجی ، ص 97؛ هدایت ، ج 10، ص 487ـ 488).

در 1275 ـ1277، بهرام میرزا، با پیشکاری عزیزخان مکری ، سردار کل آذربایجان بود. در 1282 رئیس مجلس تحقیق دیوان نظام (ادارة دادرسی ارتش ) شد. در 1285ـ1287 به جای برادرش حمزه میرزا حشمت الدوله ، با پیشکاری میرزا زکی مستوفی تفرشی ، حکمران خوزستان و لرستان بود. در 1289ـ 1290 به حکومت مازندران رسید و بار دیگر در 1292ـ1293 به جای حمزه میرزا به حکومت خوزستان و لرستان گماشته شد. در 1295، پس از علیرضاخان عضدالملک ، وزارت عدلیه را برعهده گرفت (بامداد، ج 1، ص 194ـ 195).

بهرام میرزا، که نزد معلمین انگلیسی درس خوانده بود و مدتی رئیس توپخانه و قورخانة آذربایجان بود، کتابی به نام نظام ناصری نوشت که در 1267 به چاپ رسید. این کتاب اولین نوشتة فارسی در فن نظام است که موافق قاعده و به دقت تألیف شده است (آدمیت ، ص 292ـ382).

هنگام بنای دارالفنون ، بهرام میرزا به کار عمارت آن رسیدگی می کرد و زمانی که قصر گلستان مرمت می شد، او بناهایی بر آن افزود (همان ، ص 344، 355)، لیکن به قول ظلّالسلطان (ج 2، ص 606) او در آبادی لرستان اقدامی نکرد. بهرام میرزا در 1299 درگذشت و در آستانة حضرت عبدالعظیم در شهر ری به خاک سپرده شد (صدیق الممالک ، ص 228؛ افضل الملک ، ص 245).

---

منابع :
(1) فریدون آدمیت ، امیرکبیر و ایران ، تهران 1354 ش ؛
غلامحسین بن مهدی افضل الملک ، افضل التواریخ ، چاپ منصوره اتحادیه

(2) و سیروس سعدوندیان ، تهران 1361 ش ؛
(3) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14هجری ، تهران 1357 ش ؛
(4) محمد جعفربن محمدعلی خورموجی ، حقایق الاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1363 ش ؛
(5) محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ : سلاطین قاجاریه ، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران 1344ـ1345 ش ؛
(6) ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک ، منتخب التواریخ ، تهران 1366 ش ؛
(7) مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان ، خاطرات ظل السلطان ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1374 ش ؛
(8) رابرت گرانت واتسون ، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال 1858 ، ترجمة ع .وحید مازندرانی ، تهران 1348 ش ؛
(9) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش .

/ منیژه ربیعی /