بهرام سقای بُخاری ، درویش و شاعر فارسی و ترکی گوی قرن دهم . نام او شاهْ بِردی ، معروف به بهرام سقا، و از قبیلة ترکان بیات بود. امین احمد رازی (ج 1، ص 472) او را تُرکِ چغتایی (جغتایی ) دانسته است که درست نیست . بایزید بیات ، مؤلفِ تذکرة همایون و اکبر ، برادرِ کوچک او بود (بیات ، ص 234). میرزا کامران ، پسر بابر که در حدود 950 در افغانستان کنونی حکومت می کرد، ادارة امور شهرهای گَرْدیز، نَغَر، بَنْگَش ، غوربند، ضحاک و بامیان را به بهرام واگذاشته بود؛ اما روزی در موقع آذین بندی کابل حالتِ جذبه بر بهرام مستولی شد و او سپاهیگری را ترک گفت و سقایی اختیار کرد و از آن پس خود را بهرام سقا نامید و به ترکستان رفت (همان ، ص 54ـ55؛ بهرام سقای بخاری ، گ 58 ر). تذکره نویسان او را از مریدانِ حاجی محمد خبوشانی (متوفی 958) دانسته اند (شفیق اورنگ آبادی ، ص 124؛ هاشمی سندیلوی ، ج 2، ص 583؛ گوپاموی ، ص 338؛ بهوپالی ، ص 40)؛ اما بهرام سقای بخاری در دیوان خود (گ 193پ ) قاسم کاهی را «خضر ره خود» ذکر کرده است ، و او همان سیّد نجم الدین ابوالقاسم محمد میانکالی کابلی (متوفی 988) است که نخست از 935 تا 956، سپس از 961 تا 988، به هندوستان رفت و در آگره (اکبرآباد قدیم ) زندگی می کرد و مردی آزادمنش و وارسته بود. همچنین او از میان مشایخ پیشین ، خود را بندة سالار مسعود (مقتول 424) و شیخ علی لالا (متوفی 642؛ گ 198پ ) و «خاکِ رهِ» خواجه بهاءالدین نقشبند بخارایی (متوفی 791) نامیده (گ 200ر) و در ستایش خواجه عبیداللّه احرار نقشبندی (متوفی 895) دو قصیده سروده است (گ 125 ر، پ ).

او از موطن خود به هندوستان رفت و ظاهراً در 954 در آن دیار به سر می برده است . در دیوانش (گ 189 ر) قطعه ای متعلق به واقعة سال 954 دیده می شود که به فرمایش شاه گجرات ، ظاهراً محمود شاه سوم فرزند لطیف (حک : 944ـ961)، سروده است . وی مدتی در چلّه خانة شیخ نظام الدین اولیا (متوفی 725) در دهلی بود. سقاخانة او در دروازة قلعة دهلی قرار داشت (بیات ، ص 234، 237). سپس به آگره رفت و آنجا در محوطة منزل برادر خود سقاخانه ای درست کرد. مرید او، درویش نظر، هم در آن شهر در دروازة قلعه سقاخانه ای داشت که هر گاه ملازمانِ اکبر پادشاه (حک : 963ـ1014) از آنجا عبور می کردند، آب می خوردند (همان ، ص 242ـ243). شهرت بهرام سقّا در هند بیشتر به سبب جذبه ای بود که گاهی بر او استیلا می یافت ، و پس از چندی ، او دوباره به خود می آمد (همان ، ص 235). عده ای از مردمِ هند به او عقیده پیدا کردند و به وی پیوستند و به پیروی از او به سقایی فی سبیل اللّه پرداختند. بهرام سقای بخاری کفالت آنان را بر عهده داشت و از اکبرشاه برای معاش آنان یاری می خواست (گ 186پ ، 190پ ). اکبر نیز به او بسیار احترام می گذاشت و التفات داشت (صبا، ص 360؛ خوشگو، ج 1، گ 37پ ؛ خلیل ، ج 3، ص 306). وی که آرزو داشت به مصر و مدینه و بطحا و شام و بغداد سفر کند (بهرام سقای بخاری ، گ 109ر)، در 947 از بخارا به مکه و مدینه رفت (گ 188ر). غزلهایی که پس از مشرّف شدن به حرمین شریفین سروده ، در دیوانش مضبوط است (گ 109ر، 113ر، 115ر). وی به مشهد، مزار حضرت رضا علیه السلام نیز رفت (گ 157پ ). در دیوان او منظومه هایی در ستایش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم چهار خلیفة اول ، امام حسین و امام رضا علیهماالسلام دیده می شود (گ 4ر، 38ر، 57پ ، 106ب ). بهرام سقای بخاری در راه سفر از هندوستان به سراندیب (سریلانکای کنونی ؛ گ 193پ ) درگذشت . سالِ وفات وی را 962، 966 و 970 ضبط کرده اند، اما از او مثنویهایی در دست است (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) که در 966 سروده ، ازینرو 970 باید صحیح باشد. قبر او در بَرْدَوان (ایالت بنگال ) واقع و معروف است .

علی ابراهیم خان خلیل (متوفی 1208) مؤلفِ صحف ابراهیم آن را دیده است (همانجا). بهرام همسر داشت (بیات ، ص 235)، و می گویند که صحبتِ خضر را دریافته بود (علامی ، ج 1، ص 175).

اشعار بهرام ، نزد مردم شبه قاره شهرت دارد. ظاهراً در ابتدا از شعر و شاعری بی خبر و حتی از تحصیل علم محروم بوده ، اما گفته اند که ناگهان در 953 به توجه باطنی شاه قاسم انوار * تبریزی (متوفی 837) شاعر می شود (بیات ، همانجا) و در 954 اولین دیوانِ خود را به پیروی از دیوان قاسم انوار به اتمام می رساند (رجوع کنید به بهرام سقای بخاری ، گ 187ر؛ بیات ، ص 55). وی به فارسی و ترکی شعر می سرود و چندین دیوان داشت (بدائونی ، ج 3، ص 243ـ244) و نقل است که بیش از سی هزار بیت غزل سروده بود (نفیسی ، ج 2، ص 822) اما هر گاه که بیخود می شد، اشعار خود را می شُست (رجوع کنید به بدائونی ، ج 3، ص 243ـ244؛ صبا، همانجا). با وجود این ، دیوانش در زمانِ او موجود و میان مردم مقبول بوده است (بیات ، ص 55، 235، 243؛ خلیل ، همانجا؛ بدائونی ، ج 3، ص 244). آنچه امروز از دیوان فارسی او در دست است ، مشتمل بر غزلیات ، مسدسات ، مخمسات ، قطعات تاریخ ، رباعیات ، ترجیع بندها، قصاید، مثنویات و متفرقات است . دیوان سقا (نسخة کتابخانة خدابخش پتنه ، ش 241، مورخ 1073) حاوی چهار هزار بیت است ؛ و مؤلف عرفات العاشقین ، دیوان چهار هزار بیتی او را دیده است (بلیانی ، نسخة خطی خدابخش پتنه ، گ 309پ ). این دیوان تاکنون چاپ نشده اما نسخه های دستنویس آن در کتابخانه های اروپا، تاجیکستان و هند و پاکستان موجود است (رجوع کنید به منزوی ، ج 7، ص 722ـ723، ج 9، ص 2120؛ اسپرنگر ، ص 55، 559).

اشعار عارفانة او تقلیدی از جلال الدین محمد مولوی ، قاسم انوار و حافظ شیرازی است . در اشعار ترکی خود از دیوان نسیمی * (متوفی 820) تتبّع کرده است ؛ دیوان ترکی او در زمان حیاتش موجود بوده است (بیات ، ص 55، 235). علی ابراهیم خان خلیل ، نظر برخی را که معتقد بودند بهرام سقای شاعر غیر از بهرام سقای عارف بوده است ، رد می کند؛ به اعتقاد او دیوان سقا از همان کسی است که هم عارف و هم سراینده بوده است (خلیل ، همانجا).

---

منابع :
(1) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(2) عبدالقادربن ملوک شاه بدائونی ، منتخب التواریخ ، چاپ ولیم ناسیولیس و احمد علی صاحب ، کلکته 1865ـ1869؛
(3) تقی الدین بلیانی ، عرفات العاشقین و عرصات العارفین ، نسخة خطی کتابخانة خدابخش پتنه ، ش 685؛
(4) بهرام سقای بخاری ، دیوان سقا ، نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2639ـ2640، از روی نسخة بادلیان ، ش 39 Whinfield ، مورخ 1028ق ؛
(5) نورالحسن خان بن محمد صدیق خان بهوپالی ، نگارستان سخن ، بهوپال 1292؛
(6) بایزید بیات ، تذکرة همایون و اکبر ، چاپ محمد هدایت حسین ، کلکته 1360/1941؛
(7) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 663؛
(8) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، نسخة عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة موزة بریتانیا، ش 4672 570 ؛
(9) لچهمی نراین شفیق اورنگ آبادی ، شام غریبان ، چاپ محمد اکبرالدین صدیقی ، کراچی 1977؛
(10) محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمد حسین رکن زادة آدمیت ، تهران 1343 ش ؛
(11) ابوالفضل بن مبارک علامی ، آئین اکبری ، نولکشور 1893؛
(12) محمد قدرت الله گوپاموی ، کتاب تذکرة نتایج الافکار ، بمبئی 1336 ش ؛
(13) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1375 ش ؛
(14) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛
(15) احمد علی هاشمی سندیلوی ، تذکرة مخزن الغرائب ، چاپ محمد باقر، لاهور 1968ـ1970؛


(16) A. Sprenger, A catalogue of the Arabic, Persian and Hindustani manuscripts of the libraries of Oudh , Calcutta 1854.

/ عارف نوشاهی /