بهارستان (3) ، نشریه ای سیاسی و خبری ، به مدیریت حبیب الله نوبخت (متوفی 1356 ش ). نوبخت در 1297 ش ، مجله ای به نام زندگانی ، با همکاری دوتن دیگر به چاپ رساند، اما مجله پس از انتشار نخستین شماره ، توقیف شد. پس از آن ، فکرآزاد را منتشر کرد که آن هم پس از دو شماره ، توقیف شد. سپس نشر بهارستان را آغاز کرد، اما پس از انتشار دو شماره به دستور حکومت از ادامة کار آن جلوگیری شد تا اینکه پس از دوماه ، با حکم وزارت معارف در دورة نصیرالدوله بدر، آزاد شد. علت اصلی توقیف روزنامه ، انتشار مطالب روشنگرانه و درج مقالاتی در جهت منافع ملی ، حقوق مردم ، و موضعگیری علیه بیگانگان بود (کهن ، ج 2، ص 710؛ صدرهاشمی ، ج 2، ص 32، ج 3، ص 13، ج 4، ص 82).

بهارستان در شیراز به صورت هفتگی و چاپ سنگی ، منتشر می شد (صدرهاشمی ، ج 2، ص 32؛ قاسمی ، ص 96؛ برزین ، ص 93ـ94) و مندرجات آن به ترتیب عبارت بود از: مقالة اساسی (در صفحة اول )، اخبار ولایت و اخبار خصوصی دربارة شهرستانها، اخبار ممالک اسلامی و سایر ممالک (در صفحات میانی ) و آگهیها و ادامة مطالب قبل (در صفحة آخر). بهارستان از «کودتای سوم اسفند * » طرفداری می کرد، ازینرو مخالفان کودتا به آن شدیداً اعتراض کردند، و نوبخت برای مدتی از کار نشریه کناره گرفت ، اما پس از مدتی به تهران آمد و انتشار بهارستان را از سرگرفت (صدرهاشمی ، ج 2، ص 32ـ33).

از شمارة هجدهم سال سوم (1300 ش )، بهارستان در تهران هفته ای سه شماره درمی آمد (صدر هاشمی ؛ قاسمی ؛ برزین ، همانجاها) و بارها به سبب درگیری با حکومت وقت ، از طرف قوام السلطنه و دیگر مسئولان حکومتی ، توقیف شد. صفحة اول آن دارای چهارستون و شامل این موضوعات بود: ستون اول «مطالعات یومیه »، دربارة وقایع و حوادث روز؛ ستون دوم «گزارشات دنیا»، دربارة حوادث جهان ؛ ستون سوم «نمایندگان ملت »، ویژة مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی ؛ و ستون چهارم «اطلاعات بهارستان »، ویژة رویدادهای پراکنده . سرمقاله ها نیز معمولاً با لحنی تند و در اعتراض به سیاست داخلی و تجاوز خارجیها نوشته می شد، برای نمونه سرمقالة «انگلیس انگلیس ! خطر خطر!» که در آن از عملکرد استعمار انگلیس دربارة نفت ایران سخن گفته است ( بهارستان ، سال 4، ش 18) یا مقالة «برسانید به استبداد و ما را راحت کنید» که انتقاد از وضعیت استبداد در کشور بود (همان ، سال 4، ش 22). نوبخت ، پس از رفع توقیف بهارستان که به سبب شکایت انگلیسیها صورت گرفته بود، ضمن افشای اقدامات انگلیسیها خطاب به قوام نوشت : «شما هنوز می خواهید ملت ایران مثل گوسفند در مسیری که به او نشان می دهید حرکت کند... آقای قوام ! ملت ، حکومت قادر و فعال می خواهد... اگر می توانید عملاً ثابت کنید والاّ ناچار کناره گیری کنید» (همان ، سال 4، ش 20). علاوه بر اینها در بهارستان از کاریکاتور و طنز نیز استفاده می شد و از نیمة دوم سال چهارم ، چهارصفحه کاریکاتور به آن افزوده شد (همان ، سال 4، ش 21). همچنین در هرشماره در بخشی به نام «اکتر»، انتقادهای سیاسی ـ اجتماعی در قالب شعر یا نثر و به صورت طنز مطرح می گردید. در مجموع ، نشریة بهارستان ، به سبب سرمقاله های تند و حساس ، مطالب مفید و اخبار متنوع ، طنز و کاریکاتور خاص خود، و نیز سبک مخصوص آن در جدا کردن مطالب ، تازگی بسیار داشت (صدر هاشمی ، ج 2، ص 33ـ34).

نوبخت علاوه بر مدیریت نشریه و نویسندگی و شاعری ، فعالیت سیاسی نیز می کرد. او پس از توقیف بهارستان ، چندین بار به نمایندگی مجلس انتخاب شد. از جمله موضعگیریهای او در مجلس ، مخالفت با هم پیمانی ایران با متفقین ، و طرفداری شدید او از آلمان بود، ازینرو در اواخر جنگ جهانی دوم (1318ـ1324 ش / 1939ـ 1945) متفقین او را تا پایان جنگ بازداشت کردند. علاوه بر نشریات مذکور، نوبخت مدیریت مجلة دنیای ایران و سپس مسئولیت مجلة فکاهی گل آتشی را در شیراز نیز برعهده داشت (همان ، ج 2، ص 34ـ35، 297ـ 298، ج 4، ص 155).

از نشریة بهارستان شماره هایی از سالهای دوم ، چهارم ، پنجم و ششم به طور پراکنده در کتابخانه های مرکزی دانشگاه تهران ، ملی و شمارة دومجلس شورای اسلامی موجود است (قاسمی ، همانجا).

---

منابع :
(1) مسعود برزین ، شناسنامة مطبوعات ایران از 1215 تا 1357 ش ، تهران 1371 ش ؛
(2) بهارستان ، ش 18، 20ـ22 (1340ـ1341)؛
(3) محمد صدر هاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ 1364 ش ؛
(4) فرید قاسمی ، راهنمای مطبوعات ایران عصر قاجار ( 1253 ق / 1215 ش ـ 1304 ش )، تهران 1372 ش ؛
(5) گوئل کهن ، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران ، تهران 1363 ش .

/ محمدکاظم آسایش طلب طوسی /