بهار (مجله ) ، نشریه ای ادبی و اجتماعی به فارسی ، به اهتمام میرزا یوسف خان اعتصام الملک آشتیانی (متوفی 1316). نخستین شمارة آن در دهم ربیع الثانی 1328 (رجوع کنید به آرین پور، ج 2، ص 114؛ صدر هاشمی ، ج 2، ص 26) در 64 صفحه به قطع خشتی و با حروف سربی در چاپخانة فاروس به چاپ رسید. انتشار آن به طور ماهانه با اشکالاتی روبرو شد و شمارة دوازدهم (شمارة پایانی سال اول ) آن پس از چند ماه تأخیر، در 25 ذیقعدة 1329 منتشر شد (صدرهاشمی ، ج 2، ص 26ـ27). موضوعات مطالب دورة اول بهار عبارت بود از:مقاله هایی دربارة سرمایه داری نوین اروپا و پدیدة اعتصاب ، حرّیت افکار، اخلاق اجتماعی و سلسله مقاله هایی از آرتور بریزبان (1864ـ 1936) روزنامه نگار معروف امریکایی آن عصر؛ تعلیم و تربیت با مطالبی دربارة مدارس آلمان و فرانسه و وظیفة حکومت در قبال آموزش عمومی ؛ مباحث تاریخی شامل یک رشته مقاله های ناتمام پیرامون رقابت روس و انگلیس در آسیا که به نحوی مسئلة ایران را هم دربر می گرفت ، و نیز حکایات تاریخی دربارة انقلاب کبیر فرانسه ، تاریخ جمهوری پرتغال و نهضت مشروطیت چین ؛ مقاله هایی در باب تاریخچه و اصول روزنامه نگاری در اروپا؛ ترجمة حال مشاهیر و معرفی شخصیتهایی چون برادران کروپ ، تولستوی و ولتر؛ و معرفی کتابهای تازه چاپ شده و مطبوعات جدید.

در شمارة اول بهار (ص 1)، مقصود از تأسیس مجموعه ، عرضة مطالب سودمند علمی و ادبی ، اخلاقی ، تاریخی ، اقتصادی ، و فنون متنوعه به طرزی نیکو و اسلوبی مرغوب ذکر شده بود، و باید گفت که در این امر، و خاصه در آشنا ساختن خوانندگان با سبک نوشته های اروپایی ، موفق بود (قس صدر هاشمی ، ج 2، ص 27).

اعتصام الملک پیش از آمدن به تهران ، در تبریز از طریق کتابخانة تربیت با نشریات ترکی و عربی زمان خود، از جمله الهلال و الجامعة و مجلة المجلات ، آشنا شده بود (محیط طباطبائی ، ص 235) و بخش عمدة مطالب مجله اش نیز به ترجمه های او از این جراید اختصاص داشت . جز نام پاره ای از منابع اصلی مقاله های بهار، چون مجلة المقتطف یا مجموعة ابوالضیاء توفیق و رسملی کتاب ، منبع اصلی بسیاری از دیگر مقالات این مجله روشن نیست . از شمارة چهارم مجله (13رجب 1328)، مدبرالممالک هرندی ، یکی از چهره های مجرب مطبوعات آن زمان ایران ، مدیر بهار بوده است .

دورة اول بهار ، در یکی از ادوار بحرانی تاریخ ایران انتشار یافت . اندک زمانی از فتح تهران و سقوط محمدعلی شاه (حک : 1324ـ1327) می گذشت و کشور با مسائلی چون تلاشهای شاه مخلوع برای دستیابی مجدد به تاج و تخت ، ناامنی مناطق جنوبی ایران و دست اندازیهای روسیه در شمال و ماجرای شوستر و اولتیماتوم روس روبرو شد. با آنکه اعتصام الملک خود از وکلای دورة دوم مجلس بود و در کانون این تحولات قرار داشت ، وقایع زمانه به هیچوجه در بهار بازتاب ندارد. محتوای مجله مطالبی است کلی با تأکید بر تنویر افکار و بسط معارف عمومی به سبک و سیاق «ادبیات مشروطة » سالهای پیش از صدور فرمان مشروطیت . دیدگاه تاریخی و مشرب سیاسی آن نیز بیشتر متوجه انقلاب کبیر فرانسه و آرمانهای آن است .

انتشار دورة دوم بهار ، در شعبان 1339/ اردیبهشت 1300، پس از ده سال تعطیل شروع شد و در آغاز آن ذکر شده بود که روش مجله تغییر نکرده است (ش 1، شعبان 1339، ص 1). جز در یکی دو مقالة این دوره ـ که به تحولات جهان بعد از جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) اشاره دارد ـ هیچ نشانة دیگری از گذشت ده سال از پایان دورة نخست ، در آن مشهود نیست . مطالب مجله و عناوین آنها رویهمرفته تغییر چندانی نکرده ؛
مقالات بریزبان ادامه دارد؛
شرح حال ویکتورهوگو و ژان ژاک روسو بر فهرست تراجم مشاهیر افزوده شده و پاورقیهای ناتمام دورة نخست از سرگرفته شده است (دربارة ترجمه های مندرج در بهار همچنین رجوع کنید به آرین پور، ج 2، ص 114؛
صدر هاشمی ، ج 2، ص 28). در هر شمارة دورة دوم بهار ، قطعه شعری از پروین اعتصامی (1285ـ1320 ش ) منتشر می شد. عباس اقبال هم برای این دوره مقاله هایی می نوشت . پاره ای از اشعار حیدرعلی اصفهانی متخلص به کمالی (1251ـ 1325 ش ) نیز همانند دورة پیشین ، در این دوره به چاپ می رسید. در سه شمارة اول دورة جدید، عباس خلیلی مدیر مجله بود.

دورة دوم نیز، همچون دورة اول ، از تحولات سیاسی و اجتماعی زمانه که با تب و تاب سالهای اول بعد از کودتای 1299 مقارن بود، نشانی ندارد. مرام و مسلک بهار تا حدودی از آزادیخواهی صرف و ترقی طلبی کلی دورة نخست فاصله گرفته است و رنگ و روی نوعی سوسیال دموکراسی معتدل دارد (برای مثال رجوع کنید به مقاله های «اساس طبیعی اجتماعات »، ش 6، ربیع الاول 1340 و «وضعیت مسائل اجتماعی »، ش 7، رجب 1340). در مقایسه با دورة اول ، وجهة ادبی بهار از وجهة اجتماعی آن بیشتر است .

بهار در دورة دوم ، دیگر پیشتاز مجله های ایران نبود؛
از پایان انتشار مجلة دانشکدة ملک الشعرای بهار چندی نمی گذشت و جرایدی چون ارمغان وحید دستگردی و دورة دوم کاوه تقی زاده و ایرانشهر کاظم زادة ایرانشهر منتشر می شد.

دورة دوم بهار نیز با انتشار دوازده شماره به پایان می رسد. یوسف خان اعتصام الملک ، طی مقاله ای تلخ و دردآلود در آخرین شماره ، از اینکه مجله اش حمایت نشده ، و نیز از اوضاع فرهنگ و ادب دوران خود شکایت کرده و از این که در مجله اش بیشتر آثار اروپاییان را آورده ، دفاع کرده است (ش 12، جمادی الاولی 1341، ص 5ـ7).

مجموعة مقاله ها و مطالب منتشر شده در دوره های اول و دوم ، در سالهای بعد از شهریور 1320 به کوشش ابوالفتح اعتصامی و بر اساس فهرست موضوعی آنها تجدید چاپ شد.

آنچه از بهار مجموعه ای ماندگار و مؤثر ساخت ، بیشتر «طرز نیکو و اسلوب مرغوب » آن بود نه مفاد سیاسی یا اجتماعی مطالبش ؛
نثر ساده و روان بهار در سیر تحولات ادبیات معاصر ایران جایگاه و مقام خاصی داشته است .

---

منابع :
(1) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما ، تهران 1354 ش ؛
(2) محمد صدر هاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364 ش ؛
(3) محمد محیط طباطبائی ، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران 1366 ش .

/ کاوه بیات /