بهادُرشاه دوم ، ابوالمظفر سراج الدین محمد بهادر شاه غازی ، آخرین پادشاه مغولی هند. در 27 شعبان 1189 در دهلی زاده شد. پسر دوم اکبر شاه ثانی (حک :1221ـ1253) و همسرش لال بائی بود. بهادرشاه یازدهمین فرد از جانشینان بلافصل بابر * ، پادشاه هند، به شمار می رفت . او در 1253 در قلعة دهلی اسماً به حکومت رسید، اما در واقع حقوق بگیر کمپانی هندشرقی بود و اقتدار حقیقی وی به محدودة قلعة سرخ یا قلعة مُعَلّی ' در دهلی منحصر می شد. انگلیسیان که از 1178/1765 بنگال را تصرف کرده بودند، هیچگاه اختیارات شاهان تیموری را از این خاندان سلب نکردند، اما کمپانی هند شرقی ـ که سکه های ضرب خود را به جریان انداخته بود ـ نام پادشاه هند را ذکر نمی کرد. انگلیسیان از مستمری بهادرشاه کاستند و می خواستند در صورتی بر مستمریش بیفزایند که او لقب پادشاه را کنار بگذارد و در بیرون قلعه زندگی کند، اما بهادرشاه نپذیرفت . افزون بر مسائل دیگر، بر سر مسئلة ولایتعهدی نیز میان بهادرشاه و انگلیسیان توافق وجود نداشت ؛ بهادرشاه می خواست پسر کوچکش جوان بخت ولیعهد شود، اما انگلیسیان ، میرزا فخرالدین و سپس محمد قویش شکوه را در نظر داشتند. زیرا این دو حاضر بودند به جای لقب پادشاه ، لقب شاهزاده را بپذیرند. در همین سال نیز شایع شد که پادشاه مذهب خود را تحت تأثیر پیرزاده حسن عسکری شیعی تغییر داده و از پادشاه ایران (کریم خان زند) تقاضای کمک کرده است . اهالی دهلی نیز در 6 رجب 1273/ 2 مارس 1857 اعلامیه ای در مسجد جامع دهلی مشاهده کردند که حاکی از کمک رسانی قوای ایران بود.

در همان سال ، دهلی به دست گروه مِیرَت افتاد که نخست در خدمت انگلیسیان بودند و بعد بر آنان شوریدند. آنان پس از کشتن افسران انگلیسی ، بهادرشاه 82 ساله را به رهبری برگزیدند. وی از حکام و والیان ایالتها دعوت کرد تا به او بپیوندند و دست از اختلافات داخلی بردارند. برخی از حاکمان و زمینداران این دعوت را پذیرفتند، اما برخی ، از جمله حاکمان پَتیالَه و جُنید، به منظور از بین بردن آخرین یادگار سلطنت تیموری و تسلیم هند به استعمار خارجی ، از این کار تن زدند و از هیچگونه کمکی به انگلیسیان فروگذار نکردند. اقتدار بهادرشاه در دهلی اعلام شده بود، اما او بر تمامی نیروهای مخالف انگلیسیان تسلط کامل نداشت ، زیرا آنان تحت نفوذ شاهزادگان جوان ، بخصوص میرزا مُغَل ، بودند. در این زمان ، یکی از فرماندهان مسلمان دهلی ، به نام بخت خان * نیز، که قبلاً در ارتش انگلیسیها خدمت کرده بود، به هواداران بهادرشاه پیوست ، اما آنان نتوانستند در مقابل انگلیسیان پایداری کنند و در 17 محرم 1274/ 6 سپتامبر 1857، دهلی به تصرف انگلیسیان در آمد و بخت خان گریخت . بهادرشاه به سبب خدعة میرزا الهی بخش که با انگلیسیان از در سازش درآمده بود، از ترک دهلی خودداری کرد و به همراه همسرش ، زینت مَحَل و پسرش ، میرزا جوان بخت ، به آرامگاه همایون پناهنده شد. سرگرد هادسن آرامگاه را به محاصره در آورد تا اینکه بهادرشاه ناگزیر در 2 صفر/ 22 سپتامبر همان سال با امان گرفتن ، خود را تسلیم نیروهای انگلیس کرد.

سر جان لورنس ، بهادرشاه را یک سال با خواری در زندان نگه داشت تا اینکه در 1274ـ1275/1858 محاکمه ، و به جرم یاغیگری و کمک به بخت خان و کشتار انگلیسیان ، به رانگون تبعید شد و در 13 جمادی الاولی 1279 در همانجا درگذشت . در 1242ـ1243/1827، چارلز متکاف نمایندة دائمی دولت انگلستان در دهلی ، بهادرشاه را محترم ترین و فاضل ترین شاهزادگان خواند. وی همانند جد خود، شاه عالم ، شاعر بود و «ظفر» تخلص می کرد. محمد ابراهیم ذوق ، شاعر اردو، معلم ادبی او بود و میرزا غالب دهلوی به دربار او رفت و آمد داشت . غزلهای پر سوز و گداز او مدتها در دهلی بر سر زبانها بود. بهادرشاه همچنین خوشنویسی برجسته بود و در موسیقی نیز مهارت داشت . او در طراحی باغها و بناها صاحب سلیقه بود. اغلب اوقات به نوشتن و مطالعه و تلاوت قرآن مجید می پرداخت . از جمله آثار او شرح گلستان ، و چهار دیوان به زبان اردوست .

---

منابع :


(1) Evidence taken before the court appointed for the trial of the King of Delhi , London 1859;
(2) J. W. Kaye and G. B. Malleson. History of the Indian mutiny , ed. 1897, vol. II, IV;
(3) Parliamentary Return , no. 162 of 1859, East India (King of Delhi);
(4) R. B. Saksena, History of Urdu literature , Alla ¦haba ¦d 1927, 96-97;
(5) T. G. P. Spear, Twilight of the Mughuls , Cambridge 1951;
(6) M. Garcin De Tassy, Histoire de la litإrature hindouie et hindoustanie , Paris 1871, III, 317 ff.;


(7) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.اردو ، ذیل «بهادرشاه ثانی ».

/ اسپیر ( د. اسلام ) و حسن عسکری ( د. اردو ) /