responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2140

 

بهاءالدوله رازی ، پزشک و عارف ایرانی در قرن نهم و دهم هجری . وی نوادة سیدمحمد نوربخش * (795ـ 869) بنیانگذار طریقة نوربخشیه * بود (تاجبخش ، 1372ـ1375 ش ، ج 2، ص 492؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 319). برخی منابع ، نام او را محمدحسین نوربخشی ، فرزند قوام الدین ، نوشته اند (الگود، 1356 ش ، ص 398)، لقب او را نیز بهاءالدین (نفیسی ، ج 1، ص 274؛
خواندمیر، ج 4، ص 612) و بهاءالدوله (نفیسی ، ج 1، ص 400) ثبت کرده اند و عنوان کامل او در پایان نسخة خطی خلاصة التجارب (گ 343 ر)، بهاءالدوله پسر شاه قاسم پسر شمس الدین محمد نوربخشی آمده است . شاه قاسم پدر بهاءالدوله علاوه بر مرشدی طریقت خویش در پزشکی نیز تسلط داشت ، چنانکه بهاءالدوله در خلاصة التجارب (گ 202) از وی با عنوان «حضرت » یاد کرده و درمانهایش را متذکر شده است . وی در 927 درگذشت (خواندمیر، همانجا). شمس الدین ، برادر بهاءالدوله ، نیز گاهی به پزشکی می پرداخت (الگود، 1356 ش ، همانجا). از تاریخ تولد بهاءالدوله اطلاع دقیقی در دست نیست . اگر چه با استناد به سال تألیف مهمترین اثر او، خلاصة التجارب (رجوع کنید به ادامة مقاله )، می توان او را متولد حوالی 860 دانست ، و همان گونه که از نسبت او پیداست موطنش ری بوده و پدرش نیز در همانجا به دنیا آمده است (همانجا). از مطالب خواندمیر (همانجا) سفرهایی را که بهاءالدوله در طول زندگیش انجام داده می توان مشخص کرد، خود او نیز در جاهای مختلف خلاصة التجارب از کاشان ، نطنز، اصفهان ، هرات و استرآباد یاد می کند. از معلمان و استادان بهاءالدوله اطلاعی نداریم ، جز اینکه او به بعضی کارهای درمانی پدرش (رجوع کنید به خلاصة التجارب ، باب دوم ) اشاره می کند.

بهاءالدوله رازی ، روش نیا و پدر خویش را در تصوف دنبال کرد و از مشایخ طریقة نوربخشیه بود. به نوشتة خواندمیر (همانجا) وی در اواخر زندگی سلطان حسین بایقرا (حک : 842 ـ 911) به هرات رفت و در خانقاه خواجه افضل الدین کرمانی اقامت گزید و مورد توجه بایقرا بود. پس از مرگ بایقرا بهاءالدوله به ری بازگشت و سپس به آذربایجان رفت و به شاه اسماعیل صفوی پیوست و پس از دو سه سال اقامت در آنجا «حَسب اقتضاء قضا مؤاخذه شده ، درگذشت » (نیز رجوع کنید به امین احمد رازی ، ج 3، ص 43). این تعبیر ممکن است اشاره به کشته شدن او باشد. درگذشت بهاءالدوله ، با توجه به سال فوت سلطان حسین بایقرا، در حدود سال 915 اتفاق افتاده است و نوشتة الگود (1356 ش ، همانجا) و نصر (ص 205) که سال 913 را زمان مرگ او می دانند، صحیح به نظر نمی رسد؛
سال 926 (منزوی ، ج 1، ص 527) نیز درست نیست .

مهمترین کتاب بهاءالدوله رازی خلاصة التجارب به فارسی و در پزشکی است که وی آن را در 907 در قریة طرشت ری (از محلات کنونی تهران ) نوشت (گ 1ـ2). بهاءالدوله در دیباچة این کتاب (همانجا) انگیزة نگارش آن را پیروی از سفارش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در نشر دانش و خدمت به خلق دانسته است (من کَتَم علماً نافعاً اَلْجَمَهُالله تعالی یوم القیامة بِلِجامٍ مِنَ النارِ). این کتاب حاوی حدود 000 ، 350 کلمه و در 28 باب نوشته شده و نویسنده در بسیاری از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و دیگر پزشکان پرداخته است و بارها از پزشکان بزرگ گذشته چون بقراط ، جالینوس ، ثابت بن قرّه ، رازی ، ابن سینا، سیداسماعیل جرجانی ، و نیز پزشکان ماهر هم عصر خویش ـ مثلاً پزشکی به نام امیره در قزوین (گ 244) و یک چشم پزشک اهل ری (گ 167) ـ نام برده است . از معالجات یک پزشک هندی نیز یاد کرده که گواه تأثیر پزشکی هندی در آثار اوست (گ 302). موضوع بابهای این کتاب به ترتیب چنین است : اطلاعاتی کلی دربارة تندرستی (حفظ الصحة ) و رفع بیماریها؛
بیان چگونگی تندرستی و تندرستی کودکان و پیران ؛
بیان تدبیر تندرستی و آنچه که بدن به آن نیاز دارد تا فرد تندرست بماند؛
اقسام بیماریها، انواع تبها و معالجة آنها؛
بیماریهای حصبه ، آبله ، جذام و سرماخوردگی و غیره ؛
سموم و کوفتگی ؛
امراض دِماغی ؛
حالتهای چشم و بیماریهای آن ؛
گوش و ترکیب قوة شنوایی و مرضهای آن ؛
بینی ؛
دهان ؛
حلق ؛
دل (قلب )؛
مری ؛
معده ؛
جگر و مراره ؛
سپرز؛
روده ها؛
مقعد؛
گُرده ؛
مثانه ؛
آلات تناسل ؛
احوال توالد و تناسل و پستان ؛
پشت و مفصل و پایها، و بیماریهای هریک از آنها؛
سموم و ادویة زیان آور؛
حیوانات سمی ؛
نیز بخشی دربارة قرابادین (داروهای ترکیبی )؛
و در نهایت بخشی دربارة اصطلاحات داروسازی و اوزان ویژة آن . در هر مورد از این بابها، نویسنده وظایف الاعضای دستگاههای بدن ، سبب بیماریها، نشانه ها و درمانهای آنها و خصوصاً تجربه های شخصی خود را آورده است . خلاصة التجارب از جنبة تجربیات و مشاهدات پزشکی بسیار باارزش و قابل مقایسه با تجربیات پزشکی محمدبن زکریای رازی است (تاجبخش ، 1372ـ 1375 ش ، ج 2، ص 496). بهاءالدوله علاوه بر تجربیات شخصی در درمانها، ابداعاتی در داروسازی نیز داشته و گاهی بعد از توضیح یک داروی ترکیبی ، یادآوری کرده است که «این ترکیب از مخترعات مصنف است » ( خلاصة التجارب ، گ 335 و نیز رجوع کنید به گ 337ـ340). خلاصة التجارب اگرچه از نظر گستردگی مباحث و شیوایی بیان به ذخیرة خوارزمشاهی * نمی رسد، از نظر اتکا بر تجربیات شخصی و نوآوری از آن برتر است . این کتاب از مآخذ مهم طب در دورة صفویه و از بهترین متون درسی پزشکی کهن جهان است (الگود، 1357 ش ، ص دوازده ). در خلاصة التجارب موارد بسیاری از نخستین اشاره های طب اسلامی به بعضی بیماریها وجود دارد (برای آگاهی از نوآوریها و مشاهدات و تجربیات بهاءالدوله رازی رجوع کنید به تاجبخش ، 1375 ش ، ص 47ـ56). روش بهاءالدوله رازی یعنی توجه به علائم و عوارض بیماریها و شرح و ثبت دقیق آنها کتاب او را در زمرة مهمترین کتب پزشکی قرار داده است (همو، 1372ـ1375 ش ، ج 2، ص 494). از جملة این موارد می توان به توجه او در ثبت همه گیری سیاه سرفه در هرات و نیز در ری در سال 906 اشاره نمود که به دقت به تشریح این بیماری پرداخته است ( خلاصة التجارب ، گ 302). همچنین نوشته های او دربارة اینکه افرادی که آبله می گیرند بندرت ممکن است از نو آبله بردارند (گ 108)، حاکی از نظر او دربارة ایمنی بدن است . بهاءالدوله همچنین به موضوع حساسیتهای فصلی (آلرژی ) اشاره نموده و نمونه ای از درمان این بیماری را نیز گزارش کرده است (گ 38، 168، 186ـ187، 199). با استناد به این نوشته ها باید او را از پیشگامان دانش ایمنی شناسی محسوب داشت . او همچنین دربارة بیماریهای مشترک بین انسان و حیوان ، از جمله هاری (گ 319ـ320) نوشته ها و گزارشهای دقیقی دارد. نوشته های او دربارة بیماری سفلیس که در نوشته های خود، همانند سایر پزشکان اسلامی ، از آن با نام آتشک یاد کرده (همان ، گ 111ـ116) منبع اصلی رسالة حکیم عمادالدین شیرازی دربارة آتشک بوده که آن را در 977 تألیف کرده است ( رسالة آتشک ، مقدمه ). از خلاصة التجارب نسخه های خطی بسیاری وجود دارد (برای آگاهی از نسخه های خطی موجود در خارج از ایران رجوع کنید به استوری ، ج 2، بخش 2، ص 231؛
برای نسخه های داخل ایران رجوع کنید به منزوی ، همانجا؛
کتابخانة عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی ، ج 17، ص 138، ج 19، ص 236، ج 20، ص 290؛
ایران . مجلس شورای اسلامی ، ج 23، ص 126ـ131، با توضیحاتی دربارة این کتاب ). این کتاب بین سالهای 1282/ 1865 تا 1327/ 1909، چهار بار در لکهنو و گانپور هندوستان به صورت سنگی به چاپ رسیده است که در این چاپها آن را به نادرست به بهاءالدوله حکیم محمد علوی خان (طبیب مخصوص نادرشاه ) نسبت داده اند (استوری ، همانجا؛
مشار، ج 2، ستون 1902). بخشی از خلاصة التجارب با عنوان قرابادین خلاصة التجارب به صورت جداگانه وجود دارد (آقابزرگ طهرانی ، ج 17، ص 61؛
دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 17، ص 37). کتاب دیگر بهاءالدوله رازی هدیة الخیر نام دارد که در باب دوم خلاصة التجارب از آن یاد کرده است . این کتاب روایت و شرح چهل حدیث در عرفان و به زبان فارسی است که آن را به صورت هدایت ( هدایة ) الخیر (منزوی ، ج 2، بخش 1، ص 1487؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 25، ص 175) نیز معرفی کرده اند. از این کتاب نیز نسخه هایی در ایران (آستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، ص 610) و خارج از ایران (منزوی ، همانجا) وجود دارد.


منابع :
(1) آستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، فهرست الفبائی کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، تألیف محمد آصف فکرت ، مشهد 1369 ش ؛
(2) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/ 1983؛
(3) سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین های خلافت شرقی ، ترجمة باهر فرقانی ، تهران 1356 ش ؛
(4) همو، طب در دورة صفویه ، ترجمة محسن جاویدان ، تهران 1357 ش ؛
(5) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(6) ایران . مجلس شورای اسلامی . کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ج 23، تألیف عبدالحسین حائری ، تهران 1376 ش ؛
(7) بهاءالدوله رازی ، خلاصة التجارب ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 1400؛
(8) حسن تاجبخش ، «بهاءالدوله رازی : آخرین پزشک بزرگ ایران »، نامة فرهنگستان علوم ، سال 3، ش 4 (تابستان 1375)؛
(9) همو، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، تهران 1372ـ 1375 ش ؛
(10) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1353 ش ؛
(11) دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه های خطّی کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، ج 17، تهران ، 1364 ش ؛
(12) محمودبن مسعود عمادالدین شیرازی ، رسالة آتشک ، نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ش 6307؛
(13) کتابخانة عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی ، فهرست نسخه های خطّی کتابخانة عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی ، نگارش احمد حسینی ، قم 1354ـ 1376 ش ؛
(14) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛
(15) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1339ـ 1345 ش ؛
(16) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛
(17) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1359 ش ؛
(18) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛


(19) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. II/2, London 1971.

/ حسن تاجبخش /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2140
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست