بهاءالدوله ابونصر فیروز ، پادشاه دیلمی (حک : 379ـ 403). سومین فرزند عضدالدوله بود و در 360 متولد شد. ابن جوزی (ج 7، ص 148) او را پسر شرف الدوله ، فرزند عضدالدوله ، می داند که درست نیست . پس از مرگ عضدالدوله در 372، میان دو فرزند شرف الدوله و صمصام الدوله بر سر جانشینی مناقشاتی درگرفت . در 375، عدة زیادی از سپاهیان ، صمصام الدوله را، که در بغداد حکم می راند، خلع کردند و به جای وی ابونصر فیروز (خسروفیروز) را که پانزده ساله بود، به نیابت از شرف الدوله ، برگزیدند (ابوشجاع روذراوری ، ص 104). اما صمصام الدوله با تجهیز سپاه باردیگر به امارت بازگشت و چون دریافت که برادر نوجوانش گناهی ندارد، او را با احترام زندانی کرد. در همان سال ، شرف الدوله به بهانة آزادیِ ابونصر فیروز که به اسارت صمصام الدوله درآمده بود اهواز (خوزستان ) و بصره را متصرف شد. صمصام الدوله ناچار از درصلح درآمد و ابونصر را آزاد کرد و نزد شرف الدوله فرستاد و خود نایب شرف الدوله در بغداد شد (ابن اثیر، ج 9، ص 41ـ42، 44ـ 45، 48ـ49).

پیش از مرگ شرف الدوله (379)، امرای دولت از او خواستند تا ابونصر فیروز را جانشین خود کند. ازینرو پس از مرگ شرف الدوله ، ابونصر فیروز به جای او نشست (ابن اثیر، ج 9، ص 61ـ62). او در آغاز با برخی آشوبهای سپاه درگیر شد، اما با ابراز وفاداری به خلیفه الطائع لله (حک :363ـ381) از او خلعت سلطانی گرفت و ملقب به بهاءالدوله و ضیاءالملّه شد (ابوشجاع روذراوری ، ص 151ـ153). بهاءالدوله پس از جلوس ، ابومنصوربن صالحان (وزیر شرف الدوله ) را در سمت خود ابقا کرد و ابوسعدبن خیاط ، رئیس دیوان انشای شرف الدوله ، را برکنار کرد و ابوالحسن علی بن محمد کوکبی ، معروف به ابن معلم ، را جانشین وی کرد.

بهاءالدوله در 380، اَرَّجان را تصرف کرد و غنایم بسیاری به دست آورد که به سبب شورش سپاهیانش ناگزیر بخش مهمی از آن را میان سپاهیان ترک و دیلم تقسیم کرد (همان ، ص 182ـ 183). اما آنان که از مقدار کم غنایم شکایت داشتند در 381 دوباره دست به شورش زدند. ابن معلم با نفوذی که در بهاءالدوله داشت ، وی را به خلع و مصادرة اموال خلیفه و دستگیری و مصادرة اموال کسانی چون ابونصر شاپور و ابونصرخواشاذه (از رجال دیلم ) برانگیخت . ستمگری ابن معلم سبب شورش دوبارة سپاه شد و بهاءالدوله ناچار ابن معلم را در اختیار سپاه نهاد که به کشته شدن وی انجامید (ابن خلدون ، ج 4، ص 463ـ464).

بهاءالدوله در دورة حکومتش بارها پیمان وفاداری خود را زیرپا گذاشت . او ابوعلی (پسر شرف الدوله ) را به بغداد دعوت کرد و به قتل رساند (همان ، ج 4، ص 462). با آنکه هنگام جلوس به سلطنت سوگند وفاداری به خلیفه الطائع لله یاد کرده بود، خلیفه را به بهانة صدور فرمان دستگیری ابن معلم در 381 زندانی کرد (ابن عماد، ج 3، ص 97ـ 98). ابن اثیر علت دستگیری خلیفه را کمبود اندوخته در خزانة بهاءالدوله می داند (ج 9، ص 79). ابن جوزی (ج 7، ص 156ـ157) از چگونگی دستگیری و انتقال خلیفه و داراییهایش به خانة بهاءالدوله شرح مفصلی می دهد و ابن عماد خبر از میل کشیدن و کور کردن خلیفه می دهد (ج 3، ص 143؛ برای روایت دیگر رجوع کنید به یافعی ، ج 2، ص 336).

بهاءالدوله پس از زندانی کردن خلیفه ، القادربالله را در 381 به خلافت رساند (ابن جوزی ، ج 7، ص 156 به بعد). خلیفة جدید، بهاءالدوله را به نظام الدین (قلقشندی ، ج 5، ص 442) یا، به گفتة بناکتی (ص 222)، قوام الدین ملقب کرد. این نخستین بار بود که چنین لقبهایی رایج می شد.

بهاءالدوله ، ابوعلی بن جعفر، معروف به استاد هرمز را با لقب عمید عراق در بغداد به جای خود قرار داد و به شیراز رفت . از آن پس شاهان دیلمی خود در فارس اقامت می کردند و کسی را از جانب خود در عراق می گماردند (ابن خلدون ، ج 4، ص 467ـ 468). وی سپس در شیراز، شریف ابواحمد حسین بن موسی (پدر شریف رضی و سید مرتضی ) را به سمت قاضی القضاتی ، امارت حج و مظالم و نقابت طالبیین برگزید و لقب طاهر اوحد ذی المناقب را به وی عطا کرد، لیکن خلیفه با مقام قاضی القضاتی وی مخالفت کرد (ابن جوزی ، ج 7، ص 226ـ227). بهاءالدوله در 397 نقابت طالبیین را به محمد پسر ابواحمد داد و او را به رضی و برادرش علی را به مرتضی ملقب کرد (همان ، ج 7، ص 234؛ ابن وردی ، ج 1، ص 442ـ 443) و در 403 نقابت طالبیین کلیة نواحی را بر عهدة شریف ابوالحسن رضی قرار داد (ابن جوزی ، ج 7، ص 260).

بهاءالدوله در 403، به بیماری صرع در ارّجان درگذشت و در نجف نزدیک حرم امیرالمؤمنین در جوار مقبرة پدرش دفن شد (ابن اثیر، ج 9، ص 241؛ ابن کثیر، ج 11، ص 348). سلطنت او 24 سال و نه ماه طول کشید.

بهاءالدوله مردی ستمگر و خونریز بود، به طوری که خواص نیز از نزدیک شدن به او گریزان بودند. وی حریص و مال اندوز نیز بود و هیچیک از شاهان دیلمی جز فخرالدوله در ثروت با او برابر نبودند. با اینهمه ، احترام دانشمندان و شعرا و پزشکان را نگاه می داشت . ابوعلی مسْکویه نزد او مقام شامخی داشت و حسین بن احمد مُفلس شاعر برای بهاءالدوله چیستان می ساخت (ثعالبی ، ج 1، ص 16، 96)، شریف رضی نیز دربارة او قصیده ای سرود (همان ، ج 2، ص 214). علی بن محمد همدانی حوادث میان برادران بهاءالدوله را به نظم درآورد (همان ، ج 1، ص 127ـ 128). ابوسعید ارّجانی (قفطی ، ص 408) و حسن فَسَوی از پزشکانی بودند که در دربار او خدمت می کردند (ابن ابی اصیبعه ، ص 435). کتابخانة بهاءالدوله نیز اعتباری شایان داشت و خزانه دار آن ابن بواب بود (یاقوت حموی ، ج 15، ص 122). همچنین در 383، ابونصر شاپوربن اردشیر، وزیر بهاءالدوله در محلة کرخ بغداد سرایی خرید، آن را دارالعلم نامید و وقف بر فقها کرد و کتابخانه ای بزرگ در آن ایجاد نمود. این نخستین مدرسه ای بود که وقف شد (ابن کثیر، ج 11، ص 312).

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، بیروت 1960؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ1966؛
(3) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، حیدرآباد دکن 1357ـ 1359؛
(4) ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون المسمی بکتاب العبر ، بیروت 1391/1971؛
(5) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، بیروت 1358؛
(7) ابن وردی ، تاریخ ابن الوردی ، نجف ( بی تا. ) ؛
(8) محمدبن حسین ابوشجاع روذراوری ، ذیل تجارب الامم ، مصر ( بی تا. ) ؛
(9) داوودبن محمد بناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛
(10) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تتمة الیتیمة ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1353؛
(11) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب إخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ یولیوس لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(12) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) ؛
(13) عبدالله بن اسعد یافعی ، مرآة الجنان و عبرة الیقظان ، بیروت 1417/ 1997؛
(14) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .

/ علی اصغر فقیهی /