responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2134

 

بوئین زهرا ، شهرستانی در جنوب استان قزوین (با جمعیتی در حدود 000 ، 180تن در 1375ش ). از شمال به شهرستانهای قزوین و تاکستان ، از مشرق به شهرستان کرج (در استان تهران )، از جنوب به شهرستانهای ساوه (در استان مرکزی ) و رَزَن (در استان همدان ) و از مغرب به شهرستانهای ابهر و خدابنده (در استان زنجان ) محدود است . مشتمل بر بخشهای مرکزی ، شال ، رامند و آوج (آوه ) با چهارده دهستان است . چند شهر به نامهای شال ، دانسفهان ، آوج و بوئین (مرکز شهرستان ) دارد.

قسمتی از رشته کوه خرقان (با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی ) و رشته کوه افشاریه (مرتفعترین قلّه به نام رامند با 580 ، 2متر در جنوب دهِ یَزن ) و کوه جوشالو (بلندترین قله حدود 070 ، 2متر در مشرق دهِ صادقلو در هفده کیلومتری جنوب شرقی بوئین ) در این شهرستان قرار دارد.

بادهایی که در بوئین زهرا می وزند عبارت اند از: 1) باد مِه / میه (باد بسیار سرد که از جهت شمال غربی و در تمامی فصول می وزد)؛ 2) باد راز (باد بسیار گرم که از جهت جنوب شرقی می وزد)، و مردم می گویند در سالی که باد راز زیاد باشد، انواع آفت نیز فراوان خواهد بود؛ 3) باد قاقازان ؛ 4) باد طالقان (آل احمد، ص 47ـ 48). اراضی مزروعی آن را خررود و قنات و چشمه ها آبیاری می کنند. از چشمه های مهم آن ، چشمه علی در نزدیکی ده کلَنجین (حدود 35 کیلومتری مشرق آوج ) است . زراعت در اراضی بوئین زهرا در واحدهای کار زراعی به نام بُنه * صورت می گیرد. به گزارش آل احمد (ص 24) محل سکونت هر بنه در یک ده مجزا و به نام همان بنه است ، حتی قبرستان هر بنه جداگانه است .

از گیا، گل گاوزبان ، خاکشیر، کاسنی ، قدومه (تودری ) و از زیا، آهو، روباه ، شغال ، خرگوش ، کبک ، تیهو و شاهین دارد. محصولات عمدة آن ، گندم ، جو، چغندرقند، پنبه ، پسته ، انگور، سیب و زردآلو است . دامداری آن اهمیت دارد و گوسفند نژاد افشار و مهربان آن مشهور است . از صنایع دستی ، قالی بافی ، گلیم بافی و جاجیم بافی دارد. دارای صنایع کوچک تولید خوراک دام و مایع پاک کننده است .

راه کرج ـ همدان و راه قزوین ـ ساوه از آن می گذرد. گردنة آوج (ارتفاع 260 ، 2متر) سر راه قزوین ـ همدان ، نزدیک شهر آوج در حدود 111 کیلومتری جنوب غربی شهر قزوین ، واقع است . بوئین زهرا، زیارتگاههایی به نام امامزاده محمد طاهر در آوج که پس از زلزله 1341 ش مرمت گردید، امامزاده جعفر در ابراهیم آباد ( نام محلی آن بِرمُوه ) و امامزاده علی اکبر سگزآباد ( نام محلی آن سزگوه ) دارد (ورجاوند، ص 266، 348؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، ص 12ـ 13). از آثار باستانی آن می توان از تپه لیا (در جنوب شرقی دهِ لیا و از دورة ساسانی و اسلامی در دشت آبی / دشتابی / دَستَبا/ دَستوا/ دَستَبی )، قره تپه سگزآباد، تپة دولت آباد (در یک کیلومتری جنوب شرقی بوئین )، برجهای دو گانة خرقان (در یک کیلومتری ده حصار قوشه امام یا حصار ارمنی ) و پل معروف به شاه عباسی در ده محمدآباد خرّه (در حدود 24 کیلومتری جنوب قزوین ) و چند کاروانسرای شاه عباسی از جمله در آوج و محمدآباد خرّه نام برد (ورجاوند، ص 265، 273، 315، 349؛ آل احمد، ص 19؛ حاجی آقا محمدی ، ص 125).

بوئین زهرا تعدادی آبادی تات نشین دارد (رجوع کنید به تات * ).

مردم آن به فارسی (غالباً تاتی ) و ترکی آذری تکلم می کنند (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، ص 46) و بیشتر آنها شیعة اثناعشری اند. از کل جمعیت در 1357ش ، 421 ، 37 تن (21%) شهرنشین و 774 ، 140 تن (79%) روستانشین بودند.

طبق قانون تقسیمات کشوری در 1316ش ، بوئین به عنوان بخش ، در شهرستان قزوین از استان یکم تشکیل شد. در تقسیمات کشوری 1329ش ، دهستان زهرا با 28 ده ، ذکر گردید و در تقسیمات کشوری 1355ش ، بخشهای بوئین و آوج جزو شهرستان قزوین ، در استان مرکزی بودند. در 1356ش ، امور شهرستان قزوین به زنجان منتقل شد. در تصویبنامة 21/6/1369ش هیئت دولت (نامة ش 82844/ت 141ک ، مورخ 14/7/1369ش معاون اول ریاست جمهوری به وزارت کشور)، بخش بوئین زهرا به مرکزیت شهر بوئین زهرا در شهرستان قزوین از استان زنجان ، شامل دهستانهای رامند جنوبی ، دشتابی شرقی ، دشتابی غربی ، زهرای بالا، زهرای پایین ، سگزآباد و شهرهای شال و اسفرورین تشکیل شد. در تقسیمات کشوری 1374ش ، بوئین زهرا و آوج جزو بخشهای قزوین در استان تهران ، آمده است و در 1375ش ، پیش از تصویب لایحة تشکیل استان قزوین ، بخش بوئین زهرا با بخش آوج ، با یازده دهستان ، شهرستان واحدی تشکیل دادند. مرکز بوئین زهرا شهر بوئین است که در دشتی در مشرق شهرستان ، در ارتفاع 210 ، 1 متری از سطح دریا، در حدود شصت کیلومتری جنوب شهر قزوین و حدود 140 کیلومتری مغرب شهر تهران ، قرار دارد (جمعیت آن طبق سرشماری 1375ش ، 980 ، 9تن است ). خررود از شمال آن می گذرد. حداکثر مطلق دمای آن به 4ر36 و حداقل آن به 10 زیر صفر می رسد. میانگین بارش سالیانه 158 میلیمتر است . آثار باستانی از جمله مشگین تپه (در شمال بوئین و منسوب به دورة ساسانیان ) و تپة قرابه قلا (قلعه خرابه ) در پیرامون آن دیده می شود. در زمین لرزه شدید شهریور 1341 ش ، که به منطقه بوئین زهرا آسیب فراوان رساند (امبرسز و ملویل ، ص 251)، شهر بوئین نیز آسیب زیادی دید، اما دوباره بازسازی شد.

پیشینه . بوئین زهرا منطقه ای قدیمی است . بنابر منابع ، در دورة ساسانیان بستام با سپاهی مرکب از صد هزار مرد برای جنگ با خسرو از دشت آبی عبور کرد (نولدکه ، ص 724). این ناحیه در مغرب تهران کنونی است و ایزدآباد ( احتمالاً یزدآباد ) به این ناحیه تعلق داشته است (همان ، ص 733). به نوشتة حمدالله مستوفی (1366ش الف ، ص 777) هنگامی که موسی بن بوقا (موسی بن بغا کبیر)، پس از هارون الرشید (حک : 170ـ193) حاکم ولایت قزوین شد، ناحیة زهرا از ری جدا و جزو قزوین گردید.

از نواحی قدیمی بوئین ، یزدآباد (محل کنونی آن دقیقاً مشخص نیست ) از دهستان دشت آبی ، سگزآباد (حدود هفده کیلومتری مغرب بوئین ) و ابراهیم آباد (حدود هجده کیلومتری بوئین و پنج کیلومتری شمال غرب سگزآباد) است .

در قرن چهارم ، کسی که از ری به زنجان (زنگان ) جز از راه قزوین می رفت ، از دهی به نام یزدآباد از توابع دَستبی می گذشت (اصطخری ، ص 214). در زمان خلفای اموی ، دستوا مرکز ضرابخانه بود و این ، در ناحیه ای بود که مهمترین قریة آن یزدآباد نام داشت (لسترنج ، ص 238). در همین زمان ، قسمتی از دستوا تابع ری و قسمتی دیگر تابع همدان بود و راه مستقیم ری به آذربایجان از آن می گذشت . در زمان خلفای عباسی ، دستوا تابع قزوین گردید.

به نوشتة حمدالله مستوفی در قرن هشتم ، شال و سگزآباد از دیههای معتبر قزوین بودند (1362ش ب ، ص 59) و آثار به دست آمده (ظروف سفالی ) در «قره تپه » سگزآباد نیز مشهور است (ورجاوند، ص 34). در دورة صفویه ، ابراهیم آباد ده بزرگ و پر محصولی بوده است (همان ، ص 264). در دورة قاجاریه در 1248 به نوشتة شیروانی (ص 262)، زهرا بلوکی از قزوین بود و حدود سی دِه آباد داشت . آبش از قنات و هوایش نیکو بود. سکنة آن بیشتر ترک و مابقی تاجیک ( =تات ) بودند و همه آبادیهای آن در زمین هموار قرار داشت . در 1310ش ، بلوک زهرا از لحاظ تقسیمات حکومتی جزو قزوین شمرده می شد و از جنوب به زرند و از مشرق به ساوجبلاغ تهران محدود بود. مرکز آن ، عصمت آباد (حدود نُه کیلومتری بوئین و سرجادة شاه عباسی ، معروف به جاده اصفهان ) بود (کیهان ، ج 2، ص 369، 371).


منابع :
(1) جلال آل احمد، تات نشین های بلوک زهرا ، تهران 1353 ش ؛
ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ،

(2) لیدن 1967؛
(3) نیکلاس امبرسز و چارلز ب . ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370ش ؛
(4) ایران . وزارت راه و ترابری ، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(5) همو، دفترچه مسافات راههای کشور ، تهران ?( 1366 ش ) ؛
(6) همو، قانون تقسیمات کشور و وظائف فرمانداران و بخشداران ، مصوب آبان ماه 1316 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(7) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب اسامی دهات کشور ، ج 1، تهران 1329ش ؛
(8) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1374ش ؛
(9) همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش ؛
(10) کلیفورد ادموند بازورث ، سلسله های اسلامی ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1349ش ؛
(11) جدیدترین نقشة راهها و تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مشهد: مؤسسه جغرافیایی و انتشارات ماهوان ، 1377ش ؛
(12) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوههاو کوهنامة ایران ، تهران 1368ش ؛
(13) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366ش ؛
(14) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362ش الف ؛
(15) همو، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915، چاپ افست تهران 1362ش ب ؛
(16) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 1: استان مرکزی ، تهران 1355ش ؛
(17) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 37 : ساوه ، تهران 1369ش ؛
(18) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، حدائق السیاحة ، تهران 1348ش ؛
(19) مهدی طاهرخانی ، «رهنمودهایی برای برنامه ریزی سکونتگاههای روستایی شهرستان بویین زهرا»، نسیم : فرهنگ ، هنر و ادب قزوین ، دفتر2 (1376ش )؛
(20) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311ش ؛
(21) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1364ش ؛
(22) عباس حاجی آقامحمدی ، سیمای استان قزوین ، قزوین 1377ش ؛
(23) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ؛
(24) نقشة تقسیمات کشوری سال 1370: استان زنجان ، تهران : مرکز آمار ایران ، 1370ش ؛
(25) نقشة راهنمای البرز مرکزی : قسمتی از استان تهران ، تهران : گیتاشناسی ( بی تا. ) ؛
(26) تئودور نولدکه ، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان ، ترجمة عباس زریاب ، تهران ( تاریخ مقدمه 1358ش ) ؛
(27) پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین ، تهران 1349ش .

/ وحید ریاحی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2134
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست