بومادَران ، نام فارسی گیاهی علفی احتمالاً از جنسِ آکیلئا (خانوادة مرکّبان )، دارای بعض خواص دارویی .

گیاهشناسی . دربارة هوّیت این گیاه اختلافها و ابهامهایی در منابع قدیم و جدید دیده می شود. هدایة المتعلّمین اخوینی بُخاری ظاهراً کهنترین پزشکینامة بازماندة فارسی است که در آن ذکری از بومادران (به صورت بوی ماذران ، ص 543) در مبحثِ «خُناق الرَّحِم » (=اختناق رَحِم = هیستری ) و درمانهای این بیماریِ ویژة زنان رفته است (مؤلف ، جلوس در آب جوشاندة «سُنبل و سلینحه و بوی ماذران و بابونه و اِکلیل المَلِک » و غیره را تجویز کرده است ). چون حکیم یونانی دیوسکوریدس (قرن اول میلادی ) چنین مورد استعمالی را برای برنجاسف * ذکر کرده است (ترجمة قدیم انگلیسی ( 1655 میلادی ) ، ش 127، ص 357)، می توان گمان برد که در قدیم بومادران را به معنای برنجاسف به کار می بردند (واژة برنجاسف در هدایة المتعلمین نیامده است ؛
رجوع کنید به فهرست واژه های همین کتاب ). بومادران را به همین معنی برخی دیگر از مؤلفان فارسی نویس به کار برده اند، مثلاً: حکیم مؤمن (ص 149؛
در ص 196: «به هندی ( کذا ) برنجاسف است »)؛
عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویة ، تألیف در 1185، ص 213: «برنجاسف را... به عربی شویلا ، به فارسی بومادران و به شیرازی بَر ْ تَراسَک نامند»؛
و در ص 719: «قَیصوم را... به رومی ( =لاتینی ) ارطاماسیا ... به فارسی برنجاسف / بلنجاسف و بوی مادران و برتراسک و به شیرازی سَرزَردَک ... نامند»).

تعیین جنس آکیلئا برای برنجاسف = بومادران در آثار علمیتر قرن سیزدهم / نوزدهم به این سو یافت می شود؛
مثلاً، و. دایماک و همکاران (ج 2، ص 271) می گویند: آنچه در «بازارهای هند» بِرِنجاسف ( کذا ) نامیده می شود، آکیلئا میلِّفولیوم است ؛
گونه ای از آکیلئا را تازیان ( =حکمای عربی نویس ) قَیْصوم می خوانند، و همان گیاه را ایرانیها بَرنَجاسِب / بِرَنجاسب / بِرَنجاسِف و بوی مادران می گویند که ، به تشخیص استاکس ، آکیلئا سانتولینا است ؛
شرحی که در تحفة المؤمنین برای برنجاسف آمده بیشک وصف یک آکیلئا ست . د. هوپر (1937میلادی ) این نامهای محلی را برای آکیلئا سانتولینا ذکر کرده است (ص 80): گُل بومادران (در تهران )، بوی مادران (در پنجاب ) و برنجاسَف (در بازارهای هند)؛
نیز رجوع کنید به گُل گلاب ، ص 161، شلیمر ، ص 12ـ13، که با اختلاطی در مترادفهای علمی ، بومادران را = آکیلئا میلِّفولیوم دانسته است .

خواص دارویی . به گزارش هوپر (همانجا)، گُلهای مرکّب خوشبوی بومادران را که وسیعاً در خاور زمین و در شمال افریقا پراکنده است گرد می آورند و در آن نواحی به عنوان بادشکن و مقوّی به کار می برند؛
در تهران دَم کردة آن را برای درمان عوارض سینه و در بلوچستان برای درمان قولنج کودکان استعمال می کنند. بوی تند این گیاه کک و دیگر حشرات موذی را می راند (برای گستردگی جغرافیایی آکیلئا ویلْهِلْمسی ای ـ نام علمی جدیدتر و معتبرتری برای آ. سانتولینا ـ در ایران ، عراق ، ترکستان ، افغانستان و غرب پاکستان رجوع کنید به هوبرـ مُرات ، ص 53 ـ 55).

---

منابع :
(1) ربیع بن احمد اخوینی بخاری ، هدایة المتعلمین فی الطب ، چاپ جلال متینی ، مشهد 1344 ش ؛
(2) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ( تاریخ مقدمه 1402 ) ؛
(3) محمد حسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویة ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛
(4) حسین گل گلاب ، گیا:راهنمای گیاهی ، تهران 1340 ش ؛


(5) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides ,tr. John Goodyer, 1655, ed. R. T. Gunther, Oxford 1934;
(6) William Dymock, C. J. H. Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica , London 1890-1893;
(7) David Hooper, Useful plants and drugs of Iran and Iraq , with notes by Henri Field, ed. B. E. Dahlgren, Chicago 1937;
(8) A. Huber-Morath , "Achillea", in Compositae VI- Anthemideae ( = Flora Iranica , ed. K. H. Rechinger, no. 158, Graz 1986);
(9) J. L. Schlimmer, Terminologie mإdico- pharmaceutique et anthropologique fran µaise-persane... , Tehran 1874, repr. 1970.

/ هوشنگ اعلم /