بُوقا(3) (یا «بوقای » از واژة مغولی «بوگا») ، از امیران و وزیران عصر ایلخانان مغول . به رغم شهرت او در دورة اباقاخان * (663ـ680) از زندگی و چگونگی پیوستنش به دربارِ اباقا اطلاع چندانی در دست نیست . نخستین بار، از او در درگیریهای احمد تَگودار (حک : 681ـ683) سومین ایلخان مغول با اَرغُون (حک :683ـ690) یاد شده است . ارغون در اولین تلاش خود برای برانداختن احمد تگودار، در صفر 683 در حوالی آق خواجه در نزدیکی قزوین ناکام ماند و از تگودار درخواست مصالحه کرد، ولی ایلخان با هیئتی از شاهزادگان و امیران از جمله بوقا، که پنهانی با ارغون ارتباط داشت ، پیام فرستاد (بویل ، ص 365) که برای اثبات وفاداری باید ارغون یا برادرش گیخاتو به خدمت آیند (رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1139). بوقا به این شرط که ایلخان ارغون را نیازارد، وی را نزد احمد تگودار آورد، اما او سه روز پس از آن ، تصمیم به قتل ارغون گرفت . بوقا از قصد ایلخان آگاه شد و مغولان را باخبر کرد (ابن عبری ، ص 347). احمد تگودار، بوقا را از منصب خود برکنار ساخت و او به سبب این رفتار در هواداری از ارغون به جِدّ ایستاد (رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1140). ایلخان ، ارغون را به اِلیناق سپرد تا به احترام نگاهش دارد، اما الیناق در پی قتل ارغون برآمد (همان ، ج 2، ص 1141). بوقا وقت را مناسب یافته ، ارغون را از بند رهانید و الیناق و بقیة هوادارانِ احمد را کشت (حمدالله مستوفی ، ص 594). ارغون پس از استقرار، در آغاز حکومتش ، فرمان وزارت به نام بوقا نافذ گردانید و برای قدردانی از خدمات بوقا، دستور داد تا چندان زر بر سر وی ریختند که نزدیک بود در میان تودة زر مدفون شود (رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1155ـ1156؛ رجوع کنید به بناکتی ، ص 442؛ خواندمیر، 1317 ش ، ص 295). در این میان ، شمس الدین جوینی ، وزیر پیشین ، به اردوی ارغون پیوست و با پشتیبانی بوقا به نیابت ایلخان جدید منصوب شد. اما همکاری میان بوقا و جوینی دیری نپایید و در پی توطئه ای ، جوینی را به اتهام غَدْر و خیانت محاکمه کردند و در 4 شعبان 683 به قتل رساندند (رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1157؛ بافقی ، ج 3، ص 137ـ 138؛ حمدالله مستوفی ، ص 595). اندکی پس از قتل جوینی ، ایلخان مغول برای برقراری آرامش بوقا را به شیراز فرستاد تا جنبشهای استقلال طلبانة فارس را، که آبش خاتون با عنوان اتابک بر آن حکم می راند، فرونشاند ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ؛ رجوع کنید به اشپولر، ص 83).

پس از قتل جوینی ، ادارة امور دیوانی و مالی دچار اختلال شد، اما کار بوقا بالا گرفت و ثروتی بسیار اندوخت (آقسرایی ، ص 144ـ 145؛ رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1166). او در دوران چهارسالة وزارتش ، از طرف ایلخان عنوان تشریفاتی چینگ سانگ (امیر بزرگ ) را دریافت کرد و با یاری نایب خود، خواجه فخرالدین محمد مستوفی قزوینی ، و خواجه حسام الدین قزوینی به ادارة امور ممالک ایلخانی پرداخت (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 105ـ106؛ حمدالله مستوفی ؛ بناکتی ، ص 443). وی ، برادرش اَروق را نیز بر بغداد، آذربایجان و سرزمین هند مسلط گردانید و این دو، سیاست دولت مغول را شش سال با اقتدار و خودکامگی به دست داشتند. در این دوره ، روز به روز نفوذ و قدرت امیر بوقا فزونی گرفت (ابن عبری ، ص 353) به گونه ای که به دستور ارغون چنین مقرر شد تا نُه گناه بزرگ از او سر نزند محاکمه نشود و کسی غیر از ایلخان از او سخن نپرسد و بدون مُهر قرمزِ او هیچ حکمی رسمیت نداشته و فرمانهای او، حتی بدون تأیید ایلخان ، لازم الاجرا باشد. به گفتة وصاف حضرة ، ایلخان جز نام خان همة عنوانها را به بوقا داد و امور سپاه و احوال خاتونان حرم را نیز به مصلحت او واگذاشت (ص 137؛ میرخواند، ج 5، ص 354). بنابراین ، قدرت مطلق جوینی به بوقا تفویض شده بود (بیانی ، ج 2، ص 421). اما خودخواهی بوقا گروهی از نزدیکان ارغون از جمله طُغانْ چار، قُونْجُقْبال و طُغان شحنة قهستان را به دشمنی با او واداشت و ایلخان نیز از نفوذ او کاست . بوقا خواست شاهزادگان را به وساطت برانگیزد، پس نامه ای به جُوشکاب ، در کرانة فرات فرستاد و به وی وعده داد که اگر به پشتیبانی از وزیر برخیزد، تخت را برایش آماده می سازد (رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1166ـ 1169). جوشکاب در نهان به ارغون خبر فرستاد. بوقا مجبور به فرار شد، اما دیری نگذشت که امیر زنگی که به بوقا پناه داده بود، وی را به دُولادای و طغان واگذار کرد. بوقا را به حضور ایلخان بردند و او دستور قتل وی را صادر کرد. جوشکاب این فرمان را در 21 ذیحجة 687 (برای روایت دیگر رجوع کنید به ابن فُوطی ، ص 217) اجرا کرد. گروهی از طرفداران بوقا از جمله امیر علی تَمغاچی ، اَروق ، شمعون ، طغلق قراوْناس ، ماجو، سُوانابَخشی ، بهاءالدوله ابوالکرام نصرانی و توشکنا نیز به «یاسا» رسیدند (رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1170ـ1171؛ وصاف حضرة ، ص 140ـ141؛ خواندمیر، 1362 ش ، ج 3، ص 129ـ130؛ شبانکاره ای ، ص 266). رشیدالدین فضل الله (ج 2، ص 1156) و وصاف حضرة (ص 137) بوقا را در زیرکی و سیاست ستوده اند.

---

منابع :
(1) محمودبن محمد آقسرایی ، مسامرة الاخیار و مسایرة الاخیار ، چاپ عثمان توران ، آنکارا 1944؛
ابن عبری ، تاریخ الزمان ، نقله الی

(2) العربیة اسحاق أرملة ، بیروت 1986؛
(3) ابن فوطی ، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة ، بیروت 1407/1987؛
(4) محمد مفیدبن محمود بافقی ، جامع مفیدی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1340 ش ؛
(5) داوودبن محمد بناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛
(6) شیرین بیانی ، دین و دولت در ایران عهد مغول ، تهران 1367ـ 1375 ش ؛
(7) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
(8) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(9) همو، دستورالوزراء ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1317 ش ؛
(10) رشیدالدین فضل الله ، جامع التواریخ ، چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی ، تهران 1373 ش ؛
(11) محمدبن علی شبانکاره ای ، مجمع الانساب ، چاپ میر هاشم محدث ، تهران 1363 ش ؛
(12) محمدبن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، تهران 1338ـ 1339 ش ؛
(13) ناصرالدین منشی کرمانی ، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1338 ش ؛
(14) عبدالله بن فضل الله وصاف حضرة ، تحریر تاریخ وصاف ، به قلم عبدالمحمد آیتی ، تهران 1346 ش ؛


(15) J. A. Boyle, "Dynastic and political history of the Il- Kha ¦ns", in The Cambridge history of Iran , vol. 5, Cambridge 1968;
(16) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bu ¦qa ¦" (by Bertold Spuler);
(17) Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran , Berlin 1968.

/ رضا رضازاده لنگرودی /