بوسنی و هرزگوین ، کشوری در جنوب شرقی اروپا. سابقاً با عنوان جمهوری سوسیالیستی بوسنی و هرزگوین ، بخشی از جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی بود و در اسفند 1370/ مارس 1992 اعلام استقلال کرد. بوسنی و هرزگوین از شمال و مغرب با کرواسی و از مشرق با جمهوری فدرال یوگسلاوی همسایه است . در جنوب غربی نیز باریکة ساحلی کوتاهی به طول بیست کیلومتر در دریای آدریاتیک دارد. مساحت آن 129 ، 51 کیلومتر مربع و پایتخت آن سارایوو * است ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 650؛ > دایرة المعارف ورلد بوک < ، ذیل مادّه ).

بوسنی و هرزگوین به دو واحد جغرافیایی تاریخی تقسیم می شود. بوسنی به قسمت وسیعتر شمالی اطلاق می شود و هرزگوین مشتمل بر بخشهای جنوبی با حوضة رود نرتوا ست . نام بوسنی از نام رود بوسنا گرفته شده که در اصل ایلیریایی است . پیشینة نام هرزگوین به نیمة قرن نهم / پانزدهم باز می گردد که یکی از اعیان موسوم به استپان ووکچیج کوساچا بر پادشاه بوسنی شورید و خود را «هرتسگِ (دوکِ) سنت ساوا » خواند. بعدها این ناحیه «هِرتسه گوینا » (سرزمین هرتسگ )، در ترکی :

هِرسِک نامیده شد ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Bosna" ).

بوسنی و هرزگوین سرزمینی عمدتاً کوهستانی است . بوسنی سرزمین کوهستانی با جنگلهای انبوه است ، در صورتی که هرزگوین ، بیشتر از تپه های صخره ای و کشتزارهایی مسطح تشکیل شده است . بخش شمالی حاصلخیزتر از بخش جنوبی است . رشته کوه آلپهای دیناریک در مرز غربی آن با کرواسی ، گسترده است . بخش وسیعی از جنوب غرب کشور را فلات آهکی و لم یزرع کارست تشکیل می دهد. بلندترین نقطة کشور، کوه ماگلیچ ، 386 ، 2 متر ارتفاع دارد.

رود ساوا رود اصلی بوسنی و هرزگوین است که مرز کشور با کرواسی را در شمال پدید می آورد. رودهای درینا بوسنا، ورباس و اونا به سمت شمال جریان دارند و به رود ساوا می پیوندند. رود درینا در مشرق بخشی از مرز کشور با جمهوری فدرال یوگسلاوی را تشکیل می دهد. رود نرتوا نیز با جریان یافتن به سمت جنوب به دریای آدریاتیک می ریزد.

آب و هوا در جنوب ، نزدیک ساحل ، مدیترانه ای با زمستانهای ملایم ، تابستانهای گرمتر از منطقة شمالی و بارانهای ساحلی است . بخش بزرگ شمالی کشور دارای آب و هوای برّی همراه با زمستانهای سرد و برفی و تابستانهای گرم است . ارتفاعات بالاتر، تابستانهایی کوتاه و خنک و زمستانهایی سخت و طولانی دارد. میانگین پایینترین دما در کشور ْ4ر4- سانتیگراد و میانگین بالاترین دما ْ7ر25 سانتیگراد است . در اوایل تابستان بارندگی زیاد است اما در سرتاسر سال بارش پیوسته ای وجود دارد. میانگین بارش سالانة کشور 932 میلیمتر است ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ؛ > دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجاها؛ > اطلس جهانی اینکارتا < ، ذیل مادّه ؛ یوسفیان ، ص 16ـ 18؛ سازمان ملل متحد، ص 27).

بنابر سرشماری رسمی 1370ش / 1991، جمعیت کشور 639 ، 365 ، 4 تن بوده است . به علت جنگ داخلی ، در 1375ش / 1996 تنها حدود 000 ، 250 ، 3 تن در کشور زندگی می کردند و بقیه به خارج از کشور پناه برده بودند. در 1376ش / 1997 شمار افراد ساکن در کشور به 000 ، 784 ، 3 تن رسید و روند بازگشت آوارگان به کشور همچنان ادامه دارد. جمعیت کشور در 1378 ش / 1999، حدود 000 ، 520 ، 4 تن تخمین زده می شود. در 1375ش / 1996 حدود 41% مردم در شهرها سکونت داشتند. پرجمعیت ترین شهرهای کشور، بنابر سرشماری 1370ش / 1991، به ترتیب عبارت اند از: سارایوو، بانیا لوکا (بانه لوقه )، زنیتسا ، توزلا و موستار ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 660؛ سازمان ملل متحد؛ > دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجاها؛ > کتاب سال بریتانیکا 1998 < ، ص 560).

پیش از استقلال ، بوسنی و هرزگوین از نظر اقتصادی نسبت به دیگر جمهوریهای یوگسلاوی سابق کمتر توسعه یافته بود. امروزه محصولات کشاورزی اصلی تنباکو، سیب زمینی و میوه است . دره های ساوا و درینا از نظر کشاورزی توسعة زیادی پیدا کرده است و میوه در بوسنی مرکزی و شمالی پرورش داده می شود؛ در هرزگوین نیز تاکستانهای فراوانی وجود دارد. دامداری از بخشهای مهم اقتصاد است و با توجه به جنگلهای وسیع ، صنعت چوب نیز رونق دارد. بوسنی و هرزگوین از ذخایر معدنی وسیعی برخوردار است . ذخایر بزرگی از سنگ آهن و ذغال سنگ (لیگنیت )، همچنین معادن مهم مس ، سرب ، روی ، بوکسیت و طلا در کشور وجود دارد. نیروگاههای آبی کشور ظرفیت بالایی دارند. پیش از جنگ ، منسوجات و وسایل الکتریکی از محصولات صنعتی مهم بود ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 658؛ > دایرة المعارف ورلد بوک < ؛ بریتانیکا ، ذیل مادّه ؛ آسایش زارچی ، ص 27). پیش از استقلال ، سیاست حکومت فدرال از توسعة بوسنی و هرزگوین و دیگر مناطق فقیر یوگسلاوی سابق حمایت می کرد اما صنعت ، تنها بخش ناچیزی از اقتصاد محلی بود. با وجود شماری از صنایع سبک ، در 1350ـ1370 ش / 1971ـ1991 درّة ساوا از نظر صنایع سنگین توسعه پیدا کرد. کارخانه های آهن و فولاد در زنیتسا و همچنین صنعت تولید تسلیحات اهمیت داشت . در 1990 صنایع سبک و سنگین ، حدود 43% تولید ناخالص داخلی را تشکیل می داد.

اقتصاد بوسنی و هرزگوین بشدت از جنگ داخلی در یوگسلاوی که از خرداد 1370/ ژوئن 1991 آغاز شد، آسیب دید. تا اواخر این سال ، تعداد بیکاران به بیشترین تعداد از زمان جنگ جهانی دوم رسید و نرخ سالانة تورم نیز تا 120% افزایش یافت .

بازسازی رسمی اقتصاد کشور از اواخر 1374ش / 1995 به دنبال امضای موافقتنامة صلح دیتون شروع شد. در 1375ش / 1996 تولید ناخالص داخلی تا 50% افزایش یافت که عمدتاً پیامدی از دریافت کمکهای مالی بین المللی بود. با اینهمه کسری تجاری و بودجه همواره وجود داشته است . با پیشرفت صلح ، فعالیت صنعتی دوباره شروع شد ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 658ـ659).

گسترش اسلام در بوسنی و هرزگوین بتدریج صورت گرفت به نحوی که تا 1032/ 1624 جمعیت مسیحیان بر مسلمانان برتری داشت . بنابر اسناد دوران عثمانی ، از این سال شمار مسلمانان بر مسیحیان پیشی گرفت ، چرا که در برابر 450 هزار مسلمان تنها 150 هزار کاتولیک و حدود 75 هزار ارتدوکس وجود داشت (ملکم ، ص 53 ـ54). در اوایل قرن دوازدهم / اواخر قرن هفدهم ، با پیشروی نیروهای هابسبورگ و ونتی به سوی مجارستان و کرواسی ، مسلمانان اسلاو این مناطق به بوسنی پناه آوردند. همچنین با عقب نشینی عثمانی از مونتنگرو و صربستان مستقل در اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم ، این اکثریت قطعی جمعیت مسلمانان همچنان حفظ شد. اما آمار نشان می دهد که در 1287/1870 جمعیت مسلمانان به 3ر48% از کل جمعیت کاهش پیدا کرد.

اشغال بوسنی و هرزگوین از سوی اتریش ـ مجارستان در 1296/1878 و قانون خدمت سربازی 1298/1881، اختلاف با مقامات اتریش در 1318/1900، ضمیمه ساختن بوسنی به اتریش ـ مجارستان در 1326/1908 و سپس الحاق آن به یوگسلاوی (قلمرو سلطنتی صربها، کرواتها و اسلوونها) در 1336/1918، مهاجرت عدّه ای از مسلمانان بوسنی را، بویژه به قلمرو عثمانی به دنبال داشت و باعث شد که مسلمانان اکثریت نسبی خود را نیز از دست بدهند (پنسون ، ص 104ـ110؛ باناک ، ص 134؛ بوگارل ، ص 135ـ136).

در جریان جنگ جهانی دوم ، حدود صدهزار مسلمان بوسنی عمدتاً به دست شبه نظامیان افراطی صرب ، موسوم به چِتْنیک ، قتل عام شدند. به سبب مهاجرت بخش دیگری از مسلمانان بوسنی پس از پیروزی کمونیسم در 1324 ش / 1945، جمعیت مسلمانان باز هم نسبت به دیگر اقوام کاهش یافت (نظرزاده ، ص 135؛ باناک ، ص 134، 145؛ گوتمان ، ص 13؛ ملکم ، ص 192؛ بوگارل ، ص 136ـ137، 149؛ کوپو و یراسیموس ، ص 223). در سرشماریهای 1327ش / 1948، 1332ش / 1953، 1340ش / 1961 صربها، پرشمارترین گروه قومی این جمهوری بودند. از 1350ش / 1971 که مسلمانان به عنوان ملتی که حق دارند جمهوری داشته باشند شناخته شدند، پرجمعیت ترین گروه را تشکیل می دهند. در 1370ش / 1991 مسلمانان 7ر43%، صربها 4ر31%، کرواتها 3ر17%، یوگسلاوها 5ر5% و دیگران 1ر2% جمعیت را به خود اختصاص داده اند (بوگارل ، ص 137ـ141). افزایش نسبی جمعیت مسلمانان در برابر کاهش صربها، کرواتها و یوگسلاوها نشان دهندة این واقعیت است که تا پیش از 1350ش / 1971 شمار قابل توجهی از مسلمانان اسلاو به دلایل سیاسی خود را صرب ، کروات یا یوگسلاو معرفی می کردند. بعلاوه ، پس از جنگ جهانی دوم همواره رشد طبیعی جمعیت مسلمان بیشتر از صربها و کرواتها، و مهاجرت مسلمانان نیز بیشتر در سطح داخلی بوده است ، در حالی که صربها و کرواتها به خارج از بوسنی و هرزگوین مهاجرت کرده اند.

مسلمانان در بوسنی مرکزی ، درّة درینا (منطقة مرزی با صربستان )، پوساوینا (منطقه ای که به طور تقریبی در مربع برچکو ، توزلا، تسلیچ ، درونتا قرار دارد) و بالاخره در شمال غربی بوسنی متمرکز شده اند. با افزایش جمعیت مسلمانان بین سالهای 1327ـ1370ش / 1948ـ1991، مناطق مسلمان نشین به طرف مناطق صرب نشین یا کروات نشین گسترش یافته است (بوگارل ، ص 138، 140، 143ـ 148). با اعلام استقلال بوسنی و هرزگوین و در جریان جنگ داخلی پس از آن ، بیش از 000 ، 250 تن که بیشتر آنان مسلمان بودند عمدتاً به دست صربهای افراطی به قتل رسیدند و حدود سه میلیون تن آواره شدند. با وجود مقرّرات موافقتنامة صلح دیتون (رجوع کنید به ادامة مقاله ) مبنی بر آزادی بازگشت مردم به سکونتگاههای پیشین خود، این امر هنوز با دشواریهایی بویژه از سوی صربها و کرواتها روبروست . کشتار و اخراج مسلمانان از جمهوری صرب سبب کاهش جمعیت مسلمانان نسبت به 1370ش / 1991 شده است . در بوسنی و هرزگوین صربها پیرو کلیسای ارتدوکس ، کرواتها پیرو کلیسای کاتولیک رومی و مسلمانان عمدتاً سنّی و پیرو فقه حنفی اند.

با اینکه زبان اصلی مردم کشور صربو ـ کروات است ، مسلمانان و کرواتها در نوشتار الفبای لاتین و صربها الفبای سیریلی به کار می برند ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 650؛ > اطلس جهانی اینکارتا < ، همانجا؛ فاین ، ص 24؛ نظرزاده ، ص 272؛ یوسف وند، ص 108، 113).

نخستین ساکنان شناخته شدة بوسنی و هرزگوین ، ایلیریها، در هزارة اول قبل از میلاد در آنجا می زیستند. در قرن دوم و اول قبل از میلاد رومیها این منطقه را تصرف کردند که سلطة آنها پنج قرن طول کشید. هونها و آلانها (قومی ایرانی و اعقاب اوستهای امروزی قفقاز) در قرون چهارم و پنجم در منطقه حضور یافتند. در قرن ششم آوارها (قومی از شمال قفقاز) و در اواخر قرن ششم اسلاوها به بالکان آمدند. اسلاوها تا 620میلادی احتمالاً در بیشتر بوسنی و هرزگوین کنونی و مناطق اطراف آن نفوذ کرده بودند. مدت کوتاهی بعد دو طایفة اسلاو، کرواتها و صربها، به منطقه رسیدند. امپراتور روم شرقی کرواتها را دعوت کرد تا آوارها را از منطقه بیرون برانند. صربها نیز به دنبال کرواتها در همان دوره از شمال دریای سیاه وارد بالکان شدند. دانش پژوهان امروز عقیده دارند که صربها و کرواتها اسلاوهایی با طبقة حاکم سِرمِت یا آلان (هر دو قوم ایرانی ) بوده اند یا قبایلی در اصل ایرانی بوده اند که جذب فرهنگ اسلاوی شده اند. پیش از آمدن این دو گروه به منطقه ، جمعیت زیادی از اسلاوها به این مناطق آمده بودند. ازینرو مردم بوسنی را به طور کلی می توان مردمی با ریشة اسلاو (نه صرب و نه کروات ) دانست که از ایلیریها، رومیها، آلانها، آوارها و اقوام دیگر اثر پذیرفته اند.

بین قرن اول تا پنجم / هفتم تا دوازدهم ، امپراتوری روم شرقی و در دوره های کوتاهتری حاکمان کروات یا صرب بر این منطقه حکومت می کردند. در اوایل قرن پنجم / دوازدهم ، بوسنی تحت حاکمیت مجارستان قرار گرفت ، اما از سوی حاکم دست نشانده ، با عنوان «بان »، که اقتدارش بتدریج افزایش یافت ، اداره می شد. در 562/1167 بوسنی و هرزگوین برای مدت کوتاهی تحت حاکمیت روم شرقی قرار گرفت (ملکم ، ص 2ـ11؛ فاین ، ص 19ـ20؛ یوسفیان ، 13ـ14، 25). در 576/1180 با وجود ادعای حاکمیت مجارستان ، بان «کولین »، حاکم بوسنی ، استقلال خود را اعلام کرد. در اواخر قرن ششم / دوازدهم ، مجارستان از پاپ درخواست کرد تا بوسنی را تحت نظر سراسقفی آن قرار دهد. همچنین حاکم زِتا (مونتنگروی

کنونی )، متحد مجارستان ، کولین و اطرافیانش را به بدعت متّهم کرد. اما بان کولین بحران را فرو نشاند. پس از درگذشت وی ، مجارها که از اعلام استقلال بوسنی ناراضی بودند به بهانة بدعت در کلیسای بوسنی پاپ را به اعلام جهاد با بوسنی متقاعد کردند. مجارها به بوسنی حمله کردند و از 632/1235 تا 639/1241 آنجا را در اختیار داشتند. حملة مغولها به مجارستان موجب عقب نشینی آنها از بوسنی شد. در 650/1252 مجارها، پاپ را راضی کردند تا کلیسای کاتولیک بوسنی را از قلمرو قدرت اسقفِ راغوزه (دوبروونیک کنونی ) بیرون بیاورد و تابع اسقف مجاری کند. اما بوسنیاییها، اسقف مجار را از بوسنی بیرون کردند و کلیسای مستقل خود را تشکیل دادند که به کلیسای بوسنی معروف شد. با اینکه بسیاری از محقّقان معتقدند که این کلیسا وگانه پرست (بوگومیل یا نئومانوی )بوده ، شواهد نشان می دهد که کلیسای بوسنی اصول اساسی کاتولیک را در سراسر قرون وسطی حفظ کرده اما از کلیسای شرق و بوگومیل تأثیرگرفته است .

در 722/1322 کوترومانیچ ، حکومت را به دست گرفت . وی قلمرو بوسنی را در شمال و مغرب گسترش داد. همچنین در 726/ 1326، بیشتر هیوم (هرزگوین کنونی ) را که از 563/ 1168 مستقل شده بود و مردمش اغلب ارتدوکس بودند، به کشور ملحق کرد. او ضمن پذیرش وجود کلیسای انشعابی بوسنی ، در 741/1340 برای بهبود روابطش با پاپ پذیرفت که هیئت مذهبی فرانسیسکنها در بوسنی مستقر شود. در 748/ 1347 کوترومانیچ کاتولیک شد و از آن پس تقریباً همة زمامداران بوسنی کاتولیک بودند. پس از مرگ کوترومانیچ در 754/ 1353، برادرزاده اش تورتکو (حک : 754ـ793/ 1353ـ 1391) جانشین وی شد. در نیمة دوم حکومت تورتکو، قلمرو بوسنی گسترش یافت و به قدرتمندترین دولت در میان دولتهای بالکان غربی تبدیل شد (فاین ، ص 20ـ23، 25؛ ملکم ، ص 13ـ 20، 36ـ 38).

برای مآخذ این قسمت رجوع کنید به منابع مندرج در بخش پایانی همین مقاله .

/ مهدی کریمی /

بوسنی و هرزگوین در دورة حکومت عثمانی . در 788/ 1386، نخستین حملة ترکها به بوسنی صورت گرفت ( در 790/ 1388، بخشی از مهاجمان ترک به هیوم وارد شدند، اما نیروهای تحت فرمان ووکوویچ عثمانیان را شکست دادند. در 791/ 1389، تورتکو در پاسخ به درخواست لازار، متحد صرب خود، سپاهی را به فرماندهی ووکوویچ برای نبرد با ترکان عثمانی به کوسوو (قوصوه ) فرستاد (ملکم ، ص 20) ) . در جریان این نبرد، سلطان مراد بشدت زخمی شد و در پایان جنگ درگذشت ، ولی بایزید، جانشین او، پیروز شد و لازار را اسیر کرد. پس از نبرد کوسوو جانشینان لازار بناچار دست نشاندة ترکان شدند. صربهای دست نشانده موقعیت بوسنی را بسیار تضعیف کردند. به جانشین تورتکو اجازه داده شد که بر سرزمینهای متعلّق به او حکمروایی کند ولی بخش اعظم بوسنی در دست افراد قدرتمندی بود که مستقلاً بر مناطق خویش حکومت می کردند. فتح اسکوپیه ( اسکوپلیه ) به دست ترکان در 794/ 1392 به تشکیل قلمرو مرزی ترکها انجامید که به صربستان و بوسنی محدود می شد ( همچنین بخشهایی از بوسنی به تصرف عثمانیها درآمد (همانجا) ) . از 818/ 1415 به بعد، نفوذ ترکان در امور داخلی کشور و نفاق میان اشراف و مدعیان تاج و تخت در بوسنی افزایش یافت . پس از جلوس تورتکوی دوم (823 ـ 847/ 1420ـ1443)، که حاکمیت ترکها را پذیرفت ، پادشاهان بوسنی (از 832/ 1429) وادار به پرداخت خراج به دولت عثمانی شدند. ترکها بارها شماری از شهرها را تصرف و پادگانهایی در آنها تأسیس کردند. در نیمة قرن نهم / پانزدهم ، ترکها در شهر هودیجد و نواحی آن ـ بخش سارایووی کنونی ـ مستقر شدند. این نواحی زیر نظر مستقیم یک مقام عالیرتبة ترک ، با عنوان وُی ودا، و به دست عیسی بیگ ، حاکم اسکوپیه و پسرش اسحاق بیگ اداره می شد. این منطقه از حکومتی مضاعف برخوردار بود، زیرا لردهای بوسنیایی در بخشهای مجاور، دست نشاندگان ترکها بودند. ( در 844/1440 ترکان سربرنیتسا را تسخیر کردند. پس از مرگ تورتکوی دوم ، استپان توماش (حک : 847 ـ 865/ 1443ـ1461) جانشین وی شد (ملکم ، ص 22) ) . وی برای رهایی از تعهد پرداخت خراج به ترکان ، از پاپ کمک خواست اما موفق نشد. پاپ برای کمک به شاه ، خواهان گرویدن وی به مذهب کاتولیک و سرکوب «بدعت » شد ( ازینرو در 863/1459، شاه توماش با بی میلی از روحانیان کلیسای انشعابی بوسنی خواست تا به آیین کاتولیک درآیند یا از بوسنی خارج شوند. بیشتر آنان دست کم به صورت اسمی ، کاتولیک شدند و اقلیتی نیز به هرزگوین یا مناطق تحت تصرف ترکان پناه بردند. با فتح کامل بوسنی به دست ترکان عثمانی ، پیروان کلیسای بوسنی به دین اسلام ، و آیینهای ارتدوکس و کاتولیک پیوستند. پس از درگذشت توماش ، پسرش استپان توماشویچ (حک : 865 ـ867/ 1461ـ1463)، آخرین پادشاه بوسنی ، جانشین وی شد. توماشویچ از پاپ و همچنین از ونیزیها برای مقابله با حملة وسیع ترکها درخواست کمک کرد، اما به درخواستهای وی پاسخی داده نشد. در 867/1463، که پادشاه از پرداخت خراج خودداری کرد، لشکریان عثمانی به فرماندهی سلطان محمد دوم به بوسنی حمله ور شدند و بسرعت آنجا را تسخیر و توماشویچ را دستگیر و اعدام کردند (ملکم ، ص 23ـ 24؛
فاین ، ص 24) ) . چندی بعد که نیروهای عثمانی از بوسنی خارج شدند، ماتیاس کوروینوس ، پادشاه مجارستان ، به بوسنی حمله کرد و شهر یایتسه و نواحی مجاور آن را اشغال کرد. نیروهای مجار در سالهای پس از آن سربرنیک را تصرف کردند و دو ایالت مرزی (بانات ) که کرسی یکی یایتسه و دیگری سربرنیک بود، تشکیل دادند. در قرن نهم / پانزدهم ، مجارها از این محل چندین یورش ترتیب دادند که یکی از این حمله ها به تصرف سه روزة سارایوو منجر شد.

محمد بیگ منّت اوغلو نخستین «سنجق بیگی » بوسنی بود. «سنجق » هرزگوین در 874/1470 بنیاد نهاده شد (ترکها بقیة هرزگوین را در پایان 886/ اوایل 1482 تصرف کردند). بعدها سنجق دیگری که کرسی آن در زورنیک بود، ایجاد شد. ترکها در 918/1512 بانات سربرنیک را تصرف کردند، و پس از نبرد موهاچ (در 933/1527 یا 934/1528) یایتسه و بانیالوکا را نیز اشغال کردند. از بوسنی به لیکا نفوذ کردند و بخش اعظم دالماسی را به انضمام قلعة کلیس متصرف شدند. سنجق بیگی بوسنی در اشغال اسلاوونیا شرکت کرد.

تا نیمة قرن دهم / شانزدهم ، سارایوو کرسی سنجق بوسنی بود و غازی خسروبیگ (متوفی 948) که در 926/1520 سنجق بیگی آنجا شد، بناهای مجلّل بسیاری در سارایوو ساخت . در آن زمان شهر سارایوو به موضعی مهم تبدیل شده بود. با این حال ، حدود نیمة قرن دهم / شانزدهم کرسی سنجق به بانیا لوکا انتقال یافت . فرهاد سوکولویچ (صُقُلْلی )، حاکم بوسنی ، طرح و بنای بانیا لوکا را به صورت شهری اسلامی تکمیل کرد. صُقُلْلی نخستین پاشای بوسنیایی (بیگلربیگی ) بود. در 988/ 1580 ایالت بوسنی مشتمل بر هفت سنجق (بوسنی ، هرزگوین ، کلیس ، کرکا ، پاکراتس ، زورنیک و پوژگا ) تشکیل شد و کرسی آن بانیا لوکا بود. این ایالت ، علاوه بر بوسنی و هرزگوین کنونی ، شامل قسمتهایی از اسلاوونیا، لیکا و دالماسی و نیز بخشهای مرزی صربستان بود. در ابتدای قرن یازدهم / پایان قرن شانزدهم این ایالت مشتمل بر هشت سنجق بود و در پایان نخستین دهة قرن یازدهم / ابتدای قرن هفدهم ، سنجق پوژگا به ایالت نوبنیاد کانیزسا منضم شد.

دست یافتن ترکان بر بوسنی و هرزگوین ، در بافت اجتماعی و روابط اقتصادی آنجا تغییرات بسیاری داد. جمعیت کشور دستخوش تغییرات بزرگ دینی و قومی شد و اسلام در سطحی وسیع منتشر گردید. اسلام پیروانی در میان دهقانان ، اربابان زمیندار و اهالی شهرها پیدا کرد. دربارة ترویج اسلام نظریات متفاوتی ارائه شده است . تا قبل از جنگ جهانی اول ، نظریة غالب این بود که پیروان کلیسای بدعت گذار (بوگومیلها) ظاهراً به سبب شباهتی که میان احکام اخلاقی خود و اسلام می دیدند، و از طرفی دیگر به دلیل آزار و تعقیب از سوی کلیسای رم ، دسته جمعی به اسلام گرویدند. اشراف بوسنی به این ترتیب توانستند املاک خویش را حفظ کنند و بافت سنّتی مالکیت ارضی در بوسنی و هرزگوین تا قرن سیزدهم / نوزدهم تغییری نکرد. اما تحقیقات بعدی نشان داد که انتشار اسلام بتدریج رخ داده است و استقرار نظام «تیمارداری » در روابط زراعی گواهی بر این است که اعیان بوسنی پس از اشغال کشور املاک خود را از دست دادند، و نظام مالکیت ارضی ، به صورتی که در قرن دوازدهم ـ سیزدهم / هجدهم ـ نوزدهم رواج داشت ، بتدریج در چارچوب نظام زراعی قدیم تکوین یافت .

پیش از 867/1463، که ترکان قسمتی از بوسنی را در دست داشتند، تیولداران بوسنی بمرور به جانب ترکان جلب شدند، زیرا ناچار بودند که برای حل و فصل دعاوی خویش به ترکان متنفذ متکی باشند. هرتسگ استپان ووکچیج ، حاکم بوسنی ، تابع ترکان بود. پسران وی نیز ناگزیر به ترکان متکی بودند. کوچکترین پسر او اسلام آورد و به نام هرتسک زاده احمد پاشا در زمان سلطنت بایزید دوم و سلیم اول پنج بار به صدراعظمی رسید. شمار زیادی از افراد خانواده های زمیندار مسلمان بوسنی و هرزگوین ، به مقام وزارت و صدراعظمی دست یافتند. محمدپاشا سوکولوویچ ، از برجسته ترین دولتمردان عثمانی و صدراعظم (972ـ 987/ 1564ـ1579)، از خاندان سرشناس صرب در بوسنی بود که خویشاوندان مسیحی وی پس از اعادة مقام اسقفی پچ (964/1557) اسقف صربستان بودند.

اخلاف مسلمان سپاهیان مسیحی و اعضای خانواده هایی که اسلام آورده و در حکومت ترکان به دارایی خویش افزوده بودند، بعدها به مراتب مهم نظامی و سیاسی رسیدند. از آنجا که بوسنی سرزمینی مرزی بود، اهمیت داشت و راه را برای به قدرت رسیدن مسلمانان بومی هموار می ساخت . در صربستان ، پس از آنکه ترکها مجارستان را اشغال کردند، گرویدن به اسلام تقریباً متوقف شد، در حالی که در بوسنی و هرزگوین قشرهای وسیعی از شهرها و روستاها اسلام آوردند.

پس از استقرار حکومت ترکها، شهرهای بوسنیایی پدیدار شدند و رو به رشد گذاشتند. همة شهرهایی که ترکها بنا کردند بر سر راههای ارتباطی قرار داشت . در قرن نهم /پانزدهم ، رواج اسلام در شهرکهای بوسنیایی قدیم ، در مقایسه با شهرهای جدید که ترکها احداث کرده بودند، به کندی پیش می رفت . برای نمونه می توان به شهرهای سارایوو و بانیا لوکا اشاره کرد که کرسی نشین مقامات ترک و مراکز صنعتگران و کوچ نشینهای بازرگانی بودند. به سبب مهاجرت مسلمانان از نقاط مختلف که آداب و شیوه های زندگی شرقی را با خود می آوردند، و حضور مأموران و سربازان ترک ، جمعیت شهرهایی از این قبیل افزایش می یافت . شهرهای بوسنی در زمانی کوتاه به صورت پایگاه مستحکم قدرت ترکها و فرهنگ اسلامی درآمد. ضمناً شهرها بر روستاها نیز نفوذ داشتند و شمار زیادی از اهالی مناطق روستایی را به خود جلب می کردند. بیشتر مهاجران ، دهقانانی بودند که اسلام آورده بودند و چندی نپایید که سایرین نیز به اسلام گرویدند. شمار مسیحیان و یهودیان در شهرها اندک بود.

گرایش به اسلام ، از شهرها و بخشهای روستایی پیرامون آنها آغاز شد. در ابتدای این دوره ، دهقانانی که در سنجق بوسنی اسلام آورده بودند فقط در حوالی سارایوو یافت می شدند. از سوی دیگر، آزار و اذیت مسیحیان بدعتگذار از سوی کلیسای کاتولیک و ارتدوکس ، باعث فروپاشی کلیساهای بوگومیلها شد. گرایش مقامهای مهمی چون هرتسگ استپان ووکچیج به کلیسای ارتدوکس نیز در تضعیف موضع کلیسای بوسنی در هرزگوین بی تأثیر نبود. دولت عثمانی کلیسای ارتدوکس صرب را به رسمیّت شناخت و به آن حقوق و امتیازات

بسیار اعطا کرد. سلطان محمد فاتح نیز به کلیسای کاتولیک امتیازاتی داد. تحقیقات نشان می دهد که بدعت گذاران بوسنیایی در بیشتر نواحی به کلیسای ارتدوکس یا کاتولیک گرویده بودند. این امر، گرویدن دسته جمعی پیروان کلیسای بوسنی به اسلام را نفی می کند. به هر تقدیر، از قرن نهم / پانزدهم به بعد، تکوین شهرها به صورت مراکز اسلامی ، و تأثیر آنها بر روستاهای اطراف ، به رواج مستمر اسلام در میان دهقانان برخی نواحی منجر شد.

در 1000/1592، حسن پاشا پردویویچ ، بیگلربیگی بوسنی ، بیهاچ را به تصرّف درآورد. سال بعد، حسن پاشا در سیساک به سختی شکست خورد و این امر باعث بروز جنگ میان ترکها و هابسبورگها شد.

ساختار حکومتی و وسعت ایالت بوسنی که در اوایل قرن یازدهم / هفدهم شکل قطعی خود را یافت ، تقریباً تا پایان قرن به همان صورت باقی ماند. در این زمان ، حاکم ایالت دارای عنوان وزیر بود. در 1049/ 1639، کرسی نشین حکومت از بانیا لوکا به سارایوو منتقل شد.

جنگ طولانی 1001ـ 1015/ 1593ـ1606 به تضعیف مستمر منابع و نیروی انسانی عثمانیان منجر شد و بوسنی نیز که کاملاً در معرض این حملات بود بیشترین صدمه را متحمّل شد. چه در طی جنگ و چه بعد از آن ، شورشهای متعدّد صربهای هرزگوین مشکلات فراوانی پدید آورد. سلطان احمد (1012ـ 1026)، بر اثر فشار سپاهیان بوسنیایی که از سوی پاشا نیز پشتیبانی می شدند، فرمانی صادر کرد و تیمارهایی برقرار کرد که حقوق وراثت خانوادگی را به رسمیّت می شناخت .

افزایش مالیات بر اراضی دهقانان مسیحی ، شکافهای موجود میان آنها و دهقانان مسلمان را عمیق تر کرد. این امر فرار دهقانان مسیحی به آن سوی مرز و شمار روزافزون یاغیان راهزن را در پی داشت .

افتتاح بندر اسپلیت (1000/1592) که رقیب بندر دوبروونیک بود، اهمیت فراوانی برای بازرگانی بوسنی داشت . در نیمة دوم قرن دهم / شانزدهم و نیمة اول قرن یازدهم / هفدهم ، به وسعت و اهمیت برخی از شهرها، بویژه سارایوو، افزوده شد. شکاف عمیق میان ثروتمندان و طبقة فقیر شهرنشین ، موجب ناآرامی و اغتشاش قشر فقیر و غالباً مسلمان سارایوو شد.

در نیمة دوم قرن یازدهم / هفدهم ، بر اثر دو جنگ ، سطح زندگی و وضع اقتصادی ایالت بوسنی بحرانی شد. جنگ با ونیز (1054ـ1080/ 1644ـ1669) و جنگ با هابسبورگها (1073ـ1074/ 1663ـ1664) در نواحی متعلق به ایالت بوسنی رخ داد و این ایالت بارها مورد تهاجم قرار گرفت . بسیاری از مسیحیانی که به همین سبب راه فرار در پیش گرفتند به ارتش ونیز ملحق شدند. ناآرامی و قیام در مردم هرزگوین نیز دیده می شد. جنگ به دوران صلحی چهارده ساله منجر شد که به طور کلی باعث تحکیم قدرت عثمانی گردید. حمله به وین آغاز جنگ با اتحاد مقدس بود که مدت مدیدی طول کشید (1094ـ 1111/ 1683ـ 1699). این بار نواحی بوسنی واقع در جنوب ساوا صحنة اصلی نبرد نبود، ولی لشکری از بوسنی در جنگ شرکت کرد و وظیفة دفاع از مرزها را بر عهده داشت . در 1099/ 1688، نیروهای اتریش موقتاً بعضی از بخشهای جنوب ساوا را متصرف شدند و نُه سال بعد شاهزاده اوژن ، پس از نبرد سنتا ، تا سارایوو پیشروی کرد و آنجا را در 1109/1697 به آتش کشید. مسیحیان ، بویژه پیروان کلیسای واتیکان ، همراه سپاهیان مهاجم که عقب نشینی کرده بودند، زیستگاه خود را ترک گفتند.

بر اساس پیمان صلح کارلوویتس (1110/1699)، ایالت بوسنی ، گذشته از تغییراتی مختصر، مرزهای کنونی بوسنی و هرزگوین را در شمال و غرب حفظ کرد. در این زمان ، ایالت شامل پنج سنجق (بوسنی ، هرزگوین ، کلیس ، زوُرنیک و بیهاچ ) بود ولی پس از چندی سنجق بیهاچ از بین رفت . در این دوره کرسی بوسنی از سارایوو به تراونیک انتقال یافت .

پناهندگان مسلمان از نواحی مجارستان ، اسلاوونیا، کرواسی و دالماسی که در دست مسیحیان بود به اراضی بوسنی که متروک یا کم جمعیت بود نقل مکان کردند.

بر اساس پیمان صلح پاساروویتس (1130/1718؛
رجوع کنید به پاساروفچه * ) باریکه ای از اراضی واقع در جنوب ساوا به اتریش واگذار شد و قسمتی از نواحی اطراف مرز غربی نیز به اتریش و ونیز ملحق شد. با وجود صدماتی که طاعون به بار آورد و تلفات سنگینی که سپاهیان بوسنی متحمل شدند، لشکر بوسنی به فرماندهی حکیم اوغلوعلی پاشا در 1150/1737 نیروهای اتریشی را در بانیا لوکا به سختی شکست داد. طی

پیمان بلگراد (1152/ 1739)، اتریش بجز قلعة فوریان ، کلیة مناطقی را که بر اساس پیمان پاساروویتس به دست آورده بود از دست داد.

بازگشت ینی چریها از نواحی از دست رفته به بوسنی ، موقعیت ممتاز برخی از شهرها، بویژه سارایوو، را تحکیم بخشید. در این زمان به این شهرها عملاً خودمختاری داده شده بود. در دورة علی پاشا شورایی از اعیان شهری ، فرماندهان نظامی (قپودانها) و افراد برجستة دیگر، به منظور نظارت بر اعمال وزیر، تشکیل شد.

وزیران بوسنی برای کسب ثروت و جبران مالیاتها و رشوه هایی که جهت کسب مقام پرداخته بودند به میزان مالیات می افزودند و مالیاتها و عوارض جدیدی برقرار می کردند. این امر در حدود نیمة قرن دوازدهم / هجدهم ، به مدت ده سال ، باعث شورشها و قیامهایی از سوی شهروندان فقیر و دهقانان مسلمان شد. این وضع تأثیر نامطلوبی بر دادوستد در شهر و روستا داشت و باعث تنزّل جدی رشد اقتصادی کشور شد. در جنگ میان عثمانی و اتریش (1202ـ 1205/ 1788ـ1791) وظیفة دفاع از بخشهای مرزی به نیروهای بوسنی واگذار شد. نیروهای اتریشی گذشته از اشغال برخی از دژهای مرزی توفیق چندانی نیافتند. بر اساس پیمان صلح سویشتوف ، عثمانی از قسمت کوچکی از اراضی خود صرف نظر کرد و اتریش دژهای مرزی اشغال شده را تخلیه نمود.

سلطان سلیم سوم در آغاز قرن سیزدهم / پایان قرن هجدهم به اصلاحات و اقداماتی دست زد که قدرت ینی چریها را محدود می کرد و با نفوذ اعیان مسلمان و موضع ممتاز سکنة مسلمان ایالت بوسنی مغایرت داشت .

اصلاحات جدید، که مخلّ ساختار نظامی موجود و برخلاف منافع ینی چریها و سپاهیان بود، خشم مسلمانان بوسنی را برانگیخت . شمار بسیاری از بیگها و آغاها و جمعیت شهرنشین بوسنی در چندین لشکرکشی برای سرکوب شورشیان صربستان شرکت کردند، ولی لشکر بوسنی در میشار (1221/ 1806) با شکست سختی مواجه شد. کمی پس از آن ، چندین قیام از سوی دهقانان صرب در بوسنی روی داد، اما دیری نپایید که سرکوب شدند. مسلمانان بوسنی در سرکوب شورش صربستان در 1228/1813 نیز شرکت داشتند.

در دوره ای که ناپلئون به محاصرة دریایی اقتصادی دست زد، وضع دادوستد محلی بهبود یافت . در این دوره ، بازرگانان یهودی و صرب از راههای بوسنی برای حمل و نقل پنبه استفاده کردند و بسیاری از آنان ثروتمند شدند. سارایوو استقلال قابل ملاحظه ای کسب کرده بود، و موارد متعددی از منازعات جدّی میان شهروندان و وزیر پیش آمد. با انتصاب و ورود جلال الدین پاشا در 1235/1820، نظم و قانون به بهای از دست رفتن جان افراد بسیاری دوباره برقرار شد. برچیده شدن سپاه ینی چریها به قیام دیگری از سوی مردم ، بویژه در سارایوو، انجامید که به دست عبدالرحمان پاشا سرکوب شد. در 1246/1831 در پی اصلاحات و تجدید سازمان ارتش ، شورشی به سرکردگی اعیان مسلمان بوسنی و به رهبری حسین قپودان گراداشچویج رخ داد. شورشیان خواهان خودمختاری کامل برای بوسنی و هرزگوین و حق انتخاب وزیر خویش شدند و پذیرفتند که بوسنی خراجی سالانه به سلطان بپردازد. ولی از ابتدا قپودانهای هرزگوین ، به رهبری علی آغا رضوان بیگوویچ ، از این نهضت کناره گرفتند. این قیام در 1248/1832 سرکوب شد و هرزگوین به صورت پاشالیق (پاشانشین ) درآمد و علی پاشا رضوان بیگوویچ به حکومت آن منصوب شد (1249/1833).

با اینهمه ، ستیز میان وزیران و شهروندن سارایوو ادامه یافت . سرانجام عمر پاشا با اختیارات ویژه همراه با نیروی نظامی قابل ملاحظه ای به بوسنی اعزام شد. وی توانست نفوذ سیاسی چشمگیر اعیان بوسنی را درهم شکند و اصلاحات دولت عثمانی را به اجرا درآورد. او همچنین علی پاشا را به قتل رساند و پاشالیق هرزگوین را برانداخت . شهر سارایوو به مقرّ رسمی وزیر تبدیل شد.

در زمان حکومت توپال عثمان پاشا (1277ـ1286/ 1861ـ 1869) اصلاحات دیگری نیز در ادارة امور ایالت بوسنی به اجرا در آمد. نخستین راه آهن بانیا لوکا به نووی در 1289/1872 افتتاح شد. در دهة 1277/ 1860 چاپخانة ولایتی آغاز به کار کرد و تعدادی مدرسه تأسیس شد. بر اثر این اصلاحات ، وضع بازرگانی و دادوستد بهبود یافت . بسیاری از خانواده های صرب ، شهرنشین ثروتمند شدند و در نتیجه نفوذ شهروندان صرب بتدریج به بخشهای روستایی نیز گسترش یافت . اما این اصلاحات نتوانست کشاورزی را عمیقاً متحول سازد. مالیاتهای سنگین که غالباً خودسرانه تعیین می شد، سبب شورش مکرر دهقانان شد. در 1264/1848 طاهرپاشا، وزیر بوسنی ، حل مشکلات ارضی و نظام اجاره داری را که موجب نارضایتی دهقانان شده بود، بر عهده گرفت . پس از تصویب قانون اراضی زراعتی (در 1274)، چندین اقدام ناموفق صورت گرفت تا اینکه با فرمان 1276/1859، وضع اجاره داران اراضی زراعی روشن شد. اما در این فرمان ، نظام یکسانی برای وضع مالیات در بوسنی و هرزگوین پیش بینی نشده بود. مقررات فرمان دربارة نظام مالکیت ارضی تا 1336/1918 به قوّت خویش باقی ماند.

اوضاع نامناسب ، موجب بروز چندین قیام دهقانی در حدود نیمة قرن سیزدهم / نوزدهم شد. در قیام بزرگ 1292/1875 دهقانان مسیحی ، آغاها و بیگها با یکدیگر متحد شدند. با پیوستن صربهای شهرنشین و مردم مونتنگرو و نبرد آنان با عثمانی ، این شورش رنگ سیاسی به خود گرفت . قیام در هرزگوین نهضتی همگانی بود، ولی تنها بخشهای مرزی بوسنی در آن شرکت داشتند. این قیام به دخالت قدرتهای بزرگ منجر شد. به موجب پیمان سان استفانو ، دولت عثمانی با دادن خودمختاری به بوسنی و هرزگوین موافقت کرد.

کنگرة برلین ، بوسنی و هرزگوین را تحت قیمومت اتریش ـ مجارستان درآورد. نیروهای اتریش ـ مجارستان که برای اشغال آن کشور اعزام شدند، با مقاومت غیرمترقبة مسلمانان بوسنی مواجه شدند. رهبری شورشیان به دست افرادی از طبقات پایین بود. شورشیان مردم را به قیام در برابر اشغالگران و استقرار حکومت مردمی در سارایوو تشویق می کردند. اشغال بوسنی و هرزگوین در 29 رجب / 29 ژوئیه آغاز و در 23 شوال 1295/ 20 اکتبر 1878 تکمیل شد. مقاومت شدید در پاره ای از مناطق ، بویژه سارایوو و اطراف آن ، بشدت سرکوب شد.

فرهنگ اسلامی در بوسنی و هرزگوین . اسلام در بوسنی و هرزگوین پس از سلطة ترکهای عثمانی رواج یافت و بر بافت زندگی و فرهنگ کشور اثر گذاشت . کوچ نشینان شهری ارکان اصلی فرهنگ اسلامی را در بوسنی و هرزگوین تشکیل می دادند. ولی پس از حکومت ترکها، به سبب نفوذ فرهنگ اروپا، بویژه در میان مسیحیان ، عناصر فرهنگ شرقی رو به زوال رفت . در پی الحاق بوسنی و هرزگوین به یوگسلاوی ، این روند ادامه یافت . بااینهمه حتی امروز نیز ویژگیهای فرهنگ شرقی کاملاً از میان نرفته است . در شیوة زندگی ، زرگری ، قالیبافی و بسیاری از هنرهای دیگر، هنوز رسوم شرقی رواج دارد.

پایاترین آثار فرهنگ اسلامی را می توان در زمینة معماری و شهرسازی یافت . بهترین یادگارهای سبک معماری اسلامی در بوسنی و هرزگوین تا حدود پایان قرن دهم / شانزدهم در این کشور ساخته شد. برای نمونه ، می توان به این موارد اشاره کرد: مسجد آلاجه (957/1550) در فوچه ، مسجد غازی خسروبیگ (936/ 1530) و مسجد علی پاشا (968/1561) در سارایوو، مسجد فرهادپاشا (987/1579) در بانیا لوکا، مدرسة غازی خسروبیگ (944/1537) موسوم به سلجوقیه و بعدها کورشوملیه و حمام غازی خسروبیگ (قبل از 964/1557) و «بزستان » ( بازار سرپوشیده ) بورسه * (958/1551) در سارایوو.

تا پایان قرن یازدهم / هفدهم ، بجز چند بنای بزرگ که ساختة حکّام یا مقامات عالیرتبة عثمانی است ، مانند تکیة حاجی سنان (1050/1640) در سارایوو، بناهای دیگر اهمیت چندانی ندارد. از این زمان تا پایان حکومت عثمانیها نشانه هایی از انحطاط در معماری دیده می شود. در اواخر این دوره نفوذ افکار اروپایی و نیز تقلید از سبکهای رایج در شهرهای ترکیه به چشم می خورد. با این حال ، نمونه های جالبی از ابتکار فنی نیز در این دوره دیده می شود. توسعة شهر تراونیک ، که مقرّ رسمی وزیر بود، نمونة گویایی از معماری این دوره است .

در نمونه های معماری اسلامی ، که پس از دوران عثمانیان ساخته شده ، نشانه های بارزی از انحطاط دیده می شود. دولتهای اتریش ـ مجارستان کوشیدند با تقلید از سبک معماری اسلامی در اسپانیا ویژگیهای هنر معماری اسلامی را گسترش دهند. بناهایی که بدین سبک ساخته شد با چشم انداز سرزمین بوسنی و با شرایط اقلیمی آنجا هماهنگ نبود.

بسیاری از واژه ها و اصطلاحات روزمرة بوسنی و هرزگوین ، ریشة ترکی ، عربی و فارسی دارند. در قیاس با مناطقی که به زبان صرب و کرواتی سخن می گویند، رواج این واژه ها و اصطلاحات در بوسنی و هرزگوین بیشتر است . همزمان با تکوین زبان صرب و کرواتی و تحت نفوذ آن زبان ، از 1295/ 1878 و بویژه از 1336/1918 به بعد، کاربرد عناصر ترکی در زبان این منطقه کاهش یافت . در دورة حکومت عثمانیان ، مسلمانان ، بویژه اعیان بومی مسلمان ، در مکاتبات خصوصی خود از نوعی الفبای شکستة سیریلی استفاده می کردند. مسلمانان بوسنی و هرزگوین متون ادبی صرب و کرواتی را به الفبای عربی می نوشتند. ولی از 1309ش / 1930 به بعد، این الفبا حتی در متون مذهبی هم تقریباً به کار نرفته است .

اشعار حماسی متقدم یا «گوسلار »های بوسنی و هرزگوین دارای ویژگیهای بنیادین شعرهای حماسی و سنتی صرب و کرواتی است . تنها تفاوت در نگرش سیاسی و مذهبی ، کاربرد اصطلاحات ترکی ، توجه کمتر به اشعار قهرمانی و گرایش به شعرهای تغزّلی نهفته است .

شاعران مسلمان بوسنی و هرزگوین ، که به زبانهای شرقی شعر سروده اند، آثارشان بیشتر به زبان ترکی است تا فارسی و عربی . برخی از نویسندگان و شاعران برجستة ترک اصل و نسب بوسنیایی داشته اند، از جمله : درویش پاشا (مقتول 1012)، متولد موستار؛
محمد نرگسی ، صاحب سبک سرشناس (متوفی 1044)، متولد سارایوو؛
احمد سودی (متوفی 1005)، شارح معروف سعدی و حافظ . شیخ فوزی اهل موستار (متوفی ح 1160) از جمله کسانی است که اشعار زیادی به زبان فارسی سروده است و آثاری نیز به زبان ترکی دارد. حسن قائمی اهل سارایوو (متوفی 1130) و اسکوفی بوسنوی ، معروف به هوایی (متوفی ح 1061)، متولد توزلا دنیا ، و نیز چند شاعر دیگر بوسنی و هرزگوین ، آثار خود را به دو زبان ترکی و صرب و کرواتی نوشتند. اسکوفی بوسنوی برای زبان صرب و کرواتی فرهنگ منظومی به ترکی تألیف کرد.

آثار نویسندگان مسلمان متقدم بوسنی و هرزگوین بیشتر به زبان عربی و غالباً دربارة فقه ، کلام ، امور حکومتی و تاریخ است . عبدالله بوسنوی (متوفی 1054) نویسندة رسائل عرفانی و فلسفی و مفسّر فصوص الحکم ابن عربی است . حسن کافی (متوفی 1025)، متولد آق حصار، نویسندة معروفی است که آثارش در زمینه های فقه و سیاست ، منصب قضا را مادام العمر در موطنش از آن او ساخت . کافی ، گذشته از نوشته های دیگر، مؤلف کتاب معروف نظام العالم بود. شماری از مورخان مشهور عثمانی نیز به خانواده های مسلمان بوسنیایی تعلق داشتند. از تاریخنگاران برجستة بوسنی در قرن دوازدهم / هجدهم که به زبان ترکی کتاب تألیف کرده است قاضی عمر نووی و مؤلف غزوات حکیم اوغلو علی پاشا ست که وقایع تاریخ بوسنی را از محرم 1149/1736 تا پایان جمادی الاولی 1152/1739 در بر می گیرد. وقایع نگاران برجسته ای (مصطفی باشِسْکی ، صالح صدقی ) در دوران انتقال بین پایان قرن دوازدهم / هجدهم و آغاز قرن سیزدهم / نوزدهم شرح وقایع معاصر را ثبت کردند. نخستین مورخ نوین دوران عثمانی و نخستین دانش پژوه شرقی که شاعر هم بود، صفوت بیگ باشاگیچ (1287ـ1353/ 1870ـ1934) است . از 1295/ 1878، و بویژه از 1336/1918 به بعد، آثار ادبی مسلمانان بوسنی به نحو روزافزونی با ادبیات صربی و کرواتی درهم آمیخته اند.

قدیمترین مدرسة دورة عثمانی در سارایوو به ربع اول قرن دهم / آغاز قرن شانزدهم تعلق دارد. در 943/1537 مدرسة غازی خسروبیگ با کتابخانه اش به همت غازی خسروبیگ ، سنجق بیگی بوسنی ، ساخته شد. مجموعة فعلی کتابخانة مدرسه شامل مجلّدات اصلی به زبانهای شرقی و نیز شمار زیادی از نسخ ، دست نوشته ها و اسناد به زبان ترکی است .

فرقه های گوناگون دراویش نیز به تعالیم عرفانی و مطالعة آثار فارسی مشغول بوده اند. نخستین تکیة درویشان ظاهراً قبل از سقوط نهایی بوسنی بنا شده است . خانقاهی که به امر غازی خسروبیگ بنا شد، حاوی جزئیات معماری جالبی است . گسترش آموزش و پرورش و نهادهای آموزشی به دوران وزارت توپال عثمان پاشا باز می گردد. در این دوره ، نخستین «رشدیه » و «مکتب حقوق »، و به دنبال آن قرائتخانة عمومی و چاپخانه احداث شد. در اواخر حکومت عثمانی ، یک مدرسة نظامی ، یک دانشکدة تربیت معلم و یک مدرسة بازرگانی در سارایوو دایر بود.

مقامات اتریش ـ مجارستان ، بدون دخالت در مدارس مذهبی ، به استقرار نظام آموزش دولتی خویش دست زدند. در مدارس دولتی تعلیمات دینی اجباری بود. در 1327/1909 رشدیه ها مدارس ابتدایی کودکان مسلمان به شمار آمدند و فقط در شهرهای پرجمعیت باقی ماندند. مکتبها، که از نظر جامعة مسلمانان حضور در آنها برای مسلمانان اجباری شمرده می شد تا 1331ش / 1952 وجود داشتند.

دانشگاه سارایوو (تأسیس : 1328ش / 1949) دارای کرسی زبان شناسی شرقی (ترکی ، عربی و فارسی ) است . انستیتوی شرق شناسی سارایوو (تأسیس : 1329 ش / 1950) مجموعة ارزشمندی از دست نوشته های شرقی را گرد آورده است . بدین ترتیب ، زمینة گسترده ای از مطالعات مربوط به زبانهای ترکی ، فارسی و عربی ، تاریخ منطقه در دورة عثمانی و بسیاری شاخه های دیگر از دانشهای اسلامی وجود دارد.

---

منابع :
(1) ( جان وی . ای . فاین ، «ریشه های تاریخی جامعة بوسنی مدرن در دورة عثمانی و قرون وسطی »، در مسلمانان بوسنی ـ هزرگووین : تاریخچه تحولات از قرون وسطی تا زمان انحلال یوگسلاوی ، ویراستار و گردآورنده مارک پنسون ، ترجمة مهوش غلامی ، تهران 1374 ش ) ؛


(2) F. Bajraktarevic ¨, O nas §im mevludima , Belgrade 1937;
(3) S. Bas §agic ¨, Kratka uputa u pros §lost Bosne i Hercegovine , Sarajevo 1900;
(4) M. Begovic ¨, Lإgislation relative ب l'organisation des affaires rإligieuses des musulmans en Yougoslavie, Annuaire de l'Association yougosl. de droit int., Belgrade-Paris 1934;
(5) A. Bejtic ¨, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Prilozi za orijentalnu filologiju, III-IV , Sarajevo 1952-1953;
(6) V. C §ubrilovic ¨, Bosanski ustanak 1875-1878 , Belgrade 1930;
(7) H. Hadz §ibegic ¨, "Turski dokumenti o poc §etku ustanka u Hercegovini i Bosni 1875", Prilozi za orijentalnu filologiju , I (1950);
(8) M. Handz §ic ¨, Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosanskohercegovac §kih muslimana , Sarajevo 1940;
(9) idem, Knjiz §euni rad bosansko-hercegovac ¨kih muslimana , Sarajevo 1934;
(10) idem, Pogled na sudstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme turske vlasti , Sarajevo 1940;
A. Hangi, Die

(11) Moslims in Bosnien-Hercegovina-ihre Lebensweise, Sitten und Gebrجuche , Sarajevo 1907;
(12) K. Hخrman, Narodne pjesme muslimana u Bosni i Hercegovini , I-II, Sarajevo 1933;
(13) J. Koetschet, Osman Pascha der letzte grosse Wesir Bosniens und seine Nachfolger , Sarajevo 1909;
(14) H. Kres §evljakovic ¨, Kapetanije u Bosni i Hercegovini , Sarajevo 1954;
(15) [Noel Malcolm, Bosnia: a short history , London 1994];
(16) Monumenta Turcica historiam Slavorum Mer. illustrantia, I, Kanuni i kanun-name , vol. I, ed. Oriental Inst. of Sarajevo, Sarajevo 1957;
(17) H. S §abanovic ¨, "Najstarije vakufname u Bosni", Prilozi za orijentalnu filologiju , II (1951), III-IV (1952);
(18) A. S §kaljic ¨, Turcizmi u narodnom govoru i narodnoj knjiz §ernosti Bosne i Hercegovine , I-II, Sarajevo 1957;
(19) V. Skaric ¨, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austro- ugarske okupacije , Sarajevo 1937;
(20) V. Skaric ¨, O. Nuri Hadz §ic ¨and N. Stojanovic ¨, Bosna i Hercegovina pod austrougarskom upravom, Srpski narod u XIX veku , Belgrad 1938.

برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Bosna" .

/ ب . جورجف ، تلخیص از ( د. اسلام ) /

تاریخ معاصر بوسنی و هرزگوین . تا 1326/1908 که بوسنی و هرزگوین به اتریش ـ مجارستان منضم شد، حقوق سلطان عثمانی بر این ایالت به رسمیت شناخته می شد. اما از آن پس ، وضع بوسنی و هرزگوین در این پادشاهی دوگانه ، بیشتر به سبب قانون اساسی دوگانة اتریش ـ مجارستان ، نامشخص باقی ماند.

بوسنی و هرزگوین ، چه قبل و چه پس از انضمام ، تحت نظارت دوگانة وزارت دارایی اتریش ـ مجارستان قرار داشت . در 1328/1910، کشور از قانون اساسی و یک مجلس برخوردار شد. مجلس مرکب از هفتاد و دو نماینده و بیست عضو انتصابی بود. اعضای انتصابی از نمایندگان مذهبی (از جمله : رئیس العلما، رئیس اوقاف و سه مفتی )، و مقامات عالیرتبه تشکیل می شد. قانون اساسی اختیارات مجلس را در برابر دولت بسیار محدود کرده بود، و در عین حال دولت نیز در برابر وزارت دارایی اتریش ـ مجارستان از قدرت چندانی برخوردار نبود. مجلس در جریان جنگهای بالکان و جنگ جهانی اول تشکیل نشد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Bosna" ).

دولت اتریش ـ مجارستان سازمان حکومتی جدیدی به وجود آورد، به بازرگانی (بویژه صنایع چوب و معدن ) توسعه بخشید، به ساختن راه و راه آهن و تأسیس مدارس و شماری مؤسسات علمی پرداخت ، اما چارچوب جامعه در بسیاری موارد بدون تغییر باقی ماند (همانجا).

از 1299/1882 تا 1321/1903، بنیامین کالاّ ی ، وزیر دارایی پادشاهی دوگانه ، که مورّخ مشهوری نیز بود، سهم عمده ای در تعیین سیاست اتریش ـ مجارستان در بوسنی و هرزگوین برعهده داشت . کالاّ ی برای اینکه بوسنی و هرزگوین را به صورت «واحدی مجزّا » در درون پادشاهی دوگانه نگاه دارد و از انتشار ملی گراییِ صربی و کرواتی جلوگیری کند، کوشید «ملت بوسنیایی » و «زبان بوسنیایی » به وجود آورد. ولی تعداد طرفداران این سیاست در میان اهالی بومی به حدّ مطلوب نرسید، زیرا که صربها و کرواتها نسبت به ملّیت خود حساس شده بودند و فقط بخش کوچکی از روشنفکران و زمینداران مسلمان از «ملی گرایی بوسنیایی » جانبداری می کردند (همانجا).

در 1317/1899، به رهبری جابیچ ، مفتی موستار، مبارزه ای خلل ناپذیر برای کسب خودمختاری مذهبی و آموزشی برای مسلمانان بوسنی و هرزگوین آغاز شد. این مبارزه با نهضت (صربهای ) ارتدوکس پیوند یافت . جابیچ مصرّانه خواستار حداکثر امتیازات بود ولی در اقلیّت قرار گرفت . در 1318/ 1900، طرحی برای بهبود جامعة مذهبی اسلامی به کالاّ ی تقدیم شد. در این طرح ، بر حقوق سلطنتی عثمانیان در بوسنی و هرزگوین تأکید ویژه ای شده بود، و این اصلی بود که مقامات اتریش ـ مجارستان راضی به پذیرش آن نبودند. در 1320/ 1902، که جابیچ برای مشورت با سلطان به استانبول رفت ، بازگشت وی به بوسنی و هرزگوین ممنوع شد. در 1321/ 1903، پس از درگذشت کالاّ ی ، بوریان جانشین او شد. وی به برخی از گروهها اجازة فعالیتهای قابل قبول سیاسی داد. این اقدام سبب تقویت ساختار سازمانی مسلمانان شد (پنسون ، ص 112ـ 113؛
د. اسلام ، همانجا).

مقررات جدید آشتی جویانه در 1323/1905، به کلیسا و مدارس استقلال نسبی داد، اما وضع مالیاتهای تازه برای تأمین مدارس سبب نارضایتی مسلمانان و پایان دورة سکون شد. از 1324/ 1906، مبارزة مسلمانان شکل سازمان یافته تری پیدا کرد. کمیتة اجرایی سازمان خلق مسلمان به ریاست علی بیگ فردوس تشکیل شد. این سازمان در عین حمایت از منافع طبقات متموّل ، با دولت نیز برای کسب خودمختاری مذهبی وارد مذاکره شد، اما مذاکرات به جایی نرسید. متعاقب منضم شدن کشور به اتریش ـ مجارستان ، امپراتور با تصویب اساسنامه ای ، به مسلمانان بوسنی و هرزگوین در امور مذهبی (وقف ـ معارف ) استقلال داد. این اساسنامه تا1309ش / 1930 به قوّت خود باقی ماند (پنسون ، ص 113؛
د. اسلام ، همانجا).

بیلینیسکی ، جانشین بوریان که اقتصاددان معروفی بود، در دوران خدمت خود (1330ـ1333/ 1912ـ 1915) اصلاحات اداری متعدّدی انجام داد، اما از آنجا که در دورة او جنگهای بالکان ، بحران پارلمانی بوسنی و جنگ جهانی اول به وقوع پیوست از نظر اقتصادی پیشرفت چندانی حاصل نشد (پنسون ، ص 123؛
د. اسلام ، همانجا). در 4 شعبان 1332/ 28 ژوئن 1914، فرانتس فردیناند، ولیعهد پادشاهی هابسبورگ ، در سارایوو به دست دانشجوی صرب بوسنیایی ، عضو گروه بوسنی جوان ، ترور شد. در پی آن اتریش ـ مجارستان به صربستان اعلام جنگ داد و جنگ جهانی اول آغاز شد (ملکم ، ص 153ـ155، 157). در 1336/1918، پادشاهی صربها، کرواتها و اسلوونها ایجاد، و بوسنی و هرزگوین نیز به آن منضم شد. این کشور نوبنیاد، تحت حاکمیت پادشاه صربستان قرار گرفت (همان ، ص 161ـ162، 169؛
> کتاب سال جهان اروپا 1998 < ؛
ص 650؛
بریتانیکا ، ذیل مادّه ). مسلمانان برای حفظ منافعشان دست به تأسیس چند سازمان سیاسی زدند. مهمترین آنها، سازمان مسلمانان یوگسلاو ، در 1337/1919 در سارایوو بنیان نهاده شد که از 1340/1921 رهبری آن با محمد اسپاهو بود. وی فعالانه در صحنة سیاسی کشور حضور داشت و در چند کابینة ائتلافی بین 1340/1921 تا 1348/1929 سمت وزیر را به همراه چند وزیر مسلمان دیگر بر عهده داشت (باناک ، ص 137، 140؛
ملکم ، ص 163). درپی تنش در روابط صربها و کرواتها در 1347/1928، الکساندر اول قانون اساسی را به حال تعلیق درآورد و نام کشور را به یوگسلاوی تغییر داد. فعالیت احزاب قومی یا صنفی ، از جمله سازمان مسلمانان یوگسلاو، ممنوع شد. شاه الکساندر قلمرو یوگسلاوی را به نُه واحد تشکیلاتی تازه ، موسوم به بانات ، تقسیم کرد. بوسنی و هرزگوین بین چهار بانات تقسیم شد، که شامل بخشهایی از کرواسی ، صربستان و مونتنگرو نیز می شد. بجز یک بانات که شامل بخشهایی از منطقة ساحلی دالماسی می شد، در همه جا هدف اصلی این بود که صربها اکثریت را تشکیل دهند. مسلمانان بشدت از این تقسیم ناراضی بودند، زیرا در هر چهار بخش در اقلیّت قرار گرفته بودند (ملکم ، ص 168ـ169؛
باناک ، ص 140ـ141). از 1336ـ 1349/ 1918ـ1930، مسلمانان بوسنی و هرزگوین ، صربستان ، مقدونیه و مونتنگرو دارای سازمان مذهبی جداگانه ای بودند، اما به دنبال الغای نظام پارلمانی در یوگسلاوی ، در 1309ش / 1930 قانونی دربارة جامعة مذهبی مسلمانان و اساسنامة آن در کشور پادشاهی یوگسلاوی به تصویب رسید. بدین ترتیب ، جوامع خودمختار پیشین مسلمانان متحداً تحت ریاست رئیس العلما و یک هیئت عالی مرکب از رئیس العلما و دو رئیس مجلس علما، قرار گرفتند. اقامتگاه رسمی رئیس العلما و مرکز هیئت جامعة مذهبی مسلمانان به بلگراد انتقال یافت ؛
بعلاوه ، دو مجلس علما و دو شورای وقف ـ معارف نیز، همراه با کمیته های اداری آنها وجود داشت که دفترهای مرکزی آنها در سارایوو و اسکوپیه بود.

بر اساس قانون 1309ش / 1930، شاه نظارت زیادی بر جامعة مسلمانان داشت و تنها بعد از مرگ الکساندر (1313ش / 1934) بود که از این نظارتها کاسته شد. طبق اساسنامة جدید (1315ش / 1936) اقامتگاه رسمی رئیس العلما در سارایوو قرار گرفت و مقام مفتی منسوخ شد ( د.اسلام ، همانجا؛
ملکم ، ص 170).

اصلاحات کوچک در مرز باناتها و قانون اساسی اصلاحی 1310ش / 1931، نشانی از تغییر روش استبدادی رژیم سلطنتی نداشت . سازمان مسلمانان یوگسلاو در بیانیه ای خواستار واگذاری بیشترین قدرت به واحدهای سیاسی ـ تاریخی (شامل بوسنی و هرزگوین ) شد. در 1311 ش / 1932، رهبر کرواتها و اسلوونها به همراه اسپاهو به سبب صدور بیانیه ای که در آن بازگشت دموکراسی و پایان استیلای صربها را خواسته بودند، دستگیر شدند. هر چند اسپاهو و رهبر اسلوونها کمی بعد آزاد شدند (ملکم ، همانجا؛
باناک ، ص 141).

در 1314 ش / 1935، سازمان مسلمانان یوگسلاو به ائتلاف حاکم پیوست . سیاست سازمان ، استفاده از فرصتها برای حفظ منافع مسلمانان بود. در 1318ش / 1939، اسپاهو و جعفربیگ کولنوویچ به همراه سه وزیر دیگر، در اعتراض به سیاست سلطه جویانة صربها استعفا دادند. توافق مرداد 1318/ اوت 1939 ضربة دیگری به جامعة مسلمانان بوسنی و هرزگوین بود. بر اساس این توافق ، کرواسی خودمختار بخشهایی از جنوب ساوا، نواحی مرکزی و جنوب غربی بوسنی و هرزگوین غربی را تصاحب می کرد و بیشتر بوسنی و هرزگوین نیز به صربستان ملحق می گشت . در واقع ، در این تقسیم بندی مسلمانان به طور کامل نادیده گرفته شده بودند. پس از مرگ اسپاهو در همان سال ، جانشین وی ، کولنوویچ ، با این تقسیم مخالفت کرد. وقتی تلاشهای او بی ثمر ماند، او و سازمان مسلمانان یوگسلاو درصدد برآمدند تا بوسنی را به صورت موقت در یک کرواسی مستقل سازمان بخشند. از فروردین 1320/ آوریل 1941، یعنی زمان اشغال یوگسلاوی به دست نیروهای متحدین ، تا پایان جنگ جهانی دوم ، بوسنی و هرزگوین به بخش جدایی ناپذیر کشور خودمختار کرواسی تبدیل شد. دیکتاتوری اوستاشا به بوسنی و هرزگوین خودمختاری اعطا نکرد و کشور را بر خلاف مرزهای تاریخی آن به دوازده استان تقسیم کرد (ملکم ، ص 171ـ173؛
باناک ، ص 141ـ143).

در 1324 ش / 1945، پارتیزانهای تیتو ، بوسنی و هرزگوین را از اشغال متحدین آزاد کردند و حکومت خلق بوسنی به وجود آمد. مسلمانان در اوایل دورة حکومت کمونیستی تیتو در یوگسلاوی تحت آزار قرار گرفتند. در 1325ش / 1946، از فعالیت دادگاههای اسلامی و همچنین برگزاری مراسم و اعیاد اسلامی جلوگیری به عمل آمد. در 1329ش / 1950، حجاب برای زنان ممنوع شد. در همین سال مکتبهای قرآنی جهت آموزش کودکان ، تعطیل و آموزش کودکان در مساجد جرم شناخته شد. در 1331ش / 1952، فعالیت جمعیتهای درویشی ممنوع و انجمنهای آموزشی و فرهنگی مسلمانان بسته شد. البته بر مبنای مفاد اساسنامة جامعة مذهبی اسلامی مصوبِ مجمع اعلای اوقاف در 1326ش / 1947، به منظور هماهنگی با ساختار حکومت فدرال ، مجلسهای علما و مجامع اوقاف به طور جداگانه در چهار جمهوری به وجود آمد. رئیس العلما و چهار عضو از چهار مجمع اوقاف عالیترین مقام تصمیم گیرنده بودند که آنان را مجمع اعلای اوقاف انتخاب می کرد. البته این مجمع نیز که تنها مجمع رسمی فعال بود، تحت نظارت دولت بود. بر اساس قانون مصوب 1332ش / 1953، مدرسه ای نیز تحت نظارت شدید به آموزش روحانیان مسلمان می پرداخت . تا 1343ش / 1964، مسلمانان اجازة نشر متون اسلامی را نداشتند. تعدادی از مساجد مسلمانان به موزه ، انبار و اصطبل تبدیل شد و بعضی نیز که در جنگ بشدت آسیب دیده بود، تعمیر نشد. بسیاری از قبرستانهای مسلمانان به پارک یا ساختمانهای اداری و مسکونی تبدیل شد. در 1337ش / 1958 زمینهای کشاورزی وقفی ، ملی شد. همچنین بسیاری از مدارس مذهبی از جمله مدرسة غازی خسروبیگ بسته شد (ملکم ، ص 191، 195ـ196؛
د.اسلام ، همانجا؛
نظرزاده ، ص 161). در اواخر دهة 1950 و دهة 1960 برخورد با جامعة اسلامی تعدیل شد، زیرا از این جامعه برای پیشبرد سیاست خارجی تیتو، مبتنی بر عدم تعهد، استفاده می شد. ازینرو تا نیمة دهة 1339ش / 1960، سیاستمداران مسلمان برجسته ای از بوسنی در چند کشور عربی و اندونزی خدمت می کردند. از نظر تقسیمات کشوری ، بوسنی و هرزگوین دوباره به عنوان واحدی مجزّا به مرزهای تاریخی خود دست یافت . نخستین کنگرة حزب کمونیست با وجود فشار صربها اعلام کرد که به علت آمیختگی جمعیت نمی توان بوسنی و هرزگوین را تقسیم کرد (ملکم ، ص 196ـ 198؛
> کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا). با وجود این ، مقامات حاکم تا مدتها مسلمانان را به صورت رسمی به عنوان ملت شناسایی نمی کردند. روشنفکران مسلمان ، مانند پروفسور محمد فیلیپویچ و عاطف پوریواترا، برای شناسایی مسلمانان به عنوان ملت دست به مبارزه زدند. اما حزب کمونیست ، فیلیپویچ را در 1346ش / 1967 اخراج کرد. سرانجام ، از 1350ش / 1971، برای نخستین بار مسلمانان به عنوان ملت به رسمیت شناخته شدند (ملکم ، ص 197ـ199). بهبود موقعیت مسلمانان در یوگسلاوی در حدی بود که جمال بیدیچ ، نخست وزیر مسلمان ، ادارة حکومت را از 1350 ش / 1971 تا 1356ش / 1977 در دست داشت . بیدیچ نیز بر به رسمیت شناختن ملّیت مسلمانان بوسنی پافشاری می کرد. در این دهه مسلمانان ، برخلاف میل صربهای بوسنی ، به عنوان گروهی مهم و مسلط در جمهوری خود پدیدار شدند (باناک ، ص 147).

در اواخر دهة 1340 ش / 1960 و دهة 1350 ش / 1970، در بوسنی همزمان با جنبش غیر دینی ملی گرایی مسلمانان ، اعتقادات اسلامی نیز شاهد تجدید حیات بود. این تجدید حیات مذهبی ضد کمونیستی بیشتر ناشی از سیاست عدم تعهد تیتو بود که موجب تماس بیشتر مسلمانان بوسنی با جهان اسلام و در پی آن رشد مطالعات اسلامی در بوسنی شد. در 1356ش / 1977 دانشکدة الهیات اسلامی در دانشگاه سارایوو تأسیس شد. پس از مرگ تیتو (1359ش / 1980) تجدید حیات اسلامی با رشد ملی گرایی صربی روبرو شد که در برابر مسلمانان کوسوو، و مسلمانان بوسنی و هرزگوین جهت گیری ضد اسلامی داشت . از طرف دیگر، مقامات نیز در برابر اسلامگرایی حساسیت بیشتری پیدا کردند. تعدادی از روحانیان مسلمان در بوسنی آشکارا از نظام کمونیستی انتقاد می کردند و پس از انقلاب اسلامی ایران حتی تصاویری از آیت الله خمینی در بوسنی پخش شد. این مسائل باعث شد که مقامات حاکم از رشد اعتقادات اسلامی جلوگیری کنند (ملکم ، ص 200ـ 208؛
باناک ، ص 147ـ 148؛
نظرزاده ، ص 185، 200). در 1362 ش / 1983 دادگاهی در سارایوو، علی عزّت بگوویچ و دوازده تن دیگر را به جرم اعمال ضد انقلابی و ملی گرایی به زندان محکوم کرد (ملکم ، ص 208، 218).

پس از سقوط حزب کمونیست در دی 1368/ ژانویة 1990، در بوسنی و هرزگوین نیز احزاب سیاسی متعددی شکل گرفتند. در انتخابات همان سال ، احزاب ملی گرا به آسانی بر کمونیستهای اصلاح طلب غلبه کردند. در این انتخابات ، حزب اقدام دموکراتیک ، به رهبری علی عزّت بگوویچ ، بیشترین کرسی را به خود اختصاص داد. عزّت بگوویچ به ریاست جمهوری ، یوره پلیوان از کرواتها به نخست وزیری و مومچیلو کرایشنیک از صربهابه ریاست مجلس برگزیده شدند و حکومتی ائتلافی از سه حزب اصلی به ریاست عزّت بگوویچ تشکیل شد (باناک ، ص 148ـ 149؛
ملکم ، ص 218، 222؛
> کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا). در 1370ش / 1991، صحنة سیاسی یوگسلاوی و بوسنی و هرزگوین تحت تأثیر تنش در روابط صربها و کرواتها قرار گرفت . در اوایل این سال ، میلوشویچ ، رئیس جمهور صربستان ، حفظ تمامیت ارضی یوگسلاوی را خواستار شد و با هر گونه استقلال و جدایی طلبی بشدت مخالفت کرد. حتی وی اعلام کرد که در غیر این صورت تمامی کرواسی و بوسنی را به صربستان ضمیمه خواهد ساخت . با وجود این ، در 4 تیر 1370/ 25 ژوئن 1991، کرواسی و اسلوونیا استقلال خود را اعلام کردند. بلافاصله صربهای بوسنی و هرزگوین نیز اظهار داشتند که در فدراسیون یوگسلاوی (یا در یک صربستان بزرگتر) باقی خواهند ماند ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا؛
ملکم ، ص 222ـ 225؛
آسایش زارچی ، ص 31). درگیریهای نظامی بویژه بین صربهای کرواسی ، با حمایت ارتش خلق یوگسلاوی و حکومت کرواسی ، به افزایش تنش در سرتاسر کشور منجر شد. در همان حال ، مناطق صرب نشین در بوسنی و هرزگوین خودمختاری اعلام کردند. در مهر 1370/ اکتبر 1991، ارتش خلق یوگسلاوی با زیر نظر گرفتن بیشتر هرزگوین ، بندر دوبروونیک در کرواسی را محاصره کردند. در این عملیات ، صدها صرب هرزگوین نیز شرکت داشتند. عزّت بگوویچ بیطرفی بوسنی و هرزگوین را در درگیری بین کرواسی و صربستان اعلام کرد اما کاراجیچ ، رئیس حزب دمکراتیک صرب ، این عمل را اقدامی بر ضد صربها دانست . از آنجا که فدراسیون یوگسلاوی تحت سلطة صربها، خوشایند مسلمانان و کرواتها نبود، نمایندگان مسلمان و کروات به نفع استقلال با مرزهای موجود رأی دادند. در همه پرسی 10 و 11 اسفند 1370/ 29 فوریه و 1 مارس 1992 از حدود 64% شرکت کننده که شامل چند هزار صرب در شهرهای بزرگ نیز می شد قریب به اتفاق به استقلال کامل بوسنی و هرزگوین رأی دادند. به دنبال اعلام نتیجة همه پرسی درگیری میان شبه نظامیان صرب و گروههای قومی دیگر در سارایوو و سایر مناطق آغاز شد ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ؛
آسایش زارچی ، همانجاها؛
ملکم ، ص 227ـ 228، 231).

در اسفند 1370/ پایان فوریة 1992 طی ملاقاتی در اتریش میلوشویچ و توجمان ، رئیس جمهور کرواسی ، و کاراجیچ دربارة تجزیة بوسنی و هرزگوین گفتگو کردند. میلوشویچ و توجمان در اسفند/ مارس (ملکم ، ص 231) و اردیبهشت / مه (گیبو، ص 334) 1991 نیز در این باره با یکدیگر ملاقات کرده بودند. در 7 فروردین 1371/ 27 مارس 1992، جمهوری صرب ، که 65% کشور را شامل می شد به مرکزیت بانیا لوکا تشکیل شد. با وجود این ، در 18 فروردین / 7 آوریل ، جامعة اروپایی و چند کشور دیگر استقلال بوسنی را به رسمیّت شناختند. این امر از تشدید جنگ میان ارتش خلق یوگسلاوی که در سلطة صربها بود و نیروهای مسلمان و کروات در بوسنی و هرزگوین جلوگیری نکرد و صربها چند شهر از جمله سارایوو را به محاصره درآوردند. در اول خرداد/ 22 مه ، بوسنی و هرزگوین به عضویت سازمان ملل متحد پذیرفته شد. در 9 خرداد/ 30 مه ، سازمان ملل ، جمهوری فدرال یوگسلاوی (تنها شامل صربستان و مونتنگرو) را به علت دخالت در درگیریهای بوسنی تحریم اقتصادی کرد. کرواتها نیز سه ماه پس از آغاز حملة نظامی صربها به بوسنی و هرزگوین ، اتحادیة کروات هرتسگ ـ بوسنا را که 30% کشور را دربر می گرفت اعلام کردند. در همان حال ، کاراجیچ پیشنهاد کرد که صربها و کرواتها بوسنی و هرزگوین را میان خود تقسیم کنند. با اینهمه ، عزّت بگوویچ و توجمان با وجود اختلاف سیاسی ، پیمان دوستی و همکاری را در مرداد/ ژوئیه امضا کردند ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 651؛
ملکم ، ص 232ـ233). در پایان همان ماه ، همزمان با افزایش شمار تلفات درگیری بوسنی ، عزّت بگوویچ در اعتراض به شورای امنیّت ، تحریم تسلیحاتی یوگسلاوی را به نفع صربها دانست ، زیرا فرصت دفاع را از بوسنی و هرزگوین سلب می کرد. سازمان ملل به این اعتراض واکنشی نشان نداد و حکومت بوسنی و هرزگوین تصمیم گرفت که از جهان اسلام کمک بخواهد. افشای سیاست پاکسازی قومی و نقض حقوق بشر توسط صربها و کشف اردوگاههای بازداشت ، به صدور قطعنامة شورای امنیّت منجر شد که این اردوگاهها و مسئولان نقض حقوق بشر را محکوم می کرد. در مهر 1371/ سپتامبر 1992، کمیتة دفاعی مشترک کرواسی و بوسنی و هرزگوین شکل گرفت . با وجود این ، در همان سال ، درگیری بین کرواتها و مسلمانان در بوسنی و هرزگوین آغاز شد و کرواتها چند شهر را به تصرف درآوردند و موستار را پایتخت اتحادیة کروات هرتسگ ـ بوسنا اعلام کردند. این درگیریها باعث شد که صربها به راحتی یایتسه را تصرف کنند. در آبان 1371/ اکتبر 1992، طرح ونس ـ اوئن ارائه شد. این طرح بوسنی و هرزگوین را به ده استان خودمختار تقسیم می کرد که به هر جناح سه استان داده شده بود و سارایوو نیز استانی با موقعیت ویژه (بی طرف و آزاد) بود، و حکومت مرکزی تنها به دفاع ملی و سیاست خارجی می پرداخت . اما مناطق تحت تصرف صربها به یکدیگر پیوسته بود و فرماندهان نظامی صرب بهیچوجه قبول نمی کردند که این مناطق بر اساس طرح از هم جدا شود. این امر آنها را ترغیب به الحاق به صربستان می کرد. همچنین به علت استقلال قوای مقننه ، مجریه و قضاییه و نیروی پلیس هر استان ، آوارگان برای بازگشت به استانهای تحت حکومت صربها احساس امنیّت نمی کردند. از طرف دیگر، نهایی نبودن مرز استانها و اعطای قلمرو وسیعی از کشور به کرواتها باعث شد که آنان برای تصرف مناطقی که در طرح به آنها داده شده بود به مسلمانان حمله کنند. همانطور که انتظار می رفت ، در دی 1371/ ژانویة 1993، کرواتها طرح ونس ـ اوئن را پذیرفتند. اما صربها آن را رد کردند و مسلمانان بخشی از طرح را قبول کردند. کرواتها در همان سال ، به حملات بر ضد نیروهای مسلمان ادامه دادند. به این ترتیب ، طرح ونس ـ اوئن جنگ داخلی را تشدید کرد و اتحاد مسلمانان ـ کرواتها را که تنها مانع بر سر راه صربها بود، تضعیف کرد. با وجود این ، مسلمانان در چند ناحیه صربها را عقب راندند ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا؛
ملکم ، ص 247ـ 248؛
آسایش زارچی ، ص 145ـ146).

با اینکه ، تحت فشار سازمان ملل و جامعة اروپا، کاراجیچ طرح ونس ـ اوئن را در ژنو امضا کرد، دو روز بعد مجلس صربها قاطعانه این طرح را رد کرد، زیرا بر اساس آن صربها می بایست بخشی از مناطق تحت اشغال خود را واگذار می کردند. در ماه خرداد/ مه ، امریکا، فرانسه ، روسیه ، بریتانیا و اسپانیا در اعلامیه ای از ادامة تحریم تسلیحاتی یوگسلاوی حمایت و اعلام کردند که نیروهای نظامی بین المللی به نفع مسلمانان مداخله نخواهند کرد. آنها در عوض ، شش ناحیة امن (سارایوو، بیهاچ ، توزلا، گوراژده ، سربرنیتسا و ژپا) را برای حفاظت از مسلمانان در برابر حملة صربها پیشنهاد کردند. این طرح از 2 بهمن / 22 ژانویه به اجرا درآمد. در اردیبهشت 1372/ مه 1993، صربها و کرواتها با نقض آتش بس مناطق تحت تصرف خود را توسعه دادند. در تیر/ ژوئن همان سال ، نیروهای مشترک صرب و کروات به شهر مسلمان نشین ماگلای در شمال حمله کردند، در ماه بعد نیز نبرد شدیدی میان مسلمانان و کرواتها برای تصرف موستار درگرفت . در 8 مرداد 1372/ 30 ژوئیة 1993، سه جناح در حال جنگ ، در ژنو با طرح اوئن ـ استولتنبرگ موافقت کردند. بر اساس این طرح ، بوسنی و هرزگوین کنفدراسیونی متشکل از سه دولت قومی بود که اتحادیة جمهوریهای بوسنی و هرزگوین نامیده شد. اختیارات حکومت مرکزی در این کشور محدود به سیاست خارجی و تجارت خارجی می شد. براساس این طرح ، 52% خاک بوسنی به صربها، 17% به کرواتها، 30% به مسلمانان (که در آن زمان 70% قلمرو کشور را در اختیار داشتند) داده می شد و یک درصد باقی مانده (سارایوو بجز بخشداری پاله ) نیز برای یک دورة انتقالی دو ساله تحت نظارت سازمان ملل قرار می گرفت . با وجود این توافقنامه ، جنگ ادامه یافت ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 652؛
آسایش زارچی ، ص 177، 183ـ184). در شهریور 1372/ سپتامبر 1993، فکرت عبدیچ ، عضو مسلمان شورای ریاست جمهوری دولت بوسنی و رقیب عزّت بگوویچ ایجاد استان خودمختار بوسنی غربی را که قرار بود بخشی از اتحادیة جمهوریهای بوسنی و هرزگوین را شکل دهد، اعلام کرد. در پی این امر وی از شورای ریاست جمهوری برکنار شد و جنگ بین نیروهای عبدیچ و حکومت آغاز شد. در مهر/ اواخر سپتامبر همان سال ، به سبب مخالفت مجالس صرب و کروات ، طرح اوئن ـ استولتنبرگ با شکست روبرو شد ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا).

به دنبال برقراری آتش بس بین کرواتهای بوسنی و حکومت بوسنی ، در 27 اسفند 1372/ 18 مارس 1994، مسلمانان و کرواتها در واشنگتن موافقتنامه ای برای ایجاد فدراسیون بوسنی و هرزگوین امضا کردند. در همان سال ، صربها گوراژده را تصرف کردند. پس از انتقاد شدید جامعة بین المللی از روسیه ، به سبب پشتیبانی از صربها، روسیه اعلام کرد که با زور بر ضد صربها مخالفتی ندارد. به دنبال این امر و تهدید صربها به حملات هوایی از سوی ناتو، نیروهای صرب در اواخر فروردین / آوریل ، از گوراژده خارج شدند. گروه تماس (متشکل از نمایندگان روسیه ، امریکا، فرانسه ، آلمان و بریتانیا) در تیر 1373/ ژوئیة 1994، طرحی ارائه کرد که بر مبنای آن فدراسیون بوسنی و هرزگوین 51% قلمرو کشور را به دست می آورد. این طرح همانند طرح دیگر گروه تماس ، به علت نداشتن ضمانت اجرایی ، با مخالفت صربهای بوسنی روبرو شد. جنگ بین ارتش بوسنی و نیروهای شورشی عبدیچ در محدودة بیهاچ ، سبب شد که مناطق تحت تصرف نیروهای عبدیچ به تصرف ارتش بوسنی درآید. نیروهای حکومتی و کرواتهای بوسنی در 12 آبان / 3 نوامبر، شهر کوپرس در بوسنی مرکزی را که در دست صربها بود، تصرف کردند. این اولین پیروزی قاطع نیروهای حکومتی از زمان آغاز درگیریها بود. با وجود این ، در اواخر همین ماه بیشترِ بیهاچ دوباره به دست صربها افتاد. در بهمن 1373/ فوریة 1995، دادگاه جنایتکاران جنگی یوگسلاوی سابق (که به دستور شورای امنیّت سازمان ملل متحد در 1371ش / 1993 تشکیل شد) 21 صرب را به جنایت در حق انسانها و نسل کشی در اردوگاه کار اجباری اومارسکا در شمال غربی بوسنی و هرزگوین متهم کرد. این در حالی بود که صربها همچنان به جنگ و گلوله باران بیهاچ ادامه می دادند و از ورود کمکهای بشردوستانه به شهر ممانعت می کردند، که قحطی و تلفات غیرنظامیان را به دنبال داشت (همان ، ص 652ـ653).

صربها در اردیبهشت 1374/ مه 1995، سارایوو و توزلا را به سختی گلوله باران کردند که به کشته شدن شمار زیادی از غیر نظامیان انجامید. آنان همچنین برای جلوگیری از حملات بیشتر ناتو بیش از دویست پاسدار صلح سازمان ملل متحد را به گروگان گرفتند. به علت گروگان بودن پاسداران صلح در دست صربها، سازمان ملل به حملة شدید صربها به منطقة امن گوراژده پاسخ نداد. در حالی که سازمان ملل معامله با صربهای بوسنی را انکار می کرد، همزمان با خروج پاسداران صلح سازمان ملل از قلمرو صربها در حومة سارایوو، گروگانها آزاد شدند. بعلاوه هواپیماهای صرب آزادانه در منطقة ممنوعه برفراز بوسنی و هرزگوین پرواز می کردند. سرانجام ، در تیر 1374/ ژوئن 1995، ناحیة امن سربرنیتسا و ژپا بدون واکنش نیروهای سازمان ملل به تصرف صربها درآمد. در این دو منطقه هزاران غیرنظامی مسلمان به دست صربها قتل عام شدند. بیهاچ نیز مورد حملة مشترک صربهای بوسنی ، صربهای کرواسی و مسلمانان شورشی به رهبری عبدیچ قرار گرفت . موقعیت بحرانی بیهاچ موجب شد تا عزّت بگوویچ و توجمان در 31 تیر/ 22 ژوئیه موافقتنامة همکاری نظامی امضا کنند. نیروهای حکومت کرواسی کراینا را از تصرف صربها خارج کردند، غیرنظامیان صرب به صورت جمعی به نواحی تحت تصرف صربها در بوسنی و هرزگوین و صربستان گریختند و حملة مشترک نیروهای حکومت بوسنی و کرواسی محاصرة بیهاچ را درهم شکست . پس از مذاکرات صلح بین وزرای خارجه یوگسلاوی ، کرواسی و بوسنی و هرزگوین در ژنو و نیویورک ، یک آتش بس دو ماهه در مهر/ اکتبر به اجرا درآمد. در 10 آبان 1374/ اول نوامبر 1995، مذاکرات صلح در دیتون ، در ایالت اوهایوی امریکا، شروع شد و در آن رؤسای جمهور عزّت بگوویچ ، توجمان و میلوشویچ (به نمایندگی از جمهوری فدرال یوگسلاوی و صربهای بوسنی ) و نمایندگان گروه تماس و اتحادیة اروپا حضور داشتند. در 30 آبان / 21 نوامبر، هر سه رئیس جمهور موافقتنامة صلح را به صورت مقدماتی امضا کردند. بر اساس این توافق بوسنی و هرزگوین به نسبت 51% متعلق به فدراسیون و 49% متعلق به جمهوری صرب تقسیم و تأکید شد که رابطه با کشورهای همسایه نباید ناقض حاکمیّت و تمامیّت ارضی بوسنی و هرزگوین باشد. همچنین حکومت مرکزی شامل شورای ریاست جمهوری منتخب و پارلمانی مستقر در سارایوو شد. مقرراتی نیز برای ایجاد نظام پولی و بانک مرکزی واحد و مؤسساتی برای بازسازی کشور پیش بینی شده بود. موافقتنامه تصریح می کرد که همة آوارگان و رانده شدگان حق بازگشت به منازلشان را دارند و باید اموال ضبط شدة خود یا غرامت منصفانة آن را دریافت کنند. از نکات اصلی موافقتنامه قرار گرفتن سراسر شهر سارایوو در فدراسیون بود. به این ترتیب قرار شد حومة سارایوو که در تصرف صربها بود به حاکمیّت فدراسیون درآید، و صربهای بوسنی نیز کنترل سربرنیتسا و ژپا را حفظ کنند. گوراژده نیز که تحت حاکمیّت فدراسیون باقی ماند از طریق دالانی تحت مدیریت فدراسیون به سارایوو پیوند داده می شد. دربارة عرض دالان استراتژیک و حیاتی پوساوینا که دو بخش شمالی و جنوبی جمهوری صرب را به هم متصل می کرد و کنترل شهر برچکو که در این منطقه قرار گرفته بود توافقی حاصل نشد اما سه طرف توافق کردند که این مقوله را به داوری بین المللی ارجاع دهند. همچنین بنا شد شصت هزار نیروی بین المللی تحت فرماندهی ناتو جایگزین نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل متحد شوند. این نیرو، نظارت بر خروج طرفهای در حال جنگ از مناطق یکدیگر، نظارت بر معاوضة قلمرو بر اساس موافقتنامة صلح ، حل اختلافات مرزی ، ایجاد شرایط امن برای برگزاری انتخابات آزاد و واکنش در برابر خشونت علیه غیر نظامیان را برعهده داشت . در 23 آذر 1374/ 14 دسامبر 1995، موافقتنامة صلح دیتون به صورت رسمی به وسیلة عزّت بگوویچ ، توجمان و میلوشویچ در پاریس به امضا رسید. ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 654ـ655).

اگرچه تلاشهای جامعة بین المللی ، بویژه ایالات متحدة امریکا، کشورهای عضو اتحادیة اروپایی و روسیه به عقد پیمان صلح دیتون منجر شد که البته تأمین کنندة حقوق کامل مسلمانان نبود، پایداری سرسختانة مسلمانان بوسنی و هرزگوین برای حفظ تمامیّت ارضی این کشور و باقیماندة جمعیت مسلمانان این بخش از اروپا نیز از اهمیت خاصی برخوردار است .

چون طی جنگ در بوسنی و هرزگوین ، افکار عمومی مسلمانان همانند دیگر مردم جهان ، تحت تأثیر فعالیت رسانه های گروهی ـ که به خوبی نسل کشی و جنایات صربها در حق مسلمانان را منعکس می کردند ـ تهییج شده بود، شمار قابل توجهی داوطلب مسلمان از کشورهایی چون ایران ، مصر، ترکیه ، عربستان سعودی ، سودان و برخی دیگر از ملل مسلمان برای کمک به مسلمانان بوسنی و هرزگوین راهی آنجا شدند. بسیاری از کشورهای اسلامی نیز در طول جنگ کمکهای مادّی خود، شامل محموله های غذایی و دارویی را به آنجا می فرستادند. همچنین برخی از کشورهای اسلامی ، بویژه ایران ، حتّی قبل از آنکه سازمان کنفرانس اسلامی در تیر 1374/ ژوئیة 1995 تحریم تسلیحاتی سازمان ملل دربارة بوسنی و هرزگوین را بی اعتبار اعلام کند، از ارسال کمکهای تسلیحاتی دریغ نمی کردند. این کمکها تا اندازه ای از فشار تحریم تسلیحاتی سازمان ملل و حملات صربها به مسلمانان می کاست ( > سالنامة آمریکانا 1996 < ، ص 91، 436؛
اوبالانس ، ص 54 ـ 55، 92ـ93، 96، 227).

سازمان کنفرانس اسلامی ، نخستین بار، در ششمین جلسة سران کشورهای اسلامی در داکار (آذر 1370/ دسامبر 1991)، با توّجه به رویدادهای یوگسلاوی سابق ، نگرانی خود را از سرنوشت مسلمانان آن کشور، بویژه مسلمانان بوسنی و هرزگوین ، ابراز کرد. کشورهای اسلامی در قالب این سازمان ، با پیگیری سیاستی واحد، ضمن پشتیبانی از حاکمیّت و تمامیّت ارضی و استقلال سیاسی بوسنی و هرزگوین ، برای تأثیرگذاری بر مجامع بین المللی بویژه سازمان ملل تلاش کردند تا از این راه بتوانند با رفع تحریم تسلیحاتی بوسنی و هرزگوین ، جامعة بین المللی را برای پایان دادن به نسل کشی مسلمانان به مداخلة نظامی ترغیب کنند. گروه تماس کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی متشکل از ایران ، ترکیه ، پاکستان ، عربستان سعودی ، مصر، مالزی ، تونس و سنگال ، از اردیبهشت 1372/ مه 1993، برای پیگیری سیاستهای سازمان ، کار خود را آغاز کرد. متعاقباً این سازمان ، با تعیین مهلت تهدید کرد که اگر سازمان ملل تحریم تسلیحاتی بوسنی و هرزگوین را لغو نکند و اقدام قاطعی برای جلوگیری از فجایع صربها اتّخاذ نکند، رأساً به ارسال اسلحه برای حکومت بوسنی و هرزگوین اقدام خواهد کرد. در جلسه ای دیگر، هفت کشور اسلامی آمادگی خود را برای اعزام حدود هجده هزار نیروی نظامی به بوسنی و هرزگوین در قالب نیروهای پاسدار صلح ، در صورت درخواست دبیرکل سازمان ملل و تحت امر آن سازمان ، اعلام کردند. پیشنهاد سازمان کنفرانس اسلامی با استقبال شورای امنیّت روبرو نشد، و امریکا و برخی از کشورهای اروپایی نیز آشکارا با اعزام نیروهای پاسدار صلح کشورهای اسلامی ، بویژه ایران ، مخالفت کردند (ظریف ، ص 674ـ 675؛
مصفا، ص 813؛
احمدی ، ص 724؛
اوبالانس ، ص 191؛
آسایش زارچی ، ص 13، 228ـ229؛
نظرزاده ، ص 244ـ247).

هر چند که درخواستهای سازمان کنفرانس اسلامی ، با بی توجهی شورای امنیت ، مجامع اروپایی و ایالات متحدة امریکا روبرو می شد، موضعگیری مستقل و نسبتاً یکپارچة کشورهای اسلامی ، نقشی مثبت در تحریک افکار عمومی به نفع مسلمانان بوسنی و هرزگوین ایفا کرد، که این امر نقطة قوّتی برای هیئت بوسنیایی در مذاکرات صلح به شمار می آمد. رویهمرفته ، سازمان کنفرانس اسلامی ، مساعی خود را برای دفاع از مسلمانان بوسنی و هرزگوین به کار برد و با توجه به اوضاع مساعد بین المللی ، در راه رسیدن به اهداف خود، موفقیتی نسبی به دست آورد (ولایتی ، ص 669؛
احمدی ، همانجا؛
عراقچی ، ص 743؛
دانش پور، ص 952، اوبالانس ، ص 137؛
فوزی تویسرکانی ، ص 92؛
یوسف وند، ص 206).

در هر حال ، پس از حدود چهار ماه از امضای رسمی موافقتنامة صلح دیتون ، پیشرفت عمده ای در اجرای آن حاصل شد. جناحهای در حال جنگ خروج مرحله بندی شده از مناطق و مبادلة سرزمینها را تکمیل کردند و بیشتر زندانیان جنگی آزاد شدند. در دی 1375/ ژانویة 1996، هنگام انتقال حومة سارایوو به فدراسیون جمع زیادی از صربها از آنجا خارج شدند. صربها به هنگام تخلیة این منطقه بخش بزرگی از خانه ها و ساختمانهای دولتی را تخریب کردند و مقامات صرب با تهدید ساکنان صرب این منطقه آنان را به ترک خانه هایشان و اسکان مجدد در شهرهای واقع در جمهوری صرب که مسلمانان در طی جنگ از آنجا رانده شده بودند، مجبور کردند. تا فروردین 1376/ مارس 1996، تنها 10% از صربهای ساکن سارایوو باقی ماندند. موافقتنامة صلح دیتون جنایتکاران جنگیِ تحت تعقیب دادگاه جنایی بین المللی را از داشتن مقام دولتی منع می کرد.

با وجود این کاراجیچ ، رئیس جمهور صرب ، که به سبب شرکت در محاصرة سارایوو و قتل عام در سربرنیتسا و راتکوملادیچ ، فرمانده نیروهای مسلح صربها، که به سبب جنایات جنگی تحت تعقیب بودند، هنوز در مقامهای خود باقی بودند.

بر اثر فشارهای بین المللی کاراجیچ سرانجام در تیر 1375/ ژوئیة 1996، از ریاست جمهوری و رهبری حزب دموکراتیک صرب استعفا داد. در 23 شهریور/ 14 سپتامبر 1996 انتخابات ملی برای شورای ریاست جمهوری و قوّة مقننه ، انتخابات شورای ریاست جمهوری و قوّة مقننة جمهوری صرب و انتخابات قوّة مقننه و مقامات فدراسیون بوسنی برگزار شد. در انتخابات شورای ریاست جمهوری کشور عزّت بگوویچ بیشترین آرا را به دست آورد و به ریاست جمهوری رسید ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 655ـ656).

با وجود خاتمة جنگ ، بسیاری از مسلمانان در جریان بازگشت به منازلشان در قلمرو صربها اخراج و تعدادی نیز کشته شدند. حکومت صربهای بوسنی نیز با وجود فشار جامعة بین المللی از تحویل جنایتکاران جنگی به دادگاه امتناع کرد. سرانجام ، در 1376ش / 1997، تعدادی از جنایتکاران جنگی در دادگاه لاهه محاکمه شدند. دیوان بین المللی داوری نیز در اسفند 1377/ مارس 1999 اعلام کرد که شهرِ عمدتاً مسلمان نشین برچکو به عنوان منطقه ای بیطرف باقی خواهد ماند و به هیچ یک از دو نهاد حکومتی در بوسنی و هرزگوین واگذار نخواهد شد. صربها به این رأی بشدت اعتراض کردند، اما علی عزّت بگوویچ اعلام کرد که تصمیم محکمة بین المللی برچکو این شهر را از بیعدالتی کامل نجات داد ( ایران ، ص 4؛
> کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 657ـ 658).

قانون اساسی فعلی بوسنی و هرزگوین ضمیمه ای از موافقتنامة صلح دیتون است . مطابق این قانون ، کشور شامل فدراسیون بوسنی و هرزگوین و جمهوری صرب است و هر فرد هم تابعیت بوسنی و هرزگوین و هم تابعیت یکی از دو بخش داخلی آن را دارد. مقررات دایر بر حقوق بشر و آزادیهای بنیادین و دسترسی به دادگاه بین المللی جنایات جنگی ، در قانون اساسی غیر قابل اصلاح یا حذف است . نهادهای بوسنی و هرزگوین ، سیاست خارجی (شامل تجارت و حقوق گمرکی )، سیاست مالی به صورت کلی ، مسئلة مهاجرت و آوارگان ، تسهیلات ارتباطات بین المللی و مشترک ، ترابری بین دو بخش و نظارت بر عبور و مرور هوایی را به عهده دارند. همچنین مناسبات با کشورهای همسایه نباید ناقض حاکمیّت و تمامیّت ارضی کشور باشد، همچنانکه مقررات قانونی یا قانون اساسی هر دو بخش نیز نباید قانون اساسی بوسنی و هرزگوین را نقض کند. مجمع پارلمانی کشور دارای دو مجلس است : مجلس اقوام که بوسنیاییها، کرواتها و صربها هر یک در آن پنج نماینده دارند. نمایندگان بوسنیایی و کروات را بوسنیاییها و کرواتهای مجلس نمایندگان فدراسیون انتخاب می کنند، و نمایندگان صرب را مجلس ملی صرب برمی گزیند. دو سوم مجلس نمایندگان نیز از اعضای قلمرو فدراسیون و یک سوم از قلمرو جمهوری صرب به صورت مستقیم انتخاب می شوند. مجمع پارلمانی در سارایوو بر پا می شود و ریاست هر دو مجلس به طور متناوب بین سه گروه قومی گردش می کند > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ص 658، 662).

شورای ریاست جمهوری متشکل است از یک بوسنیایی و یک کروات که از فدراسیون انتخاب می شوند و یک صرب که از جمهوری صرب برگزیده می شود. این شورا برای چهار سال ادارة امور را به دست می گیرد و مسئول سیاست خارجی و روابط بین المللی کشور است ، همچنین سالانه بودجة مرکزی را با توصیة شورای وزرا به پارلمان ارائه می کند. این شورا نخست وزیر را با تأیید مجلس نمایندگان منصوب می کند. هیئت دولت فقط شامل وزیرخارجه و وزیر تجارت خارجی است که برگزیدة نخست وزیرند و به تأیید مجلس نمایندگان می رسند (همان ، ص 663).

---

منابع :
(21) محمدجواد آسایش زارچی ، بحران بوسنی ـ هرزگووین و مذاکرات صلح ، تهران 1374 ش ؛
(22) کورش احمدی ، «سازمان کنفرانس اسلامی در شرایط جدید بین المللی »، مجلة سیاست خارجی ، سال 11، ش 3 (پاییز 1376)؛
(23) ایران ، سال 5، ش 1186، 16 اسفند 1377؛
(24) آیوو باناک ، «مسلمانان بوسنی از جامعة مذهبی به ملیت سوسیالیستی و شرایط بعد از دورة کمونیسم »، در مسلمانان بوسنی ـ هرزگووین : تاریخچة تحولات از قرون وسطی تا زمان انحلال یوگسلاوی ، ویراستار و گردآورنده مارک پنسون ، ترجمة مهوش غلامی ، تهران 1374 ش ؛
(25) گزاویه بوگارل ، «بوسنی ـ هرزگوین : تشریح یک انبار باروت »، در مسئلة صربستان و یوگسلاوی سابق ، ( ویرایش ) ایولاکست ، ترجمة عباس آگاهی ، تهران 1373 ش ؛
(26) مارک پنسون ، «مسلمانان بوسنی ـ هرزگووین در زمان حاکمیت اتریش ـ مجارستان »، در مسلمانان بوسنی ـ هرزگووین ؛
(27) محمدجعفر دانش پور، «ارزیابی عملکرد سازمان کنفرانس اسلامی در گذشته و راههای آینده »، مجلة سیاست خارجی ، سال 11، ش 3 (پاییز 1376)؛
محمدجواد ظریف ، «ضرورت اصلاحات در سازمان کنفرانس

(28) اسلامی »، مجلة سیاست خارجی ، سال 11، ش 3 (پاییز 1376)؛
(29) عباس عراقچی ، «سازمان کنفرانس اسلامی : آینده ای ناامیدکننده ؟»، مجلة سیاست خارجی ، سال 11، ش 3 (پاییز 1376)؛
(30) جان وی . ای .فاین ، «ریشه های تاریخی جامعة بوسنی مدرن در دورة عثمانی و قرون وسطی » در مسلمانان بوسنی ـ هرزگووین ؛
(31) یحیی فوزی تویسرکانی ، سازمان کنفرانس اسلامی : ساختار، عملکرد و روابط آن با ایران ، تهران 1377 ش ؛
(32) اتیین کوپو و استفان یراسیموس ، «بوسنی از دیدگاه بسفور»، در مسئلة صربستان و یوگسلاوی سابق ؛
(33) ژان ـ کلود گیبو، «ممکن بود جلوی صربها را گرفت »، در مسئله صربستان و یوگسلاوی سابق ؛
(34) نسرین مصفا، «سازمان کنفرانس اسلامی و همکاری با سازمان ملل متحد»، مجلة سیاست خارجی ، سال 11، ش 3 (پاییز 1376)؛
(35) عبدالله نظرزاده ، بوسنی و هرزگوین در بستر تاریخ ، قم 1372 ش ؛
(36) علی اکبر ولایتی ، «سازمان کنفرانس اسلامی : ضرورت تحرک پس از جنگ سرد»، مجلة سیاست خارجی ، سال 11، ش 3 (پاییز 1376)؛
(37) علی یوسف وند، بوسنی و هرزگوین تراژدی قرن بیستم ، قم 1372 ش ؛
(38) جواد یوسفیان ، نگاهی به تاریخ و فرهنگ بوسنی و هرزگوین ، تهران 1372 ش ؛


(39) The Americana annual 1996 , Danbury 1996;
(40) Encarta world atlas , U.S.A.: Microsoft, 1998 (computer disk), s.v. "Bosnia and Herzegovina";
(41) EI 2 , s.v. "Bosna" (by Branislav Djurdjev);
(42) The Europa world yearbook 1998 , London 1998;
(43) Noel Malcolm, Bosnia: a short history , London 1994;
(44) The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia ;
(45) 1998 Britannica book of the year , Chicago 1998;
(46) Edgar O'ballance, Civil war in Bosnia: 1992-94 , New York 1995;
(47) United Nations. Department of Economic and Social Affairs. Statistics Division, World statistics pocket book: containing data available as of 31 August 1997 , New York 1998;
(48) The World book encyclopedia , London 1995.

/ مهدی کریمی /