responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2061

 

بوستان ، یا سعدی نامه ، مثنوی اخلاقی و عرفانی به فارسی ، مشتمل بر حکایتهای کوتاه ، از سعدی شیرازی . بنابر اشارة سعدی در دیباچة بوستان (ص 37) این کتاب در 655 میان دو عید، ظاهراً عید فطر و قربان ، سروده شده است . نام کتاب بنا بر نسخه های خطّی قدیم ، از جمله نسخة کتابخانة بنیاد بودمر در ژنو (تحریر در 720)، سعدی نامه بوده (رجوع کنید به همان ، ص 200). گویا بعدها خودِ شاعر یا، به احتمال بیشتر، نسخه نویسان برای قرینه سازی با گلستان * ، نام بوستان را برای کتاب برگزیده اند و نام اصلی آن کم کم فراموش شده است . در مقدمة یکی از نسخه های قدیم در بیتی به نام «بوستان » اشاره شده است : «ز بهر تماشاگه دوستان / کتابی است نام خوشش بوستان » (رجوع کنید به هنداوی ، ص 301) و در مقدمة نسخه های معمول هم ابیاتی هست که علاقة شاعر را به کلمة «بوستان »، هرچند در معنای لغوی آن ، و نظر نسخه نویسان را به این تسمیه نشان می دهد (رجوع کنید به سعدی ، 1363ش الف ، ص 37ـ 38). فروغی در مقدمة خود بر بوستان استنباط کرده است که سعدی مدتی پس از اتمام اثر، برخی اشعار و کلمات و احتمالاً نام آن را تغییر داده است (همو، 1363ش ب ، ص 200). به نظر می رسد که وی از مدتها قبل از 655، بخشها یا دست کم حکایتهایی از بوستان را به نظم درآورده بوده و در تاریخ یادشده پایان رسمی کتاب را اعلام کرده است .

بوستان در بحر متقارب مثمنِ محذوف سروده شده و مشتمل است بر یک دیباچه (یک حکایت ) و ده باب که به ترتیب عبارت اند از: عدل (19 حکایت )، احسان (29 حکایت )، عشق و مستی و شور (19 حکایت )، تواضع (27 حکایت )، رضا (12 حکایت )، قناعت (15 حکایت )، تربیت (22 حکایت )، شکر بر عافیت (9 حکایت )، توبه و راه صواب (19 حکایت ) و مناجات (3 حکایت ). بوستان ، بر اساس چاپ یوسفی ، 4011 بیت است . از میان حکایتهای آن حدود بیست تا سی حکایت مهمتر و قابل بحث (رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل مادّه ) و بقیه ، تمثیلها و نکته های اجتماعی ، تربیتی ، سیاسی و اخلاقی است که ظاهراً سعدی برای ارائه و رنگ آمیزی و دلپذیرکردن دیدگاههای خود آفریده و هر یک را در جای لازم به کار برده است . بنابراین ، بسختی می توان پذیرفت که حوادث این حکایتها، بخصوص آنها که خود شاعر به عنوان یکی از شخصیتهای حکایت ظاهر می شود، در عالم واقع اتفاق افتاده باشد؛ بویژه آنکه این حکایتها کمتر در منابع پیشین نمونه و مأخذی دارد (برای نمونه رجوع کنید به قیصری ، ص 197). از میان حکایتها، داستان سفر سعدی به سومنات (باب هشتم ، ص 178ـ180)، بسیار مورد بحث و نقد و نظر قرار گرفته و در وقوع آن تردید شده است (رجوع کنید به ماسه ، ص 59). با اینهمه ، حکایتهای بوستان از نظر شکل شناسی ، محتوا و القای اندیشه های سعدی مهم و سزاوار مطالعه و تحقیق است (رجوع کنید به هنداوی ، ص 322 به بعد).

در دیباچة بوستان (ص 38ـ39)، علاوه بر ذکر نام و مناقب ابوبکربن سعدبن زنگی (حک :623ـ 658) که از او در پنج حکایت دیگر کتاب هم یاد شده (در این باره و نیز برای آشنایی بیشتر با اتابک ابوبکر و ارتباط سعدی با او رجوع کنید به قزوینی ، ص 722ـ724)، ابیاتی در ستایش محمدبن سعدبن ابوبکر آمده است (ص 40). از آنجا که وی سه سال پس از سرودن بوستان به حکومت رسید، این ابیات باید از افزوده های بعدی شاعر بر بوستان باشد.

بوستان با آنکه بظاهر نخستین کتاب سعدی است ، آرمانشهر و مدینة فاضلة وی نام گرفته و برخی از محقّقان «جهان مطلوب سعدی » را در آن یافته اند (رجوع کنید به سعدی ، 1363ش الف ، مقدمة یوسفی ، ص 17). سعدی در این کتاب زیباترین ارزشهای اخلاقی را با والاترین دیدگاههای اجتماعی در هم آمیخته و با ترکیب فرهنگ ناب ایرانی ـ اسلامی و تجربه اندوزیهای کم نظیر خود، جهان مطلوب خود را وصف کرده است . بوستان از نظر جوهر شعری و اصالت ادبی نیز، به رغم پاره ای کاستیها و ناهمگنیها که خود شاعر نیز بدان واقف بوده است (رجوع کنید به همان ، ص 37)، مقامی ممتاز دارد و یکی از مثنویهای برتر زبان فارسی قلمداد می شود. گرچه چنین می نماید که گلستان اعتبار ظاهری و عمومیت بیشتری از بوستان پیدا کرده است ، برخی نظری جز این ابراز داشته اند؛
از جمله دهخدا از قول ادیب * پیشاوری چنین آورده است : «در همة آثار سعدی ، اعمّ از نثر و نظم ، بوستان شاهکاری بی نظیر است » (رعدی آذرخشی ، ص 470).

سعدی در بوستان با تلفیق شیوه ها و نوآوریهای موجود در تمام مثنویهای نام آور پیش از خود، از شاهنامه گرفته تا حدیقة الحقیقة سنایی و مخزن الاسرار نظامی ، شیوة نوینی آفریده و تلویحاً به مقابله با همگی آنها برخاسته است . در برتری بوستان بر حدیقة الحقیقه و مخزن الاسرار به لحاظ محتوا و اندیشه و جنبة شعری تقریباً شکی نیست (رجوع کنید به زرین کوب ، ص 79) اما سعدی با اینکه از وزن شاهنامه استفاده کرده ، با تغییر محتوا و موسیقی خاصّ اثر، تقریباً از رویارویی مستقیم با شاهکار فردوسی تن زده و راه تازه ای در مثنوی سرایی فارسی به وجود آورده است (قس رعدی آذرخشی ، ص 460ـ462). به هرحال ، برخی از محقّقان به تعارض تلویحی بوستان و شاهنامه رسیده اند (رجوع کنید به همان ، ص 468ـ469؛
وحیدیان کامیار، ص 44ـ 50؛
قس زرین کوب ، همانجا). برخی نیز به تأثیر وسیع شاهنامه بر بوستان و دنیای اندیشة سعدی اشاره کرده اند (رستگار فسائی ، ج 2، ص 68ـ69).

اعتبار و حیثیت ادبی بوستان سبب شده است که از همان آغاز، شاید از زمان حیات شاعر، خاصّ و عام به آن توجه کنند و به عنوان کتاب درسی و آیین نامة زندگی بارها با کلیات اشعار سعدی یا به طور جداگانه رونویسی شود. به همین سبب است که نسخه های معتبر و کهن بوستان در بیشتر کتابخانه های دنیا در دسترس است . گذشته از نسخة خطّی کلیات سعدی در کتابخانة فرهنگستان علوم تاجیکستان (شمارة 503) با تاریخهای چندگانه حتی مربوط به زمان سعدی ، قدیمترین نسخة معتبر و در خور توجه بوستان ، که مبنای چاپ یوسفی نیز قرار گرفته ، همان نسخة کلیات سعدی مشتمل بر بوستان در کتابخانة بنیاد بودمر است (رجوع کنید به سعدی ، 1363ش الف ، مقدمة یوسفی ، ص 13ـ14)؛
دهها نسخة دیگر نیز در کتابخانه های ایران ، ترکیه ، هند و اروپا محفوظ است که البته در عناوین و تعداد ابیات و ضبط کلمات آنها با یکدیگر اختلافهایی دیده می شود (رجوع کنید به هنداوی ، ص 313).

بوستان یا پاره هایی از آن ، به زبانهای مختلف شرح و تفسیر شده است . یکی از شروح کهن آن ، شرح شیخ مصطفی بن شعبان (متوفی 969) به فارسی است . شرح سودی (متوفی 1000) از بهترین و مشهورترین شرحهای ترکی بوستان است . برای اهالی شبه قاره نیز شروح کلکته و کانپور و لکهنو مرجع بوده است (دربارة شرحهای بوستان رجوع کنید به ماسه ، ص 364ـ366). پژوهندگان از شرح محمد خزائلی (تهران ، انتشارات جاویدان ، 1348ش )، و حواشی غلامحسین یوسفی بر بوستان بهرة بسیار برده اند.

بوستان از دیرباز توجه پژوهندگان و جویندگان غیر ایرانیِ ادب فارسی را به خود جلب کرده و تمام یا بخشهایی از آن ترجمه شده است . ترجمة لاتینی چاپ نشده ای از بوستان به قلم تامس هاید (1636ـ1703 میلادی ) در دست است که آن را شارل شفر در 1307/1890 در مقدمة کتاب > وضع ایران < اثر رافائلِ مانسی ذکر کرده است . ژ. هورن نیز بوستان را به هلندی ترجمه کرد که در 1099/1688 در آمستردام چاپ شد (برای دیگر ترجمه های بوستان به زبانهای غربی رجوع کنید به ماسه ، ص 385ـ 388). ترجمة بوستان به زبانهای شرقی نیز از گذشته های بسیار دور مرسوم بوده است . از جمله زرغونه دختر دین محمد کاکر، از اهالی پنجوابی قندهار، در 903 بوستان را به زبان پنبتو (پشتو) ترجمه کرد و نام آن را بوستان دپستو گذاشت (قویم ، ص 274ـ275). جان هون نین ، عضو هیئت علمی دانشگاه پکن ، بوستان را به چینی ترجمه کرد که در 1368 ش / 1989 در پکن به چاپ رسید.

از 1239/1824 ـ که ظاهراً نخستین بار بوستان در کلکته چاپ شد (ماسه ، ص 360) ـ تا روزگار ما که منقّح ترین بوستان را غلامحسین یوسفی در 1359ش با سرمایة انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی چاپ کرد، دهها چاپ بوستان همراه کلیات سعدی یا جداگانه در داخل و خارج از ایران عرضه شده است که هر کدام به گونه ای و در دوره ای توجه محقّقان را به خود جلب کرده است .


منابع :
(1) منصور رستگار فسائی ، «سعدی و فردوسی »، در کنگرة بزرگداشت هشتصدمین سال تولد شیخ مصلح الدین سعدی (1363: شیراز)، ذکر جمیل سعدی : مجموعه مقالات ... ، تهران 1364ش ؛
(2) غلامعلی رعدی آذرخشی ، «سخنی دربارة شاهنامه و بوستان »، آینده ، سال 8، ش 8 (آبان 1361)؛
(3) عبدالحسین زرین کوب ، سیری در شعر فارسی ، تهران 1363ش ؛
(4) مصلح بن عبدالله سعدی ، بوستان سعدی : سعدی نامه ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1363ش الف ؛
(5) همو، کلیّات سعدی ، چاپ محمدعلی فروغی ، تهران 1363ش ب ؛
(6) محمد قزوینی ، «ممدوحین شیخ سعدی »، در سعدی نامه : یادگار هفتصدمین سال تألیف گلستان ، تعلیم و تربیت ، سال 7، ش 11 و 12 (بهمن ـ اسفند 1316)؛
(7) عبدالقیوم قویم ، «آثار سعدی و سخنوران افغانستان »، در کنگرة جهانی سعدی و حافظ (1350: شیراز)، مقالاتی دربارة زندگی و شعر سعدی ، شیراز 1352ش ؛
(8) ابراهیم قیصری ، «یادداشتی دربارة مأخذیک داستان از بوستان »، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد ، سال 29، ش 1و2 (بهار و تابستان 1375)؛
(9) هانری ماسه ، تحقیق دربارة سعدی ، ترجمة محمد حسن مهدوی اردبیلی و غلامحسین یوسفی ، تهران 1364ش ؛
(10) تقی وحیدیان کامیار، «فردوسی و سعدی در حماسه سرایی »، کتاب پاژ ، ش 1 (دی 1369)؛
(11) محمد موسی هنداوی ، سعدی الشیرازی : شاعر الانسانیة ، عصره ، حیاته ، دیوانه «البوستان » ، قاهره 1951؛


(12) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bu ¦sta ¦n" (by G. Michael Wickens).

/ محمدجعفر یاحقی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2061
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست