responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 206

 

بازنامه ها ، اصطلاح بازنامه (مترادف با شکارنامه یا اشکره نامه ، صیدنامه ، جوارح نامه ، کتاب البیزره یا کتاب البزدره ، کتاب شکره داری ، کتاب البزاة ، کتاب الجوارح ) از دیرباز به کتابها یا رساله هایی اطلاق شده که در وصف انواع پرندگان شکاری و چگونگی پرورش و نگهداری آنها و شیوه های شکار با آنها و تشخیص بیماریهایی که بدانها مبتلا می شوند و طرق درمان این بیماریها نوشته شده است .

اینکه گفته اند پادشاهان یونان و روم نخستین کسانی بودند که با باز شکار کردند (رجوع کنید به مسعودی ، ج 1، ص 213 و 333) درست نیست . بنابر اسناد بابلی ، در عهد هخامنشیان (قرنهای 6-4 ق م ) «ادارة بازیاری » از جمله ادارات پادشاهی بوده است ، (رجوع کنید به > تاریخ ایرانِ کیمبریج < ج 2، ص 579-580). آیینِ بسیار کهن رهاکردن باز در جشنهای نوروز، که «مرغِ نوروزی » جایگزین آن شد، شاهدی دیگر است . تداول واژه های «باز» و «بازیاری » و دیگر مشتقات آن ، بویژه اسامی ایرانی طیور صید و آلات و اسباب آن در میان آرامیان و عربها و ارمنیان و جز اینان ، گواه است بر اینکه این فن یکسره از تمدنهای کوهستانی مشرق و سرزمین ایران سرچشمه گرفته است (رجوع کنید به > تاریخ ایران کیمبریج < ، ج 3/1، ص 103 و 497).

از بازنامه های ایرانی عهد ساسانی ، عنوان چهار کتاب شناخته شده است : کتاب بهرام بن شاپور، که ظاهراً بهرام (پنجم )گور ساسانی (421-439 م ) است ، مذکور در مقدمة بازنامة موزة بریتانیا (ریو، 2/482)؛ بازنامة جاماسب ، که گویا به نام قبادبن فیروز ساسانی (488 م به بعد) تحریر شده بوده است ؛ بازنامه / شکارنامة نوشیروانی ، به پهلوی ، منسوب به بزرگمهر حکیم ، که گفته اند اصل آن از عهد فریدونِ داستانی بوده و در عهد انوشیروان (531-579 م ) دیگربار تدوین شده است . گذشته از اینکه اکثر بازنامه های موجود نام آن را برده یا از آن نقل کرده اند، فخرالدین رازی (544-606)، در کتاب ستینی (بمبئی 1333، ص 143-144) آن را «بازنامة کسری نوشیروان » نامیده و مطالبی از آن نقل کرده و همین امر دلیل بر وجود این کتاب دست کم تا قرن ششم است ؛ این کتاب ظاهراً از منابع تألیف بازنامه های ایرانی پس از اسلام به زبان عربی یا فارسی بوده است ؛
بازنامة پرویز ملک الفرس (590-628 م ). دست کم یکی از این چهار کتاب در زمان هارون الرشید (حک : 170-193) با عنوان «کتاب البزاة للفرس » (ابن الندیم ، ص 377) به عربی ترجمه شده که گویا همان رسالة موجود در مجموعة الواثقی کتابخانة فاتح استانبول (ش 3566) باشد.

به طور کلی ، کتابها یا رساله های صیدیة عربی و فارسی که در دوران اسلامی نوشته شده است از دو دسته خارج نیست . یک دسته نوشته های رسمی و فنی است در باب شکار و بازیاری به مثابة آیین یا ورزشی که اسباب و ابزار آن جانورانِ شکاری است ؛
این آثار را که از آداب پرورش و بیماریها و درمان جانوران شکاری گفتگو می کند غالباً کتبِ «صید و جوارح » یا «بازنامه » و «شکارنامه » می خوانند. دستة دیگر نوشته های فقهی در باب صید و مصیدات به عنوان طعام یا ذبیحه است ، مشتمل بر احکام شرعی در بارة حلال یا حرام بودن جانورانی که شکار می شوند. این نوشته ها را که متضمن تفاسیر آیات قرآنی و شرح احادیث و فتاوی علمای مذاهب اسلامی در این خصوص است ، غالباً کتب «صید و ذبائح » یا صیدیات و ذبیحات می نامند. در این زمینه ، ابن الندیم با عنوان الصید و الذبائح آثار فقیهان نامداری چون ابویوسف قاضی و محمدبن حسن شافعی و ابونصر محمدبن مسعود عیاشی شیعی و ابوسلیمان داوود اصفهانی را ذکر کرده است . شمار این گونه رساله ها بسیار است و کتب جامع فقهی علمای مذاهب اسلامی نیز همگی بخشی زیر عنوان صید و ذبائح دارند.

گذشته از این ، برخی از کتابهای ادبی و تاریخی و جانورشناسی ، حاوی فصلهایی در بارة شناخت جانوران شکاری و فنون شکار است . از کهنترین آنها منافع الحیوان ابن بختیشوع اهوازی (قرن 2-3) است که نسخة خطی آن (مورخ 696 مکتوب در شهر مراغه ) در کتابخانة مورگانِ نیویورک است و در آن فصلی مخصوص باز و انواع و شیوه های پرورش آن یافت می شود. در مروج الذهب وصف نوعی از بازهای دریای خزر (ج 1، ص 209-210) و اخبار هارون الرشید در شکار با باز (ص 210-211) و وصف حکیمان و شاهان از بازها (ص 211-212) و ذکر ابوکِنده حارث بن معاویة بن ثَور کِندی به عنوان نخستین کسی که با چَرْغ به شکار پرداخت و آن را به عربها آموخت (ص 212) و قسطنطین رومی و شاهینها (ص 212ـ215) و بازپرانی نزد یونانیان (ص 333-334) آمده است . باب سوم (ص 191-226) کتاب الاعتبار اُسامة بن مُنْنِقذ (متوفی 584) نیز حاوی شرح مفصلی از «اخبارالصید» است .

در عالم ادب نیز، از دیرباز، اشعار و نوشته های منثور فراوانی دربارة پرندگانِ شکاری و اصناف و صفات آنها و نحوة صید با آنها پدید آمده است که به طور کلی می توان اصطلاح «ادب الصید» را بر آن اطلاق کرد. بحث در بارة این آثار از حدّ این مقاله بیرون است و از این پس فقط به بیان مهمترین «بازنامه »هایی که در عالمِ اسلام به زبانِ عربی و فارسی نوشته شده است می پردازیم .

الف ) بازنامه های عربی : از جمله بازنامه های عربی از قرن دوم تا پایان قرن چهارم کتاب الطیور از حجّاج بن هیثمه است که خلاصه ای است از کتاب ادهم و الغِطریف و نسخه ای از آن در کتابخانة سرایِ استانبول (ش 3/2099) موجود است . از اواخر قرن دوم به دو کتاب دیگر نیز، یکی کتاب البازی از ابوعبیده مَعْمَربن مُثَنّی (110-208 یا 210) و دیگری از اشعری نامی با عنوان کتاب الجوارح (نسخة 2831 پاریس ) اشاره شده است . کتاب صفات الجوارح که نسخه ای از آن (ش 3636 پ ) در کتابخانة ایاصوفیه موجود است ظاهراً همان کتاب البُزاة و الصید یا کتاب الجوارح و اللعب بها نوشتة ابودُلَف قاسم بن عیسی عِجْلی کَرَجی (ح 150ـ226)، از سرداران مأمون و معتصم عباسی و مؤسس امارت عجلیان در ایالت جبال ایران است . مجموعه ای با عنوان الوثقی فی البیزرة در کتابخانة فاتحِ استانبول (ش 3566) یافت می شود که شامل رسالات الفرس ، الهند، البصراء، الترک ، الروم و جز اینهاست و جملگی برای خلیفه الواثق عباسی (حک : 227-232) مدون شده است . فتح بن خاقان (متوفی 247) وزیر خلیفه المتوکل نیز یک کتاب الصید و الجوارح برای او تألیف کرد. ابن بازیار، محمدبن عبداللّه بن عمر بازیار، کتابِ الجوارح را برای المعتمد یا المنتصر عباسی ( حک : 256-279) نوشت .

در این دوره ، در دربار سلاطین طولونیِ مصر نیز در این رشته آثاری تألیف شد. خُمارَوَیه بن احمدبن طولون (حک : 270-282) خود کتاب اللعب بالجوارح را نگاشت . نسخه ای از کتاب الزند الواری فی احوال البازی از مؤلفی گمنام در کتابخانة ایاصوفیه (ش 1/3636) یافت می شود. کتاب الصید والقَنْص را بدرالدین تنوخی در 304 در شانزده باب تألیف کرد. نسخه ای از این کتاب در کتابخانة مجلس در تهران (ش 6943) موجود است . کتاب البیزرة (التمام و الکمال فی علم الجارح ) نوشتة ابوعبداللّه حسن بن حسین بازیار موصلی ، که از 384 تا 385 وزارت خلیفة فاطمی العزیزباللّه (حک : 365-386) را برعهده داشت ، بسیار مشهور و متداول است . محمد کردعلی نسخه ای از این کتاب را به طبع رسانید (دمشق 1953) و فرانسوا ویره آن را به فرانسوی ترجمه کرد (مجلة عربیکا ، ج 12، 1965، ص 262-296، و ج 13، 1966، ص 39-76). مؤلف بسیاری از مطالب کتابِ خود را از المصایدِکُشاجِم نقل کرده است . از جمله کتابهایی که در دورة مغولان در این زمینه تألیف شده یکی الجَمْهَرة فی علم البَیْزرة از عیسی بن علی بن حسان اسدی بغدادی است که میان سالهای 635-640 در دو مجلّد پرحجم نوشته شده و نسخه های خطّی آن در کتابخانه های اسکوریال (ش 903) و انجمن آسیایی کلکته (ش 9 M 865) و ایاصوفیه (ش 3813) موجود است و بخشی از آن با عنوان «کلاب الصید» در > مجلة انجمن آسیایی بنگال < (ج 3، 1907، ص 599 به بعد) چاپ شده است . از القانون الواحد (یا: الواضح ) فی معالجات الجوارح ، تألیف امیربُغدی بن قِشتمور مغولی بغدادی ، که مطالب آن به صورت علمی و منطقی رده بندی شده ، نسخه ای در کتابخانة کوپریلیِ استانبول (ش 978) موجود است . گذشته از این آثار، از کتابهای انس الملاء بوحش الفلاء نوشتة محمدبن مِنْگْلی ناصری (ظاهراً قرن هفتم )، چاپ پاریس (1880)؛
فصل البیزرة (من ) تذکرة الراعی (التذکرة الکندیه )

تألیف علاءالدین علی بن مظفر کندی دمشقی (640-716) و مناهج السرور و الرشاد فی الرومی و السباق و الصید و الجهاد تألیف شیخ زین الدین عبدالقادربن احمدبن علی فاکهی مکی (920-989)، که نسخة خطی آن در کتابخانة ملی پاریس (ش 2834) موجود است ، الجوارح و علوم البزدره تألیف ابوبکر یوسف قاصمی ، نسخة پاریس (ش 2831) باید نام برد.

ب ) بازنامه های فارسی : شمار بازنامه های موجود به زبان فارسی که نسخه هایی خطی از آنها در کتابخانه های ایران و خارج یافت می شود اندک نیست ، ولی از آن میان فقط چند کتاب به طبع رسیده است . در زیر برخی از بازنامه های فارسی را ذکر می کنیم :

رسالة بازداری ، از خواجه عمیدالدین ابی الفوارس قناریزی (قرن چهارم )؛
جوارح نامة شهنشاهی که ترجمة بازنامة نوشیروانی است و توسط ابوالبختری به فارسی دری ترجمه شده و گویا همان شکارنامه / بازنامة ساسانی است (قرن چهارم )؛
شکره نامة ماهانی که گویا تألیف امیرظهیرالدوله ابومنصور وشمگیر زیاری (حک : 323-356) و به زبان طبری بوده است ؛
بازنامة سیستانی ، تحریری دیگر از بازنامة نوشیروانی (قرن چهارم )؛
بازنامة نَسَوی ، تألیف حکیم ابوالحسن علی بن احمد نسوی رازی (393-493)، که از اهمیتی خاص برخوردار است ، در تهران به طبع رسیده است (مرکز مردم شناسی ایران ، 1354 ش )؛
شکارنامة ملکشاهی ، تألیف خواجه علی بن محمد نیشابوری معروف به ابوالجوارح ، که گزارش جامعی از شکارنامة نوشیروانی بازنامة سیستانی است که به دستور خواجه نظام الملک برای جلال الدین ملکشاه سلجوقی تهیه شد و بعداً اساس تألیف شکارنامة ایلخانی قرار گرفت ؛
نسخه ای از آن با عنوان شکارنامة خسروی موجود است ؛
دستور صید که در 571 خواجه محمدصدیق بن خواجه محمدیوسف تألیف کرده و نسخه ای از آن در کتابخانة بادلیان (ش 1859) موجود است ؛
شکره نامه / صیدیه / بازنامه ، در 135 باب ، متضمن فواید تاریخی و کتاب شناختی بسیار که نسخه ای از آن در موزة بریتانیا (ش Or. 374 ) هست ؛
بازنامة منظوم از امیرخسرو دهلوی (651-725)، حدود 220 بیت ، که در دیوان او آمده است ؛
بازنامة (صیدالمراد فی قوانین الصیاد) ، تألیف خدایارخان بن یارمحمد، داوود عباسی ، معاصر طغاتیمورخان امیر مغولی خراسان (حک : 737ـ753)، در تربیت باز و دیگر پرندگان شکاری و نگهداری آنها به شیوة ایرانیان و ترکان و هندیان که به طبع رسیده است (کلکته 1908)؛
بازنامه ، که گویا برای انوشیروان عادل ایلخانی (حک : 745-756)، از ایلخانان فارس ، تألیف شده است و نسخه ای از آن وجود دارد؛
شکارنامة ایلخانی ، تألیف علی بن منصور حلوایی (یا: خوافی ) که از درباریان طغاتیمورخان امیر مغولی خراسان و خواجه نجم الدین علی مؤید سربداری (حک : 766-778) بوده و آن در 750 براساس شکارنامة ملکشاهی نوشته و چند نسخه از آن در کتابخانه های ایران موجود است ؛
رساله در شکار که در 767 محمدبن محمد مؤلف اسپنامه تألیف کرده و نسخه ای از آن در کتابخانة بادلیان (ش 1861) موجود است ؛
بازنامه که در 721 علی بن محمد متطبّب برای قطب الدین تهمتن شاه از ملوک هرموز (حک : 721-742) نوشته و جزو مجموعه ای در کتابخانة مجلس شورای اسلامی ایران (ش 570) موجود است ؛
بازنامة منظوم که به نام میرزابایسنغربن شاهرخ تیموری (حک : 817-837) نوشته شده و نسخه ای از آن وجود دارد؛
بازنامه ، که علی بن حسین بن علی میران حسینی اصفهانی در 859 تألیف کرده و نسخه ای از آن در کتابخانة بادلیان (ش 1860) موجود است ؛
بازنامة منظوم از امیر شکارِ سلطان یعقوب بن سلطان اوزون حسن بهادرخان آق قوینلو (حک : 884-895) که نسخه ای از آن در دانشگاه تهران (ش 4/3065) هست ؛
صیدنامه ، از قاضی فیض اللّه تفرشی بغدادی متخلص به حاجبی ، که برای شاه طهماسب صفوی (حک : 930-984) تألیف کرده و هفت نسخه از آن در کتابخانه های ایران موجود است ؛
بازنامه ، از محب علی خان خاص محلی بن نظام الدین علی مرغلانی خلیفه (متوفی 989) وزیر ظهیرالدین بابُر (حک : 899-937)، که دو نسخه از آن (موزة بریتانیا/ Egerton 1013 و کتابخانة ملک تهران /546) وجود دارد؛
شکارنامه / صیدیه ، از سیدحسین بن روح اللّه حسینی طبسی دکنی متخلّص به لسان و ملقب به صدرجهان که برای سلطان ابراهیم قطبشاه بن سلطان قلی قطب الملک (حک : 957-989) نوشته است و چند نسخه از آن در کتابخانه های ایران و هند وجود دارد؛
صیدنامه ، تألیف مولی محمدسلیم رازی در 1068 برای صدرالسلطنه شیخ علی خان امیر خراسان ، که سه نسخه از آن در کتابخانه های تهران وجود دارد؛
شکارنامه ، از مجدالدین بن محمد شفیع هاشمی عباسی ، به نام عبداللّه خان یکی از امرای عهد صفوی ، نسخة (ش 3175) دانشگاه تهران ؛
بازنامه / دستور صید ، از محمدرضابن خواجه یوسف در 1083، نسخة موزة بریتانیا (ش Or. 6962 )؛
التذکرة فی علم البزدرة ، تألیف شیخ محمدعلی بن ابی طالب حزین لاهیجی (1103-1181) که ترجمه ای است از فصل «البیزرة » کتاب تذکرة الراعی یا التذکرة الکندیة علاءالدین کندی دمشقی شیعی (640-716)؛
نسخه ای از آن در کتابخانة ملک تهران (ش 1/546) وجود دارد و ظاهراً بازنامة تستری همان است و این غیر از کتاب خواصّالحیوان حزین (کتابخانة موزة بریتانیا/ add. 23562 ) است ؛
بازنامة ناصری تألیف تیمورمیرزا حسام الدوله (متوفی 1291)، ابن حسنعلی میرزا فرمانفرما، به نام ناصرالدین شاه قاجار که در تهران (1285) و بمبئی (1308) چاپ سنگی شده است ؛
انیس الامراء ، تألیف میرزامحمدحسین بن حاج سیدجواد حسینی کرمانی شیرازی ، به نام ناصرالدین شاه قاجار در 1287، که دو نسخه از آن وجود دارد و یک بار نیز در بمبئی چاپ شده است ؛
شاهبازنامه ، از جمال الدین میرزامحمدبن میرزا رضابن فتحعلی شاه قاجار، حکمران باخرز و جام و طارم ، که آن را به دستور ناصرالدین قاجار و اعتضادالسلطنه بین سالهای 1285-1305 تألیف کرده ، و نسخه ای از آن در کتابخانة دانشگاه تهران (ش 2436) وجود دارد.


منابع :
(1) ابن بازیار موصلی ، کتاب البیزرة ، چاپ محمد کردعلی ، دمشق 1953؛
(2) ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، چاپ محیی الدین عبدالحمید، قاهره 1948، ج 2، ص 264، 278، ج 4، ص 74، ج 5، ص 238؛
(3) ابن الندیم ، الفهرست ، تهران 1391، ص 377؛
(4) پرویز اذکائی ، «کتب الصید و الذبائح عندالشیعة » ، تراثنا، ج 2، العدد 1 (محرم 1407)، ص 97-104؛
(5) اسامة بن منقذ، کتاب الاعتبار ، چاپ فیلیپ حتی ، پرینستون 1930، الباب الثالث ، ص 191-226؛
(6) عبدالجوادالاصمعی ، ابوالفرج الاصبهانی ، قاهره 1951، ص 108؛
(7) عبدالحسین حائری ، فهرست نسخ خطی مجلس شورای ملی ، تهران 1347 ش ، ج 10، ص 570؛
(8) بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، قاهره ، ج 2، ص 77-78، ج 4، ص 205، 328-329؛
(9) پورداود، فرهنگ ایران باستان ، تهران 1355 ش ، ص 314؛
(10) حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، استانبول 1941-1943، ص 386، 389، 1084؛
(11) دانش پژوه ، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، 1348 ش ، ج 1، ص 19، 351، 605؛
(12) همو، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 10، ص 2003، ج 11، ص 2137، ج 14، ص 3856؛
(13) همو، نشریة نسخه های خطی ، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، دفتر 3، ص 128-129، دفتر 5، ص 381، دفتر 7، ص 232، 691؛
(14) ذهبی ، تذکرة الحفّاظ ، حیدرآباد دکن 1970، ج 3، ص 1503-1504؛
(15) زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاکمة ، قاهره 1951؛
(16) سیدحسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ، نجف ، ص 204؛
(17) عباس مصطفی الصالحی ، الصید والطرد فی الشعرالعربی ، بغداد 1974؛
(18) فؤاد عبدالمعطی الصیاد، النوروز و اثره فی الادب العربی ، بیروت 1972، ص 27 و بعد؛
(19) غلامحسین صدیقی ، «حکیم نسوی »، مجلة دانشکدة ادبیات ، دانشگاه تهران 1337 ش ، ج 6، ش 1، ص 12-28، و ج 13، ش 4، ص 101؛
(20) آقابزرگ طهرانی ، الذریعة ، ج 4، ص 45، ج 9، ص 911، ج 11، ص 207-208، ج 15، ص 105، ج 19، ص 124؛
(21) محمد قزوینی ، یادداشتهای قزوینی ، تهران 1339ـ 1345 ش ، ج 5، ص 164، ج 6، ص 216-227، ج 8، ص 19-30، 57 ـ61؛
(22) کشاجم ، المصاید و المطارد ، چاپ محمد اسعد طلس ، بغداد 1954، مواضع مختلف ؛
(23) احمد منزوی ، فهرست نسخ خطی فارسی ، تهران 1348 ش ، ج 1، ص 397-399، 426-428، 431، ج 4، ص 2654؛


(24) مروج الذهب ، چاپ یوسف داغر، بیروت 1965؛
(25) نسوی ، بازنامة نسوی ، چاپ علی غروی ، تهران 1354 ش ، مواضع مختلف ؛
(26) نوروزنامه ، منسوب به خیام ، چاپ مینوی ، تهران 1312 ش ، ص 99؛
(27) معجم الادباء ، ج 16، ص 174-186، ج 19، ص 52، 154-162؛


(28) The Cambridge History of Iran, vol 2, 579-580, 591, vol3(1), 103, 497;
(29) Ibn al-Marr, The Book of Superiority of Dogs..., tr., ed. G. Smith..., London 1977;
(30) Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushato manuscripts in the Bodleian Library, vol 5, Cols 1972-1975;
(31) Catalogue des manuscripts Persian, Paris 1934, Tome 4, 318;
(32) Handlist of Persian manuscripts 1895-1966, British Museum, 32, 90;
(33) Ch. Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, vol II, 484ff;
(34) Zaky M. Hassan, Hunting as practised in Arab countries of the Middle Ages, Cairo 1937,2d ed.1939;


(35) برخی از سخنرانیهای کنفرانس بازداری در ابوظبی در دسامبر1976: اسماعیل کاشف ، «دراسات عن البیزرة فی العصر الفاطمی »؛
(36) سعاد ماهر، «البیزرة التاریخ و الا´ثار»؛


(37) Detlef Mخller, ûArabic Treatises on Falconryý, Franµois Virإ, ûEssai de dإtermination des oiseaux de vol mentionnإe dans les principaux manuscripts arabes mإdiإvaux sur la fauconnerieý.

سخنرانی اخیر بعداً چاپ شده است :

(38) Arabica , 24(1977), 138-149.

/ پرویز اذکائی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 206
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست