بورکهارت ، تیتوس (ابراهیم )، هنرشناس و متفکر مسلمان سویسی ـ آلمانی و از نویسندگان سنت گرا. در 1326/ 1908 در فلورانس به دنیا آمد. او فرزند کارل بورکهارت ، مجسمه ساز سویسی و برادرزادة یاکوب بورکهارت (1818ـ 1897 میلادی )، مورخ هنر، و از خانواده های سرشناس اهل بازل (بال ) سویس بود. تیتوس بورکهارت در دورة ابتدایی و متوسطه با فریتهوف شوان * (1907ـ 1998

میلادی )، متفکر و شرق شناس مسلمان ، همدرس بود و همراه با او به نقاشی و طراحی روی آورد. این آشنایی بعدها به همکاری و همفکری عمیقی تبدیل شد که تا پایان عمر بورکهارت ادامه یافت (بورکهارت ، 1370 ش ، مقدمة ستاری ، ص 8؛ ترقی جاه ، ص 20؛ بورکهارت ، 1987، مقدمة استادرت ، ص 3، 5).

بورکهارت به سبب علاقه ای که به هنر قرون وسطی و قدیم داشت در 1314 ش /1935 به افریقای شمالی سفر کرد و مدتی در شهرهای مغرب سکونت گزید. این سفرها و بخصوص سکونت در فاس او را شیفتة هنر و تمدن اسلامی کرد. وی پس از اسلام آوردن ، نام ابراهیم را برای خود برگزید و با راهنمایی علی بن طیب درقاوی ، شیخ طریقت درقاویه * ، به فراگیری زبان عربی ، علوم دینی و عرفان نظری مشغول شد (بورکهارت ، 1987، مقدمة استادرت ، ص 8 ـ9؛ همو، 1992، تکملة میشو، ص 165؛ نصر، 1987، ص 295).

بورکهارت پس از بازگشت به سویس ، همکاری خود را با انتشارات اورس گراف آغاز کرد و زیر نظر او کتابهایی با نام > شهرهای عالم ارواح < دربارة هنر در شهرهای مقدس منتشر شد. برخی از کتابهای این مجموعه را خود به تنهایی نوشت . بورکهارت همچنین از 1972تا1977میلادی مشاور یونسکو در مراکش برای حفظ شهر تاریخی و قدیمی فاس بود (بورکهارت ، 1372 ش ج ، مقدمة نصر،ص ( 33ـ34 ) ؛ همو، 1992، تکملة میشو، ص 164). او در 1363ش /1984 در لوزان سویس درگذشت (همو، 1987، مقدمه استادرت ، ص 3).

بورکهارت از افکار و آثار رنه گنون (1886ـ 1951میلادی )، متفکر و شرق شناس فرانسوی ، متأثر بود و مانند فریتهوف شوان و آناندا کومارا سوامی (1877ـ1947 میلادی )، متفکر هندی ، از جملة سنت گرایان برجسته و منتقدان تمدن جدید محسوب می گردد (همان ، مقدمه استادرت ، ص 3ـ4؛ همو، 1369 ش ، ص 8). وی پژوهشهای بسیاری در سبکهای مختلف هنری ، بخصوص شیوه های گوناگون هنر مقدس ، انجام داده است . از نظر او هنر مقدس علاوه بر موضوع آن که از یک حقیقت دینی نشئت می گیرد، باید شکل و زبان رمز گونه اش نیز نشان دهندة نوع هستی شناسی و نگرش معنوی آن دین باشد، در غیر این صورت هنر مقدس شمرده نمی شود. وظیفة سنتها نیز انتقال اصول و قواعدی است که اصالت ، شکل و زبان هنر دینی را تضمین می کند (همو، 1362 ش ، مقدمة پایا، ص 70؛ همو، 1369 ش ، ص 7ـ 8).

به نظر او نقش هنر اسلامی تجلی وحدت الهی در جمال و نظم عالم است ، و هنر باید به روح مدد رساند تا از قید کثرت رها شود و به سوی وحدت بیکران بازگردد. بنابراین ، نبودن تصاویر در مساجد و همچنین بی میلی و بی عنایتی به شمایل نگاری پیامبران و اولیای خدا به منظور حذف هر حضور متصوّر در برابر حضور نامرئی خداوند است (همو، 1369 ش ، ص 12، 131؛ همو، 1365 ش ، ص 43؛ همو، 1361 ش ، ص 6). به همین دلیل ، اشکال هندسی و تصاویر انتزاعی از حیوانات و گیاهان در هنر اسلامی رونق گرفت . برخی از این طرحها اشکال هندسی تودرتو و زنجیرواری هستند که بارزترین مظهر وحدت در کثرت و کثرت در وحدت است و نوع دیگر از این طرحها، اشکال گل و گیاهی هستند که شباهت کامل خود را با طبیعت از دست داده اند، زیرا هنرمند از تقلید کامل آثار خالق پرهیز می کند. به نظر بورکهارت ، عدم رعایت ابعاد سه گانه یا سایه و روشن در هنر اسلامی معلول همین اندیشة دینی است (همو، 1365 ش ، ص 42ـ43؛ همو، 1369 ش ، ص 10). بخشی از مطالعات و آثار بورکهارت دربارة ارتباط جهانشناسی با هنر دینی است . در این آثار او به نقایص علوم جدید و مقایسة آن با جهانشناسی و علوم قدیم می پردازد. وی همچنین دربارة رموز مقدس کلامی و هنری اقوام گذشته تحقیقات و مقالاتی دارد (شمس ، ص 40).

بورکهارت آشنایی گسترده ای نیز با اندیشه های عرفانی در مسیحیت ، آیین هندو، بودایی ، تائویی و بخصوص اسلام داشت و مجموعة دستاوردهای خود را در این زمینه در کتابها و مقالات متعددی درج کرده است (همو، 1362 ش ، مقدمة پایا، ص 70). شهرت بورکهارت علاوه بر تألیف آثاری دربارة هنر دینی ، به سبب تحقیقات او در تصوف و ترجمه هایش از متون صوفیانه است . وی از پیشگامان ترجمة کتابهای عرفانی ، بخصوص آثار ابن عربی ، به زبانهای اروپایی است . آثار وی در این باره مکمل آثار و افکار فریتهوف شوان است (بورکهارت ، 1987، مقدمة استادرت ، ص 5؛ همو، 1372 ش ج ، همانجا؛ نصر، 1987، ص 294).

مهمترین آثار او عبارت اند از: > هنر مقدس در شرق و غرب < (زوریخ 1955) که به فرانسه و انگلیسی ترجمه شده (بورکهارت ، 1372 ش ج ، همانجا؛ نصر، 1338 ش ، ص 618) و و با عنوان هنر مقدس : اصول و روشها نیز به فارسی ترجمه شده است ؛ هنر اسلامی : زبان و بیان که اصل آن به انگلیسی به هنگام برگزاری جشنوارة جهانی اسلام در لندن (1355 ش / 1976) منتشر شد (حسینی ، ص 16)؛ > فاس ، شهر اسلام < (اُلتن 1960) که در آن ، تاریخ ، دین ، عرفا و اولیا و همچنین هنر اسلامی این شهر را شرح می دهد (بورکهارت ، 1987، مقدمة استوددارت ، ص 8؛ همو، 1346 ش ، مقدمة نصر، ص 2)؛ > فرهنگ مغرب در اسپانیا < (لندن 1972) که در آن از علم ، هنر و سنتهای فرهنگی سخن می گوید؛ > کیمیا: علم جهان و علم روح < (التن 1966) که به زبانهای فرانسه ، انگلیسی و ایتالیایی ترجمه شده است (همو، 1987، ص 259، مقدمة استادرت ، ص 6، 8؛ همو، 1372 ش ج ، همانجا). او در این کتاب به جنبة تمثیلی کیمیا و تبدیل فلزات به طلا، به عنوان رمزی از استحالة جسم به روح می پردازد (همو، 1987، مقدمة (استادرت ، ص 6؛ > آیینة عقل < کمبریج 1987). مجموعة مقالات او دربارة جهان شناسی سنتی و علوم قدیم و هنر مقدس (همو، 1372 ش ب ، ص 16) از جمله ، شرحی بر دعای ابن مَشیشه (متوفی 622) صوفی مراکشی و قطب طریقة شاذلیه

(رجوع کنید به همو، 1987، ص 183ـ193) و همچنین مقاله ای دربارة المقصد الاسنی فی شرح الاسماء الله الحسنی اثر غزالی است (رجوع کنید به همان ، ص 200ـ210)؛ رمزپردازی (میلان 1979) > حکمت پیامبران < (پاریس 1955) که ترجمه و تفسیر فصوص الحکم ابن عربی و اولین اثر در شناساندن ابن عربی به جهان غرب است (نصر، 1338 ش ، همانجا)؛ > انسان کامل < (لیون 1953) که ترجمة فصلی از انسان کامل عبدالکریم گیلانی (جیلی ) است (همانجا)؛ > کلید معنوی احکام نجوم اسلامی بر اساس نظر ابن عربی < (پاریس 1950) که از جمله تحقیقات خوب دربارة علوم قدیم است (همانجا)؛ درآمدی بر آیین تصوف (لیون 1955) که به زبان آلمانی ، انگلیسی (همانجا) و فارسی ترجمه شده است . او در این کتاب بر وحدت معنوی ادیان و عمومیت اصول تصوف در ادیان مختلف تأکید می کند (همان ، ص 617ـ 618).

---

منابع :
(1) تیتوس بورکهارت ، «ارزشهای جاودان در هنر اسلامی »، ترجمة نصرالله پورجوادی ، نشر دانش ، سال 2، ش 5 (مرداد و شهریور 1361)؛
(2) همو، «جهان شناسی سنتی و علوم معاصر»، ترجمة مرتضی محمدی ، سروش ، سال 15، ش 647 (خرداد 1372 الف )؛
(3) همو، «چشم انداز جهان شناسانه »، ترجمة مرتضی محمدی ، سروش ، سال 14، ش 642 (اردیبهشت 1372 ب )؛
(4) همو، رمزپردازی ، ترجمة جلال ستاری ، تهران 1370 ش ؛
(5) همو، «روح هنر اسلامی »، ترجمة سید حسین نصر، هنر و مردم ، دورة جدید، ش 55 (اردیبهشت 1346)؛
(6) همو، «نظری به اصول و فلسفه هنر اسلامی »، ترجمة غلامرضا اعوانی ، در مبانی هنر معنوی : مجموعه مقالات ، چاپ دفتر مطالعات دینی هنر، تهران 1372 ش ج ؛
(7) همو، هنر اسلامی : زبان و بیان ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1365 ش ؛
(8) همو، هنر مقدس : اصول و روشها ، ترجمة جلال ستاری ، تهران 1369 ش ؛
(9) همو، «هنر مقدس در شرق و غرب »، ترجمة علی پایا، فصلنامة هنر ، ش 3 (بهار و تابستان 1362)؛
(10) مسعود ترقی جاه ، «عمری در جستجوی حقیقت : نگاهی گذرا به زندگی و آثار فریتهوف شوان »، سروش ، سال 14، ش 619 (مهر 1371)؛
(11) مهدی حسینی ، «کتابی معتبر در هنر اسلامی »، نشر دانش ، سال 7، ش 2 (بهمن ـ اسفند 1365)؛
(12) سیامک شمس ، «حکایت تازه هنر مقدس »، کلمه ، ش 2 (آذر و دی 1371)؛
(13) سید حسین نصر، «مدخلی بر اصول تصوف »، راهنمای کتاب ، سال 2، ش 4 (دی 1338)؛


(14) Titus Burckhardt, Fez: city of Islam , translated from the German by William Stoddart, Cambridge 1992;
(15) idem, Mirror of the intellect: essays on traditional science & sacred art , tr. and ed. William Stoddart, Cambridge 1987;


(16) Seyyed Hossein Nasr, Traditional Islam in the modern world , London 1987.

/ پروانه عروج نیا /