responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2008

 

بوتو ، ذوالفقارعلی ، سیاستمدار و دولتمرد پاکستانی . در 15 دی 1306/ 5 ژانویة 1928 در شهر لارکانا در ایالت سند پاکستان و در خانواده ای ثروتمند متولد شد (اسعدی ، ج 2، ص 474). در 1329 ش / 1950 از دانشگاه برکلی کالیفرنیا لیسانس علوم سیاسی گرفت . دو سال بعد، از دانشگاه کرایست چرچ آکسفورد در رشتة تفسیر قوانین فوق لیسانس گرفت و یک سال در دانشگاه ساوثمتن حقوق بین الملل تدریس کرد. چندی بعد در لندن به جرگة حقوقدانان پیوست و به وکالت پرداخت . مدتی بعد به پاکستان بازگشت و شروع به کار کرد (اسعدی ، همانجا؛ ساجدی ، ص 91؛ > دایرة المعارف تاریخ آسیا < ، ذیل مادّه ). در سالهای 1335ـ1337ش / 1956ـ 1958 نیز در کالج حقوق اسلامی سند در کراچی تدریس می کرد. در 1336ش /1957، به عنوان عضو هیئت نمایندگی پاکستان در دوازدهمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد شرکت کرد. در 1337 ش / 1958 در زمان ایوب خان به مدت یک سال وزیر بازرگانی پاکستان شد. در 1338ـ1339ش /1959ـ1960، وزیر بازسازی ملی و اطلاعات و در همان سالها وزیر امور کشمیر و اقلیتها شد. از 1339 تا 1341 ش / 1960 تا 1962 به عنوان وزیر سوخت ، نیرو و منابع طبیعی ، و از 1342 ش / 1963 تا خرداد 1345/ ژوئن 1966 وزیر امور خارجه پاکستان شد (اسعدی ، ج 2، ص 474ـ 475). وی در این مقام توانست تا حد زیادی روابط چین و پاکستان را بهبود بخشد و در مقابل هند بر سر مسئلة کشمیر موضع محکمی اتخاذ نماید. وی در 1345 ش / 1966، به دلیل مخالفت با موافقتنامة تاشکند مبنی بر آتش بس بین پاکستان و هند، از مقام خود استعفا کرد ( فرهنگ تاریخ ، ج 1، ص 312؛
ساجدی ، همانجا؛
ولپرت ، ص 72ـ99). یک سال بعد، در آذر 1346/ 1967، حزب مردم پاکستان را تأسیس کرد. این حزب ماهیتی ضد هندی داشت و از حامیان سوسیالیسم اسلامی بود و برضد دولت وقت فعالیت می کرد (ساجدی ؛
فرهنگ تاریخ ؛
> دایرة المعارف تاریخ آسیا < ، همانجاها؛
> دایرة المعارف مصور آکسفورد < ، ج 4، ذیل مادّه ؛
ولپرت ، ص 1).

بوتو به علت حمایت و پشتیبانی از تظاهرات دانشجویان در مخالفت با دولت ، و اعتراض به دولت به جهت سرکوبی این تظاهرات ، از آبان 1347/ نوامبر 1968 تا بهمن 1347/ فوریة 1969 بازداشت بود (لانگ ، ص 127؛
اسعدی ، ج 2، ص 475). در 1349 ش / 1970، حزب مردم در انتخابات توانست 81 کرسی از مجموع 131 کرسی مجلس را به دست آورد و موقعیت بوتو بیش از پیش تقویت گردید (ساجدی ، همانجا؛
ولپرت ، ص 145). در پی شکست پاکستان از هند در جنگ 1350 ش / 1971، یحیی خان ، رئیس جمهور وقت پاکستان ، در 29 آذر 1350/ 20 دسامبر 1971 مجبور به استعفا شد و ذوالفقارعلی بوتو جانشین وی گردید. بوتو نخستین رئیس جمهور غیر نظامی پاکستان بود. وی در شرایطی دشوار قدرت را به دست گرفت و با پیشنهاد ریاست جمهوری پاکستان شرقی و غربی به شیخ مجیب الرحمان * کوشید تا از تجزیة این کشور جلوگیری کند ولی مجیب نپذیرفت و ازینرو بوتو استقلال پاکستان شرقی را به رسمیت نشناخت (اسعدی ، ج 2، ص 167)، و چون انگلستان بنگلادش را به رسمیت شناخت ، پاکستان از جامعة کشورهای مشترک المنافع خارج شد ( > دایرة المعارف ورلد بوک < ، ذیل مادّه ). بوتو بلافاصله بعد از شکست در جنگ ، به حل و فصل مشکلات و پیامدهای آن پرداخت . او مقام نخست وزیری ، و از 1350 ش / 1971 وزارت امور خارجه و دفاع و از 1351 ش / 1972 ریاست سازمان انرژی اتمی پاکستان را نیز خود بر عهده گرفت . بوتو در حالی که از مسئلة تدوین قانون اساسی جدید نیز غافل نمانده بود، به اصلاحاتی در زمینه های اجتماعی و اقتصادی پرداخت ؛
از جمله ، عفو عمومی زندانیان ، توقیف گذرنامه های ثروتمندان برای جلوگیری از فرار سرمایه ، لغو امتیازات و بودجه های سرّی حکام سابق حدود هفتاد امیرنشین (اسعدی ، ج 2، ص 167ـ 168، 475)، ملی کردن عمدة صنایع و کارخانجات مهم پاکستان (ولپرت ، ص 176؛
موسوعة السیاسة ، ذیل مادّه )، محدود کردن مالکان بزرگ ، افزایش منافع کارگران با تصویب قوانین جدید کار و اصلاحات ارضی . بوتو توانست به رسم قدیمی «خزاین شاهی »، یعنی پرداخت مواجب سالانه که دولت از دورة حکومت بریتانیا به «نواب » یا دیگر اشراف قدیمی می پرداخت ، خاتمه دهد. این اقداماتِ بوتو سبب شد که ارزش روپیه که بیش از 50% کاهش یافته بود، دوباره افزایش یابد و در نتیجه به درآمدهای صادراتی پاکستان افزوده شود (لانگ ، ص 126؛
فرزین نیا، ص 116). بوتو در تیر 1351/ ژوئیة 1972 با ایندیراگاندی ، نخست وزیر هند، در سیملا (شمله ) دیدار و مذاکره کرد که در نتیجة آن تمام نواحی اشغال شدة دو کشور در مرزهای غربی هند به استثنای کشمیر متقابلاً تخلیه گردید؛
بیش از نودهزار تن پاکستانی که در اسارت هند بودند، استرداد گردیدند و در کشمیر یک خط آتش بس جدید کشیده شد. این توافق که بر اساس موافقتنامة سیملا صورت گرفت تا حد چشمگیری مناسبات دو کشور را بهبود بخشید (اسعدی ، ج 2، ص 168، 191؛
بورکی ، ص 95). بوتو به منظور فائق آمدن بر مشکلات مختلف پاکستان ، پیش نویس قانون اساسی جدید را که سومین قانون اساسی پاکستان به شمار می رفت ، تنظیم نمود. قانون اساسی جدید پس از بحث و اصلاح طولانی و تدارک یک نظام حکومتی فدرال و پارلمانی ، در 23 مرداد 1352/ 14 اوت 1973 به اجرا در آمد (لانگ ، ص 129ـ130). بوتو همزمان با اجرای قانون اساسی جدید، از ریاست جمهوری کنار رفت و به مقام نیرومندتر نخست وزیری منصوب گردید؛
و به جای وی فضل الهی چودری ، رئیس مجلس ، به ریاست جمهوری این کشور انتخاب شد (ولپرت ، ص 219ـ220).

تا 1354 ش / 1975، بوتو علی رغم فزونی مسائل و مشکلات و از جمله ناآرامیهای قبیله ای در ایالت بلوچستان ، اختلافات مرزی با افغانستان و زلزلة شدید در آذر 1352/ دسامبر 1974، موقعیت خود را به عنوان رهبر پاکستان تحکیم کرده بود. در 13 اسفند 1355/ 7 مارس 1977، انتخابات عمومی برگزار شد و حزب مردم پاکستان با اکثریت چشمگیری به پیروزی رسید. با این حال ، ائتلاف نُه حزب سیاسی مخالف و اقلیت ، مانند جماعت اسلامی و حزب دموکراتیک ملی ، انتخابات مزبور را خدعه آمیز خواندند و اعتصابات و تظاهرات پی درپی آنان سرانجام به درگیریهای خشونت باری در سراسر کشور انجامید ( > دایرة المعارف هند،... کمبریج < ، ص 213). سران حکومت و رهبران مخالفان در 11 تیر 1356/ 2 ژوئیة 1977 دربارة انحلال مجالس ملی و ایالتی و تمهید مقدمات انتخاباتی دیگر به توافق رسیدند؛
اما توافق مزبور مورد قبول شورای عمومی اتحاد ملی پاکستان ، که خواستار امتیازات بیشتری بود، قرار نگرفت و ارتش پاکستان که کشور را در آستانة جنگ داخلی می دید در 14 تیر 1356/ 5 ژوئیة 1977 با کودتایی به رهبری ژنرال محمد ضیاءالحق * ، بوتو و بسیاری از چهره های برجستة سیاسی را دستگیر و حکومت نظامی اعلام کرد (اسعدی ، ج 2، ص 169). چودری به عنوان رئیس جمهور و رئیس دولت در قدرت ماند (فرزین نیا، ص 117).

بوتو بلافاصله بعد از کودتای نظامی در یکی از اقامتگاههای حکومتی در مری در چهل کیلومتری اسلام آباد تحت الحفظ بازداشت شد، ولی اندکی بعد در 6 مرداد 1356/ 28 ژوئیة 1977 آزاد گردید. ادامة فعالیتهای بوتو، ضیاءالحق را نگران ساخت و ازینرو وی در 12 شهریور 1356/ 3 سپتامبر 1977 مجدداً بوتو را به اتهام صدور دستور قتل یکی از مخالفان سیاسی خود بازداشت کرد (اسعدی ، ج 2، ص 169ـ170).

بوتو در 28 اسفند 1356/ 18 مارس 1978 محاکمه و به اعدام محکوم شد. به رغم فرجامخواهی او از دیوانعالی کشور و وساطت و اصرار بسیاری از سران و دولتمردان کشورهای دیگر حکم اعدام وی ابرام و در 15 فروردین 1358/ 4 آوریل 1979 اجرا گردید (همان ، ج 2، ص 170؛
لانگ ، ص 237؛
ولپرت ، ص 328).

از بوتو آثار متعددی در زمینه های مختلف سیاسی و بین المللی به جای مانده است ؛
از جمله > حفظ صلح توسط ملل متحد < ، (کراچی ، 1967)؛
> وضعیت سیاسی در پاکستان < ، (دهلی نو، 1968)؛
> افسانة استقلال < ، (لاهور و کراچی ، 1969)؛
> تراژدی بزرگ < ، (کراچی ، 1971). همچنین مجموعه مقالات ، سخنرانیها و بیانیه های وی در چندین مجلد به چاپ رسیده است (ولپرت ، ص 360ـ362).

همسر بوتو، نصرت بیگم اصپهانی (= اصفهانی ) ایرانی تبار بود و بعد از قتل بوتو با دخترش بی نظیر، که بعدها چندین بار به نخست وزیری پاکستان برگزیده شد، رهبری حزب مردم پاکستان را در تبعید به عهده گرفت . وی در زمان نخست وزیری بی نظیر نیز در فعالیتهای سیاسی شرکت داشت . دو پسر بوتو، شهنواز و مرتضی ، در 1361 ش / 1982 و 1375 ش / 1996 به قتل رسیدند (اسعدی ، ج 2، ص 475).


منابع :
(1) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369ش ؛
(2) احمد ساجدی ، مشاهیر سیاسی قرن بیستم ، تهران 1375ش ؛
زیبا فرزین نیا،



(3) پاکستان ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1376ش ؛
(4) فرهنگ تاریخ ، ترجمة احمد تدین و شهین احمدی ، تهران 1369ش ؛
رابرت پرگرین لانگ ، سرزمین و مردم پاکستان ، ترجمه داوود حاتمی ، تهران

(5) 1372ش ؛
(6) موسوعة السیاسة ، چاپ عبدالوهاب کیالی ، بیروت 1979ـ1994، ذیل «بوتو، ذوالفقارعلی »؛


(7) Shahid Javed Burkey, Historical dictionary of Pakistan , Lahore 1992;
(8) The Cambridge encyclopedia of India, Pakistan, Bangladesh, Srilanka, Nepal, Bhutan and the Maldives , ed. Francis Robinson, Cambridge 1989;
(9) Encyclopedia of Asian history , ed. Ainslie T. Embree, New York 1988, s.v. "Bhutto, Zulfiqar Ali" (by Hassan N. Gardezi);
(10) Oxford illustrated encyclopedia , vol. 4: World history from 1800 to the present day , ed. Robert Blake, New York 1988, s.v. "Bhutto, Zulfikar Ali";
(11) Stanley Wolpert, Zulfi Bhutto of Pakistan: his life and times , Delhi 1993;
(12) The World book encyclopedia , London 1995, s.v. "Bhutto, Zulfikar Ali".

/ سید علی موسوی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2008
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست