بنی معین ، طایفه ای از عربهای ایران ، از قبیلة عدنانی حَرب . اینان از قرن یازدهم در بعضی سواحل و جزایر شمال شرقی خلیج فارس ، بویژه قشم ، استقرار یافته اند. جمعیت این طایفه در آغاز ورود به ایران بالغ بر هشت هزار نفر و مرکب از سه تیره : حوازم (= اوازم ، هازم ) از آل محمد، احامده ، و حناحنه از آل عبدالرحمان بودند (سدیدالسلطنه ، ص 610). عمررضا کحاله (ج 1، ص 260) از طایفة بنی معین نامی به میان نیاورده و تنها از دو تیرة احامده و حوازم در شمار تقسیمات قبیلة حرب نام برده است .

این طایفه نخست در بندر عَسَلویه و سپس در بندر نخیلو ساکن شد، و در اندک زمانی حکومت آن سامان به دست مشایخ ایشان افتاد (سدیدالسلطنه ، ص 610ـ611). این حکومت در قرنهای یازدهم و دوازدهم بتدریج در بعضی نواحی همجوار گسترش یافت ، و بندر کَنگ نیز ضمیمة امارت آنان شد (همان ، ص 611). ورود گروهی از طایفة جواسم عمان ظاهراً در پایان سلطنت نادرشاه ، به بندر کنگ وضع سیاسی آنجا را دگرگون کرد و سبب انتقال حکومت مشایخ بنی معین به جزیرة قشم و افتادن تقریباً تمام آن جزیرة بزرگ به دست آنان شد (همان ، ص 612). دامنة تصرفات مشایخ بنی معین در سالهای سلطنت کریمخان زند افزایش یافت و به بعضی نواحی دور و نزدیک چون بندر رَمْس در خاک عمان و جزیرة هرمز هم کشیده شد (همان ، ص 613). مشایخ بنی معین که از خویشاوندان سیدسلطان بن حمدبن سعیدی امام مسقط بودند، در تصرف بندرعباس در سالهای 1190یا1192 با او همکاری داشتند (همان ، ص 613ـ614)، اما این مشایخ اولین کسانی بودند که از حضور امام مسقط در آن نواحی آسیب دیدند. بندرعباس و میناب و جزایر قشم و هرمز پس از موافقت آقامحمدخان قاجار با درخواست سیدسلطان به اجارة او درآمد و ظاهراً این مشایخ از حکومت جزایر قشم و هرمز عزل شدند (ویلسون ، ص 219)، ولی عزل مشایخ بنی معین صورت واقعی به خود نگرفت و آنان با حفظ مقام موروثی خود، در شمار اتباع امام مسقط درآمدند. پس از خودداری دولت ایران از تجدید قرارداد اجارة بندرعباس و توابع ، و لشکرکشی برای اخراج عمال امام مسقط در 1285، این مشایخ که تا آن زمان عمال امام مسقط به شمار می آمدند، دوباره در زمرة اتباع حکومت بندرعباس درآمدند و اجاره دار جزیرة قشم شدند (سدیدالسلطنه ، ص 281، 616).

اخبار طوایف و مشایخ بنی معین ، هر چند سیصد سال بر بخشی از سواحل و جزایر شمال شرقی خلیج فارس حکومت داشتند، تاحدودی ناچیز و قلیل است . تنها واقعه ای که منابع معتبر دورة زندیه بتفصیل ذکر کرده اند، اسارت موقت زکی خان زند در1180 به دست شیخ عبدالله بنی معین ، حاکم جزایر قشم و هرمز، است . زکی خان سرانجام پس از رهایی شیخ محمد سوم پسر شیخ عبدالله از اقامت اجباری در شیراز، از زندان شیخ عبدالله آزاد شد (غفاری کاشانی ، ص 282ـ286؛
موسوی اصفهانی ، ص 175ـ 178؛
فسائی ، ج 1، ص 217؛
سدیدالسلطنه ، ص 613).

از ورود بنی معین به ایران و سلطة نخستین شیخ آنان ، عطیّة بن علی ، بر بندر نخیلو تا انضمام جزیرة هرمز به قلمرو آنان در زمان شیخ عبدالله بن محمد ده تن از مشایخ آنها بر این مناطق حکومت کردند (سدیدالسلطنه ، ص 611ـ612). پس از وی تا 1339 (آغاز حکومت شیخ صالح بن احمدبن صالح ) دوازده تن دیگر از آنان به حکومت رسیدند (همان ، ص 614ـ 618).

از دوران حکومت مشایخ بنی معین ، آثاری چند مانند مسجدجامع کنگ ، مسجدجامع قشم (سال 1202) و مسجدِ بن جابر در بندرعباس باقی است (همان ، ص 612، 614، 616). جمعیت مشایخ بنی معین در سالهای اول قرن حاضر در قشم حدود یکصد نفر گزارش شده است (همان ، ص 618).

---

منابع :
(1) محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه ، بندرعباس و خلیج فارس = اعلام الناس فی احوال بندرعباس ، چاپ احمد اقتداری و علی ستایش ، تهران 1363 ش ؛
(2) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1369 ش ؛
(3) حسن بن حسن فسائی ، تاریخ فارسنامة ناصری ، چاپ سنگی تهران 1312ـ1313؛
(4) عمررضا کحاله ، معجم القبائل العرب القدیمة و الحدیثة ، بیروت 1402/1982؛
(5) محمدصادق موسوی اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1317 ش ؛
(6) آرنولد تالبوت ویلسون ، خلیج فارس ، ترجمة محمد سعیدی ، تهران 1348 ش .

/ علی پورصفر قصابی نژاد /