responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1976

 

بنی حَنْظَله ، قبیله ای بزرگ از دودمان حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم در جزیرة العرب . نسب آنان به الیاس بن مُضَر از نسل مَعَدّبن عدنان می رسد (ابن کلبی ، ص 193؛ شباب ، ج 1، ص 91؛ قس سمعانی ، ج 4، ص 284، که اشتباهاً بنی حنظله از قبایل غطفان به شمار آمده است ؛ یاقوت حموی ، 1965، ج 2، ص 348). حنظله از رؤسای بزرگ عرب بود (ابن حبیب ، ص 234) که پس از عمّ خود سعد، به ریاست بنی تمیم رسید و فرزندان او، کثرت جمعیت و قدرت قبیله ای و توانایی در شعر به دست آوردند، به طوری که بسیاری از ایام العرب با نام آنان پیوند یافته است (همان ، ص 247؛ یعقوبی ، ج 1، ص 229). تیره هایی که از این قبیله برخاستند عبارت اند از: بَراجم ، شامل پنج خانوار، که در عصر اسلامی بزرگانی از میان آنها پدید آمدند؛ بنی یَربوع بن حنظله و بنی دارم بن مالک بن حنظله ، که افرادی نام آور داشته اند (ابن حزم ، ص 222ـ223؛ ابن سعید مغربی ، ص 447ـ 448؛ برای آگاهی از سلسلة نسب فرزندان حنظله رجوع کنید به ابن کلبی ، ص 193، 228).

بنی حنظله در سرزمینی وسیع در عربستان مرکزی (نجد) که از یمامه (اکنون عارض ) تا هَجَر (اکنون احساء)، بصره و کوفه گسترش داشته ، سکونت و عموماً زندگی بادیه نشینی داشته اند (ابن سعید مغربی ، ص 448؛ یاقوت حموی ، 1965، ج 1، ص 322، 789، ج 2، ص 63، ج 3، ص 88؛ ابن اثیر، ج 1، ص 604؛ نیز رجوع کنید به حمزه ، ص 140). از جمله محلهای سکونت بنی حنظله عبارت بوده است از: حَزن (اکنون صَلب ، در شرق نجد)، صَمّان ، دَهناء و رَقْمتان که از بهترین مناطق حاصلخیز بودند (اصفهانی ، ص 102 و پانویس ، ص 296؛ یاقوت حموی ، 1965، ج 2، ص 801، ج 4، ص 1019). در منابع از آبگیرهای فراوانی نیز یاد شده که پیرامون آنها گروههایی از بنی حنظله مسکن داشته اند (برای مثال رجوع کنید به اصفهانی ، ص 58 ـ 59، 268؛
بکری ، ج 1، ص 133، 207 و جاهای دیگر). به همین سبب ، گاه جنگهایی ، مانند نبرد زُوَیرین با بکر * بن وائل ، برسر آب رخ می داد (رجوع کنید به ابن اثیر، همانجا). پس از فتوحات اسلامی ، دسته هایی از بنی حنظله در شهرهای مجاور و تازه تأسیس کوفه و بصره ، و پیرامونشان و بتدریج در شهرهای شرقی ، از جمله در استخر فارس و اصفهان و خراسان (ابن حزم ، ص 223؛
ابن کلبی ، ص 210، 221، 225، 228؛
ابن درید، ص 224ـ230؛
شباب ، ج 1، ص 92؛
بکری ، ج 2، ص 386) پراکنده شدند.

بنی حنظله به لحاظ بادیه نشینی و خوی جنگ آوری و ماجراجویی در مناطق مجاور دست به حمله و تجاوز می زدند (رجوع کنید به ابن حبیب ، همانجا؛
ثعالبی ، 1384، ص 160). نخستین گزارش در این باره به دوران شاپور ذوالاکتاف (310 یا 309ـ379 میلادی ) بازمی گردد. وی پس از سرکوب قبایل متجاوز عرب و اسکان آنان در شهرهای دور و نزدیک ، دسته هایی از بنی حنظله را در نواحی اهواز جای داد (طبری ، ج 2، ص 57؛
قس ثعالبی ، 1963، ص 529، در تَوَّج از کوره های فارس ). بعدها قلمرو ملوک حیره در عراق ، که سد حایل ساسانیان در برابر تجاوز قبایل عرب به شمار می آمد، دچار تاخت وتاز مکرر بنی حنظله (تیرة بنی یربوع ) شد. ازینرو طی مصالحه ای ، منصب «ردافه » که به منزلة وزارت و جانشینی شاه بود به بنی یربوع واگذار شد و به موجب آن ، یک چهارم غنایم جنگی (مِرباع ) به آنان تعلق گرفت . این منصب به ارث میان آنان می گشت و تلاش منذربن ماءالسماء در نیمة اول قرن ششم میلادی برای بازپس گیری این منصب به شکست انجامید (رجوع کنید به ابن قتیبه ، 1960، ص 651؛
ابن درید، ص 224، 237؛
ابن اثیر، ج 1، ص 649).

مقارن 570 میلادی ، در زمان عمرو، پسر و جانشین منذر (حک : 554 ـ 568 یا 570 میلادی ) «یوم اُواره » به ظهور پیوست . وی به انتقام قتل برادر خویش ، که در میان بنی حنظله (تیرة بنی دارم ) به سر می برد، حدود صد تن از آنان را سوزاند (ابن کلبی ، ص 200؛
ابن قتیبه ، 1960، ص 648؛
بلاذری ، ج 3، ص 305؛
بکری ، ج 1، ص 207).

بنی حنظله ، سه بار با بنی عامربن صعصعه جنگیدند؛
در «یوم رَحْرحَان »، یک سال پس از آن در «یوم جَبَلَه » و بار سوم در نبرد ذی نَجب ، که تنها در این نبرد پیروز شدند (ابن هشام ، ج 1، ص 213؛
بکری ، ج 2، ص 365ـ366؛
رجوع کنید به ابن عبدربه ، ج 5، ص 119ـ121، 139ـ140؛
قس ابن کلبی ، ص 198).

گویا نعمان بن منذر، پادشاه حیره (حک :580 یا581ـ602 میلادی ) چندی بعد با لشکرکشی برسر بنی حنظله (تیرة بنی یربوع ) کوشید تا امتیاز ذلت بار ردافه را الغا کند (یوم طِخفه )، اما او نیز موفق نشد (ابن درید، ص 224؛
بکری ، ج 3، ص 888؛
ابن اثیر، همانجا) و آنان تا ظهور اسلام عهده دار این منصب بودند (ابن ابی الحدید، ج 15، ص 130). در سال ولادت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، کاروان هدایای امیر یمن برای خسرو انوشیروان در سرزمین بنی حنظله (تیرة بنی یربوع ) به غارت رفت . پادشاه ساسانی ، امیر بحرین را مأمور دفع آنان کرد، و او بنی حنظله را از هَجَر به کُلاب ، میان بصره و کوفه ، کوچاند (طبری ، ج 2، ص 169ـ170؛
بکری ، ج 4، ص 1132ـ1133؛
قس ابن درید، ص 226). با این حال ، در همین ایام بنی حنظله (تیرة بنی دارم )، مناسبات دوستانه ای با انوشیروان و دربار ساسانی داشتند که از این میان ، تلاش حاجب بن زراره ، بزرگ قبیلة بنی حنظله ، برای کسب اجازة رفت و آمد در خاک ایران برای تحصیل آذوقه شایان ذکر است (ابن ابی الحدید، ج 15، ص 128؛
ابن سعید مغربی ، ص 450،454ـ 455). ازینرو این دودمان به دلیل آمیزش و ارتباط ، به آیین زردشتی گرویده بودند و از میان عرب ، تنها آنان به پرستش آتش می پرداختند (ابن سعید مغربی ، ص 449). این امر شاید تا حدی موجب کاهش نگرانی دولت ساسانی از دست اندازی قبایل عرب بر قلمرو ساسانی و، در نتیجه ، کم توجهی نسبت به نقش دولت دست نشاندة حیره شده باشد؛
خاصه که بنی دارم در میان بنی حنظله و احتمالاً قاطبة دودمان مُضر جایگاه ویژه ای داشته است (رجوع کنید به ابن ابی الحدید، ج 15، ص 128).

قبل از اسلام ، برای نخستین بار، دومنصب مهم سرپرستی موسم حج و داوری عکاظ به تمیم رسید. حنظلة بن مالک پس از عموی خود سعد، و بعد از او افراد دیگری از این قبیله عهده دار هر دو منصب بودند (ابن حبیب ، ص 182ـ183). از میان تیره های بنی حنظله ، بنی یربوع ، چون قریش ، از قبایل حُمْس به شمار می رفت که تا پیش از اسلام ، آداب ویژه ای را در اعمال و مناسک حج رعایت می کردند (همان ، ص 178).

به نظر می آید که نخستین گرایش بنی حنظله به اسلام ، در سال چهارم بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و به همت اکْثَم بن صَیْفی صورت گرفته باشد (ابن جوزی ، ج 2، ص 371ـ 372). در جنگ بدر (در سال دوم هجرت ) افرادی از بنی حنظله حضور داشتند (ابن کلبی ، ص 217ـ 218). پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وسلّم به اَقرع بن حابس (از بنی دارم ) که در جاهلیت مقامی بزرگ داشت ، سهمی از غنایم حُنَین داد و او را به اسلام دعوت کرد. وی در فتح مکه ، حنین و طائف ، رسول اکرم را همراهی کرد (ابن کلبی ، ص 202؛
ابن هشام ، ج 4، ص 138ـ139، 207). جز افرادی که جداگانه به حضور پیامبر اکرم می رسیدند و مسلمان می شدند (ابن کلبی ، ص 20ـ204، 212)، در سال نهم هجرت هیئتی بزرگ از سران بنی حنظله از جمله عُطاردبن حاجب و اقرع بن حابس در مسجد مدینه به حضور پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم رسیدند و به اسلام گرویدند (همان ، ص 198؛
ابن هشام ، ج 4، ص 206ـ213).

در سال دهم ، پیامبر اکرم با فرستادن مأمورانی برای جمع آوری زکات به شهرها و قبایل ، مالک بن نویره یربوعی را عامل خویش در میان بنی حنظله قرار داد (ابن هشام ، ج 4، ص 247؛
طبری ، ج 3، ص 147؛
قس بلاذری ، ج 1، ص 530: اقرع بن حابس را مأمور زکات بنی دارم و مالک بن نویره را مأمور زکات بنی یربوع کرد). کمی پس از وفات پیامبر اکرم در سال یازدهم ، سَجاح در میان بنی حنظله (تیرة بنی یربوع ) به ادعای پیامبری برخاست و جمعی از آنان که اسلام را با تأخیر و تردید پذیرفته بودند به گرد او جمع شدند و از پرداخت زکات امتناع کردند (طبری ، ج 3، ص 267ـ268، 276ـ277؛
ابن جوزی ، همانجا؛
ابن قتیبه ، 1960، ص 405). در نبرد بُطاح که برای فرونشاندن این فتنه (ردّه ) صورت گرفت ، مالک بن نویره در اقدامی خودسرانه به دست خالدبن ولید کشته شد (ابن کلبی ، ص 219،221؛
طبری ، ج 3، ص 268ـ270؛
ابن اعثم کوفی ، ج 1، ص 18ـ19). از سال سیزدهم به بعد، در جریان فتوحات اسلامی در ایران ، دسته هایی از بنی حنظله در سپاه اسلام حضور داشتند (طبری ، ج 3، ص 464؛
ابن کلبی ، ص 215ـ216). در جنگ جمل (36) بسیاری از بنی حنظله به تحریک طلحه و زبیر به سپاه عایشه پیوستند. اما از این میان بنی یربوع همگی بر طاعت علی علیه السلام وفادار ماندند (ابن اعثم کوفی ، ج 2، ص 488؛
ابن ابی الحدید، ج 9، ص 320؛
نصربن مزاحم ، ص 205). لیکن در پی جنگ نهروان ، برخی از بنی حنظله از فرمان علی علیه السلام بیرون رفتند و رهبری گروهی از خوارج را به دست گرفتند که از این گروه می توان از عُروة بن اُدَیّه (متوفی ح 58) که در صفین با شعار «تحکیم » از فرمان حضرت علی خارج شد و برادرش مَرداس (متوفی 61) و همچنین شَبَث بن رِبْعی نام برد (ابن کلبی ، ص 217، 225ـ226؛
ابن درید، ص 219؛
ابن حزم ، ص 223، 225). همچنین به گفته فؤاد حمزه (ص 140) نسب محمدبن عبدالوهاب ، مؤسس وهابیت به بنی حنظله می رسد.

از بنی حنظله چهره هایی نام آور در شعر و ادب برخاستند که از آن میان می توان از جَریر از تیرة بنی یربوع (ابن کلبی ، ص 223؛
ابن قتیبه ، 1902، ص 283)، فَرَزْدَق و مسکین دارمی از بنی دارم (ابن کلبی ، ص 200، 202؛
ابن قتیبه ، 1902، ص 48، 289، 347) یاد کرد. افزون بر این ، سُکَّری (متوفی 275) راویة اشعار عرب اشعار بنی یربوع را گردآورده بوده است (یاقوت حموی ، 1993، ج 2، ص 856). ابن سعید مغربی (ص 456ـ457، 459، 461) از چند تن از شاعران حماسه سرا در میان بنی حنظله یاد کرده است . پس از اسلام نیز این سنت ادبی ادامه یافت و هیئتی از بنی حنظله که در سال نهم در مسجد مدینه به حضور پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم رسیدند، با یاران آن حضرت مجلس مفاخرة ادبی تشکیل دادند (ابن هشام ، ج 4، ص 207ـ213).


منابع :
(1) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1385ـ1387/ 1965ـ1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/ 1979ـ1982؛
(3) ابن اعثم کوفی ، الفتوح ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/ 1991؛
(4) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(5) ابن حبیب ، کتاب المحبّر ، چاپ ایلزه لیختن شتیتر، حیدرآباد دکن 1361/1942؛
(6) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، بیروت 1403/1983؛
(7) ابن دُرَید، الاشتقاق ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، مصر 1378/1958؛
(8) ابن سعید مغربی ، نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب ، عمان 1982؛
(9) ابن عبدربه ، العقد الفرید ، چاپ علی شیری ، بیروت 1409/1989؛
(10) ابن قتیبه ، کتاب الشعر والشعراء ، چاپ دخویه ، لیدن 1902؛
(11) همو، المعارف ، چاپ ثروت عکاشه ، قاهره 1960؛
(12) ابن کلبی ، جمهرة النسب ، چاپ ناجی حسن ، بیروت 1407/ 1986؛
(13) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(14) حسن بن عبدالله اصفهانی ، بلاد العرب ، چاپ حمد جاسر و صالح علی ، ریاض 1388/1968؛
(15) عبدالله بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقّا، بیروت 1403/1983؛
(16) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، ج 1، چاپ محمد حمیدالله ، مصر 1959، ج 3، چاپ عبدالعزیز دوری ، بیروت 1398/1978؛
(17) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غرر السیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(18) همو، ثمار القلوب ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1384/1965؛
(19) فؤاد حمزه ، قلب جزیرة العرب ، ریاض 1388/1968؛
(20) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج 4، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن 1384/1964؛
(21) خلیفة بن خیاط شباب ، الطبقات ، چاپ سهیل زکار، دمشق 1966ـ 1969؛
(22) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت ( 1382ـ1387/ 1962ـ1967 ) ؛
(23) نصربن مزاحم ، وقعة صفّین ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404؛
(24) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1993؛
(25) همو، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(26) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، بیروت ( بی تا. ) .

/ محمدرضا ناجی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1976
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست