بنی حارث بن کعب ، قبیلة عرب قحطانی یمانی از دودمان حارث بن کعب بن عمروبن عُلَة بن جَلدبن مالک (مَذحِج * ) که نسب آنان به نیای بزرگشان یَعرب بن قحطان می رسد (ابن حزم ، ص 477؛ سمعانی ، ج 4، ص 8 ـ 9). از نام این قبیله ، گاه به صورت بَلحارث یاد می شود (ابن منظور، ج 3، ص 106؛ قلقشندی ، ج 1، ص 327). حارث بن کعب را از «معمَّرین » دانسته اند و در فصاحت نامبردار بوده است . وی در 160سالگی در جمع فرزندانش ، ضمن بیان خصلتهای انسانی خویش و وصایای خردمندانة اخلاقی و الهی به آنان ، خود را از چندتن عرب دانسته است که بر دین شُعیب پیامبر علیه السلام باقی بوده اند (رجوع کنید به علم الهدی ، ج 1، ص 232ـ233).

از میان تیره های فراوان قبیلة بزرگ مالک بن اُدَد، بنی حارث حکومت و ریاست را به دست داشت . به نوشتة برخی ، نیاکان بنی حارث ، بنی مذحج ، پس از ویرانی سد مَأرِب این منطقه را ترک گفتند و به شهر نجران ، در میان حجاز و یمن ، رفتند و پس از نبرد با اَزْد * ، قبیلة دیگر قحطانی ، که پیش از آن در آنجا سکونت گزیده بودند، بر این ناحیه استیلا یافتند و تا ظهور اسلام ریاست آنجا را در اختیار داشتند. با این حال ، برخی نسب بنی حارث را به ازد می رسانند. به عقیدة آنان ، بنی حارث پس از غلبه بر ازد و به دست گرفتن ریاست ، نسب آنان را یافته اند (ابن سعید مغربی ، ص 238؛ نیز رجوع کنید به مسعودی ، ج 1، ص 330؛ قس ابوالفرج اصفهانی ، ج 12، ص 9؛ برای اطلاع از تقسیمات فرزندان و تیره های حارث بن کعب رجوع کنید به ابن کلبی ، 1408، ج 1، ص 263ـ 283).

بنی حارث مردمانی نیرومند و بی نیاز از اتحاد با دیگر قبایل بوده اند، ازینرو آنان را از جَمَرات عرب ( سه جمره : بنوضبه ، بنوحارث ، بنونمیر ) شمرده اند (ابن حبیب ، ص 234؛ بلاذری ، ج 4، ص 24ـ 25) که دیگر قبایل درصدد پیمان بستن با آنان برمی آمدند (رجوع کنید به ابن حبیب ، ص 244؛ ابن حزم ، 284، 413؛ بکری ، ج 1، ص 41). بنی حارث به کارهایی چون بافتن بُرد (نوعی جامه ) اشتغال داشتند و در دباغی پوست صنعتگرانی ماهر بودند (ابن قتیبه ، 1405، ج 3، ص 1223؛ بلاذری ، ج 3، ص 166ـ167).

محل اصلی سکونت بنی حارث شهر نجران و نواحی پیرامون آن و در همسایگی هَمْدان ، دیگر قبیلة قحطانی ، و بنی ذُهل بن مُزَیقیاء از تیره های ازد، بود (یعقوبی ، البلدان ، ص 316ـ 320؛ ابن حائک ، ص 237؛ یاقوت حموی ، 1965، ج 1، ص 919؛ قلقشندی ، همانجا). جز این مناطق ، از سرزمینهای بسیاری در جنوب شبه جزیره به عنوان منزلگاههای پایدار بنی حارث یاد شده است (رجوع کنید به بکری ، فهرست ؛ یاقوت حموی ، 1965، فهرست ؛ ابن حائک ، ص 228ـ229، 283 و فهرست ). دسته هایی از بنی حارث نیز به نواحی شام مانند جَوابی (بکری ، ج 2، ص 401) و فَلجه از توابع دمشق (ابن حائک ، ص 244ـ 245) و همچنین حیره در عراق (رجوع کنید به طبری ، ج 1، ص 566 ـ567) مهاجرت کردند و راه را برای مراوده و تحول اعتقادی در بنی حارث گشودند.

در دورة جاهلیت و اسلام ، بنی حارث در برخی از «ایام العرب » شرکت داشتند که از آن جمله است : یوم مسعط (ابن حبیب ، ص 462)، یوم کُلاب (ابوالفرج اصفهانی ، ج 16، ص 328 به بعد)، یوم حِضره (یاقوت حموی ، 1965، ج 2، ص 288)، یوم سَحْبَل (ابن حائک ، ص 285)، یوم فَیْف الریح (ابن اثیر، ج 1، ص 632ـ634)، یوم السَلِف (ابوالفرج اصفهانی ، ج 12، ص 19ـ20)، یوم المأمور (ابن منظور، ج 1، ص 209) و یوم قَضیب (یاقوت حموی ، 1965، ج 4، ص 130)، که البته در همة اینها پیروزی قرین بنی حارث نبود. از جنگهایی که پس از اسلام و قبل از گرایش به این دین ، بنی حارث پیروزمندانه در آن شرکت کرد، می توان از نبرد با بنی زُبَید به سرکردگی عمروبن مَعدیکرب زُبیدی یاد کرد (بکری ، ج 1، ص 41ـ42). در روز نبرد بدر نیز جنگی در رَزم با بنی مراد روی داد که به پیروزی قاطع بنی حارث و باقی ماندن بت یَغوث در میان ایشان انجامید (یاقوت حموی ، 1965، ج 2، ص 776، ج 4، ص 1022ـ 1023). بت کهن یغوث به دنبال منازعه ای که در میان بنی مراد بر سر نگهداری آن صورت گرفت ، به نجران نزد بنی نار، از تیره های بنی حارث ، منتقل ، و از آن استقبال شده بود. این بت به همة بنی مذحج تعلق داشت (ابن حبیب ، ص 317؛ یاقوت حموی ، 1965، ج 4، ص 1022ـ1023). بنی حارث همچنین به پرستش بت یا بتخانة ذوالخَلَصه * در عَبلاء در چهار منزلی مکه به سوی یمن ، می پرداختند و تولیت آن را به دست داشتند که پس از فتح مکه ، به دستور پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، ویران شد و بعدها در جای آن مسجد جامعی بنا گردید (یاقوت حموی ، 1965، ج 2، ص 461ـ462). با این حال ، ادیان توحیدی در میان بنی حارث به سان دیگر قبایل عرب جنوبی ریشه دوانیده بود و گروهی از بنی حارث بر آیین یهود بودند (ابن قتیبه ، 1960، ص 621؛ یعقوبی ، تاریخ ، ج 1، ص 257). بسیاری هم به مسیحیّت گرویده بودند و نجران پایگاه مهم این آیین بود (ابوالفرج اصفهانی ، ج 23، ص 95). بنی حارث همچون لَخمیان (آل منذر) حیره و غَسّانیان شام و احتمالاً تحت تأثیر آنان و به دنبال مهاجرت دسته هایی از بنی حارث بدانجا، توجه خاصی به ساختن معابد باشکوه داشتند، از آن جمله است دیر یا کعبة نجران که رَبَّه نیز خوانده می شد (ابن منظور، ج 5، ص 96) و به دست خاندان عبدالمدان بن دیّان ، از بزرگان بنی حارث ، پایه گذاری شده بود و اداره می گردید. اعشی در ابیاتی از کعبة نجران یاد کرده است (ابوالفرج اصفهانی ، ج 11، ص 380ـ381) با این حال ، برخی همچون ابن کلبی (1332، ص 44ـ45) کعبة نجران را بنایی معمولی دانسته اند نه پرستشگاه ، و بنا به روایتی از همو (رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 12، ص 8 ـ9؛ یاقوت حموی ، 1965، ج 4، ص 756) کعبة نجران با قُبّة چرمی عبدالمسیح بن دارس ، پدرزن یزیدبن عبدالمدان حارثی ، تطبیق داده شده که از سیصد پوست تشکیل یافته و پناه فراریان و گرسنگان و نیازمندان بوده است .

پس از اسلام ، هیئتی از نصارای نجران که در میان آنان عده ای از اشراف نیز بودند، به همراه سه تن از سران ایشان ، عبدالمسیح عاقِب ، اَیْهَم سیّد و ابوحارثة بن علقمه اسقف و پیشوای دینی آنان (از متولیان کعبة نجران ) با ظاهری آراسته و شکوهمند در مسجد مدینه به حضور پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله وسلّم رسیدند. گفتگوی آنان دربارة مسیح به مباهله (رجوع کنید به آل عمران : 61) با پیامبر انجامید. اما آن گروه از بیم شکست ، از مباهله منصرف شدند و به عقد پیمان و پرداخت جزیه گردن نهادند. ابن هشام (ج 2، ص 222 به بعد) این رخداد را که گویا نخستین دیدار رسمی مسیحیان بنی حارث با پیامبر بوده ، قبل از حوادث سال دوم هجری آورده است (قس یعقوبی ، تاریخ ، ج 2، ص 82 ـ 83؛ ابن اثیر، ج 2، ص 293ـ294؛ نیز رجوع کنید به بکری ، ج 2، ص 603؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 11، ص 381). پس از فتح مکه ، بنی حارث بیمناک از پیشروی پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، به ترمیم دژ نجران پرداختند و مواشی خود را گرد آوردند (ابن ابی الحدید، ج 18، ص 7)، اما پیامبر همراه با نامه هایی که به سران قبایل فرستاد، نامه ای نیز برای اسقف بنی حارث و دیگر مقامهای روحانی نجران نوشت و تضمین داد که به شرط خیراندیشی و صلاح و دوری از ستم ، حقوق و موقعیت مذهبی آنان محفوظ خواهد بود (ابن سعد، ج 1، ص 266). پیامبر همچنین نامه ای برای بنی ضباب ، تیرة دیگر بنی حارث ، نوشت و مواضعی را به شرط گزاردن نماز و زکات و فرمانبرداری از خدا و رسول او و جدایی از مشرکان به ایشان واگذار کرد (همان ، ج 1، ص 267).

در ربیع الا´خر یا جمادی الاولی سال دهم هجری خالدبن ولید از سوی پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم برای فراخواندن بنی حارث به اسلام ، روانة نجران شد. در پی این دعوت ، نجران به صلح گشوده شد و مردم به اسلام گرویدند و زکات پرداختند. هر چند گروهی نیز با خالد درگیر و اسیر شدند. به دنبال آن ، نمایندگان (وفد * / وفود) بنی حارث با افرادی چون قیس بن حُصَین ذی الغُصه ، یزیدبن عبدالمدان و یزیدبن مُحَجَّل به همراه خالد نزد پیامبر آمدند و بر گرایش خود به اسلام تأکید نمودند. رسول خدا نیز قیس بن حصین را بر ایشان امارت داد و عمروبن حزم را برای آموزش تعالیم اسلام و گردآوری زکات ، با عهدنامه ای نزد آنان فرستاد (ابن هشام ، ج 4، ص 239ـ243؛ قس طبری ، ج 3، ص 126ـ 128؛ نیز رجوع کنید به بلاذری ، ج 1، ص 384). در سال دهم هجری پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم علی علیه السّلام را برای جمع آوری زکات به نجران اعزام کرد (طبری ، ج 3، ص 147). بعد از آن ابوسفیان این سمت را عهده دار شد (همان ، ج 3، ص 318).

چندی بعد، تودة مردم مذحج در نجران ، به یاری و همراهی نخستین پیغمبر دروغین ، اسود عَنسی ـ که از همین دودمان بود ـ برخاستند (ابن اثیر، ج 2، ص 336ـ341) اما پس از اتمام این غائله ، مردم نجران با فرستادن هیئتی به مدینه با ابوبکر تجدیدعهد کردند و خلیفه نیز قرار پیامبر را با آنان ادامه داد (طبری ، ج 3، ص 321ـ322).

ربیع بن زیاد حارثی در زمان عثمان ، والی سیستان شد. وی هنگام ترک آنجا، فردی از بنی حارث را به جای خود گماشت (شباب ، ص 134). بنی حارث در روزگار امویان نیز، به مقامهای عالی رسیدند و بر ولایات مهمی از ایران ، مانند خراسان ، آذربایجان ، فارس ، کرمان ، ری و اصفهان حکم راندند، تا آنجا که حساسیّت معاویه برانگیخته شد (بلاذری ، ج 4، ص 136). هم در زمان او، نخستین قیام موالی به رهبری یکی از وابستگان بنی حارث شکل گرفت (یعقوبی ، تاریخ ، ج 2، ص 221). بنی حارث بعدها در ماجرای براندازی دولت امویان نقش داشتند (رجوع کنید به شباب ، ص 325) و به دلیل خویشاوندی نزدیک با نخستین خلیفة عباسی ، ابوالعباس سفّاح ، در دستگاه عباسیان پایگاهی شایسته یافتند (بلاذری ، ج 3، ص 166؛ ابن حزم ، ص 417).

لهجة بنی حارث در زبان عرب جای ویژه ای داشت و برخی از لغات را آنان در عربی متداول کردند (رجوع کنید به ابن منظور، ج 3، ص 290، ج 5، ص 5، ج 7، ص 256، و جاهای دیگر). از میان بنی حارث چهره های برجسته ای در شعر و ادب ، در دورة جاهلیت و اسلام ، پدیدار شدند که از آن میان می توان از اینان یاد کرد: عبد یَغوث بن صلاءة و دو نوادة او طفیل بن یزید لَجلاج حارثی و مُسهِر (ابوالفرج اصفهانی ، ج 16، ص 328)؛ یزیدبن اَبان نابغه (ابن عبدربّه ، ج 3، ص 362)؛ قیس بن عمرو نجاشی حارثی ، شاعر فاسق و هجوپرداز (ابن قتیبه ، 1386، ج 1، ص 329ـ333؛ ابن ابی الحدید، ج 4، ص 87)؛ یحیی بن زیادبن عبیدالله (ابن حزم ، ص 417) و حسن بن وَهْب بن سعید و برادرش سلیمان (ابوالفرج اصفهانی ، ج 23، ص 95، 143ـ 153). حسن بن حسین سُکَّری (متوفی 275) نحوی و راویة عرب ، اشعار بنی حارث را گردآورده بوده است (یاقوت حموی ، 1927، ج 3، ص 62ـ64).

بنی حارث امروزه خود را به قبیلة همدان منسوب می دارند. با وجود این ، برخی همچنان بر اصالت خویش اصرار دارند (ابن حائک ، ص 217، حاشیه ). در حال حاضر، بنی حارث در منطقه ای حاصلخیز در پنج کیلومتری شمال صنعا، در پنج ناحیه مستقرند (برای نام این اماکن و روستاهای آن رجوع کنید به مقحفی ، ص 101). زمینهای این منطقه به کشت انگور، انجیر و هلو اختصاص دارد و به لحاظ وجود آثاری از سُخَیمیان (بنی سُخَیم ) از تیره های قحطانی ، به نام آنان مشهور است و جمعیت آن به 885 ، 25 نفر بالغ می شود (همانجا).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1385ـ1387/ 1965ـ1967؛
(3) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/ 1979ـ1982؛
(4) ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی اکوع ، بیروت 1403/1983؛
(5) ابن حبیب ، کتاب المحبر ، چاپ ایلزه لیختن شتیتر، حیدرآباد دکن 1361/ 1942؛
(6) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، بیروت 1403/1983؛
(7) ابن سعد، الطبقات الکبری ، بیروت 1405/1985؛
(8) ابن سعید مغربی ، نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب ، چاپ نصرت عبدالرحمان ، عمان 1982؛
(9) ابن عبدربه ، العقد الفرید ، چاپ علی شیری ، بیروت 1409/1989؛
(10) ابن قتیبه ، الشعر و الشعراء ، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره 1386/ 1966؛
(11) همو، کتاب المعانی الکبیر فی ابیات المعانی ، بیروت 1405/1984؛
(12) همو، المعارف ، چاپ ثروث عکاشه ، قاهره 1960؛
(13) ابن کلبی ، کتاب الاصنام ، چاپ احمد زکی پاشا، قاهره 1332/1914؛
(14) همو، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر ، چاپ محمود فردوس العظم ، دمشق 1408/1988؛
(15) ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/1992؛
(16) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی ، مصر 1355/1936؛
(17) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، کتاب الاغانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(18) عبدالله بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛
(19) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، ج 1، چاپ محمد حمیدالله ، قاهره 1959، ج 3، چاپ عبدالعزیز دوری ، بیروت 1398/1978، ج 4، چاپ شلوسینگر، اورشلیم 1971؛
(20) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج 4، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن 1384/1964؛
(21) خلیفة بن خیاط شباب ، تاریخ خلیفة بن خیاط ، چاپ سهیل زکار، بیروت 1414/1993؛
(22) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت ( 1382ـ1387/ 1962ـ 1967 ) ؛
(23) علی بن حسین علم الهدی ، امالی المرتضی : غرر الفوائد و دُرر القلائد ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1373/1954، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(24) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) ؛
(25) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذّهب و معادن الجوهر ، چاپ شارل پلا، بیروت 1965ـ 1979؛
(26) ابراهیم احمد مقحفی ، معجم المدن و القبائل الیمنیة ، صنعا 1985؛
(27) یاقوت حموی ، معجم الادبا ، ج 3، چاپ دیوید سمیوئل مارگلیوث ، قاهره 1927؛
(28) همو، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(29) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(30) همو، کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967.

/ محمدرضا ناجی /