بنیاد دایرة المعارف اسلامی . نهاد غیرانتفاعی ، تدوین کننده و ناشر دانشنامة جهان اسلام * ، از منابع مهم مرجع در زبان فارسی . بنا به تصمیم آیت اللّه سیدعلی خامنه ای ، رئیس جمهور وقت (1360ـ 1368 ش ) و سپس رهبر جمهوری اسلامی ایران (1368 ش ـ ) و به قصد تدوین و نشر «مجموعه ای از مقالات مختلف علوم و فنون اسلامی به صورت موضوعی یا الفبایی » به زبان فارسی ، که بعداً دانشنامة جهان اسلام نام گرفت (بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، اساسنامه ، مادة 3)، در 1362 ش در تهران تأسیس شد. این نکته که در نظام تأسیس یافتة اسلامی در ایران ، تدوین دایرة المعارفی که معرّف دانش و بینش کشور ایران در حوزة فرهنگ و تمدن اسلامی باشد، ضرورت دارد، در همان آغاز تأسیس مورد توجه قرار گرفت . همچنین تأکید شد که پژوهندگان مسلمان ، حتی در کشورهای اسلامی ، ناگزیرند برای برطرف ساختن نیازهای پژوهشی خود به دایرة المعارفهایی به قلم نویسندگان غیرمسلمان و به زبانهایی جز زبانهای رایج در دنیای اسلام مراجعه کنند. تدوین و انتشار دایرة المعارفی در ایران ، و فعلاً به زبان فارسی ، که همة عالمان ، محققان و صاحب نظران حوزه های علوم دینی و محافل دانشگاهی و پژوهشی داخلی و خارجی در آن سهیم باشند، می تواند این کاستی را مرتفع سازد (همانجا؛
حدّادعادل ، ص 10).

اقدامات اولیه برای تأسیس بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، از سوی جمعی به سرپرستی سیّدمصطفی میرسلیم مسئول وقت نهاد ریاست جمهوری و با همکاری جمال الدین شیرازیان ، عضو حوزة مشاوران رئیس جمهور در امورفرهنگی ، آغاز شد. هیئت امنا، یکی از ارکان پنجگانة بنیاد (رجوع کنید به ادامة مقاله )، جلسة افتتاحیّة خود را در شانزدهم بهمن 1362 برگزار کرد و آیین نامة تشکیل جلسات را به منظور تصمیم گیری در خصوص چگونگی تأسیس بنیاد از تصویب گذراند. در این جلسه مهدی محقق به عنوان نخستین مدیرعامل بنیاد با رأی گیری انتخاب و برای صدور حکم رسمی پیشنهاد شد (بنیاد دایرة المعارف اسلامی . هیئت امنا، صورت جلسة مورخ 16/11/1362). در نیمة اول 1363 ش ، مقدمات تأسیس بنیاد فراهم آمد و فعالیتهای آن برای تدوین دانشنامه از پاییز همان سال آغاز شد.

ساختار. بنیاد دایرة المعارف اسلامی از پنج رکن تشکیل شده است : 1) ریاست عالیّه (آیت اللّه سیّدعلی خامنه ای )؛
2) هیئت امنا؛
3) هیئت مدیره ؛
4) هیئت مشاوران علمی ؛
5) بازرسان . هیئت امنا ابتدا از این ده تن تشکیل شد: رضا استادی ، نصرالله پورجوادی ، غلامعلی حدّادعادل ، محمدرضا حکیمی ، عبدالکریم سروش ، سیّدجعفر شهیدی ، جمال الدین شیرازیان ، ابوالقاسم گرجی ، مهدی محقق و سیّدمصطفی میرسلیم . مدتی بعد، با شرکت نکردن رضا استادی و محمدرضا حکیمی ، احمد طاهری * عراقی (متوفی اردیبهشت 1370) در این هیئت عضویت یافت . طی سالهای بعد با به عضویت درآمدن افراد جدید شمار اعضا به چهارده تن افزایش یافت . اعضای جدید عبارت بودند از: جعفر سبحانی و علی اکبر ولایتی (تاریخ عضویت هر دو: 1369 ش )، غلامعلی خوشرو، حسن طارمی راد، صادق لاریجانی و محمدهادی معرفت . اهمّ وظایف و اختیارات هیئت امنا برحسب اساسنامه عبارت است از: تعیین خط مشی دانشنامه ، ضوابط و معیارهای علمی ، رسیدگی به صلاحیت معاونان و مشاوران ، تغییر و تبدیل در اساسنامه و بررسی مسائل خاص (مادة 7).

هیئت مدیره ، مرکب است از مدیرعامل و معاونان علمی و اجرایی ، که بنابه اساسنامه نُه وظیفة اصلی دارد. این وظایف عمدتاً شامل تصویب تشکیلات ، برنامه ها، بودجة سالانه ، آیین نامه ها، رسیدگی به امور جاری بنیاد و تهیة گزارشهای لازم برای تسلیم به هیئت امناست . این هیئت به طور مرتب ، با حضور رئیس هیئت امنا، تشکیل جلسه می دهد (مادة 9).

مدیرعامل بنیاد دایرة المعارف اسلامی به پیشنهاد هیئت امنا و تصویب ریاست عالیه برگزیده می شود. وظایف و اختیارات عمدة او برحسب اساسنامه ، عزل و نصب معاونان ، تأسیس بخشهای مختلف بنیاد، تماس با نویسندگان و پژوهشگران داخلی و خارجی به منظور تهیة مقاله و ادارة امورعلمی و اجرایی است (مادة 10 و 11). مدیران عامل بنیاد از ابتدا

تاکنون (سال 1377) از این قرارند: مهدی محقق (1362ـ 1364 ش )؛
نصراللّه پورجوادی (1364ـ 1369)؛
سیّدمصطفی میرسلیم (1369ـ1373)؛
و غلامعلی حدّادعادل (1374ـ ). بنیاد دایرة المعارف اسلامی در دورة مدیریت مهدی محقق پایه ریزی شد و شکل گرفت ؛
نخستین دفتر دانشنامة جهان اسلام و شماری کتاب در زمان مدیریت نصراللّه پورجوادی منتشر شد؛
در سالهای مدیریّت سیّدمصطفی میرسلیم ، بنیاد توسعه و گسترش یافت و چهار دفتر دیگر دانشنامه منتشر شد و سازمان بنیاد تقریباً به شکل کنونی خود درآمد؛
و در دورة مدیریت غلامعلی حدّادعادل با انتشار چهار مجلد دانشنامه ـ که مشتمل بر دفترهای منتشر شدة قبلی نیز هست ـ جمعاً حدود سه هزار صفحه ، مشتمل بر بیشتر مقالات حرف «ب »، به مرحلة جمع بندی تجارب برای تصحیح روشها و اصلاح ساختار، تقویت گروههای علمی و جذب و آموزش نیروهای جوان با هدف سرعت بخشیدن و گسترش دادن به فعالیتهای آینده ، دست یافته است .

هیئت مشاوران علمی براساس اساسنامه به پیشنهاد مدیرعامل و تصویب هیئت امنا انتخاب می شوند (مادة 12). مشاوران را طیف متنوّع و گسترده ای از متخصّصان ، کارشناسان و صاحب نظران در زمینه های مختلف علوم و معارف اسلامی تشکیل می دهند. شماری از این مشاوران به صورت تمام وقت یا پاره وقت با بنیاد همکاری دارند و شماری از آنان نیز کارشناسانی در خارج از تهران یا ایران اند که در صورت لزوم از آنان نظرخواهی می شود. در چند سال اخیر که برشمار اعضای علمی تمام وقت در گروههای علمی بنیاد افزوده شده ، از عدة مشاوران علمی خارج از بنیاد کاسته شده است .

در ساختار تشکیلاتی بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، ریاست عالیه در رأس تشکیلات و هیئت امنا، هیئت مدیره و مدیرعامل بترتیب در رده های پایینتر مدیریت تشکیلات قرار می گیرند. مدیرعامل ، با همکاری معاون علمی و معاون اجرایی ، گروههای علمی (شامل گروههای اسلام معاصر، تاریخ ، تاریخ علم ، جغرافیا، زبان و ادبیات ، فرهنگ و تمدن اسلامی ، فلسفه و عرفان ، معارف و کلام )، واحدها و بخشهای علمی (مدخل ، ویرایش ، کتابشناسی ، اعلام و تجهیز تصویری )، کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی ، و بخشهای انتشارات ، اداری ـ مالی ، امورکارکنان و دیگر واحدهای پشتیبانی را اداره می کند. واحد روابط عمومی ، واحد سفارش و پیگیری مقالات ، بخش رایانه و دبیرخانه نیز، مدیرعامل و معاونان را یاری می رسانند.

منابع مالی . بنیاد دایرة المعارف اسلامی با دارایی حدود نود میلیون ریال تأسیس شد (رجوع کنید به آگهی تأسیس مؤسسه ، روزنامة رسمی ، 9/8/66). بودجة سالانة بنیاد که به حسب نیازها و گسترش کار بتدریج افزایش یافته است از طریق برخی بنیادها، نظیر بنیاد فرهنگی امام رضا علیه السلام و بنیاد مستضعفان ، که بنابه قانون بخشی از درآمدهای آنها باید در امورعلمی ـ فرهنگی صرف شود، تأمین می شد. در دورة مدیریّت نصراللّه پورجوادی ، که مصادف با دورة مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ عراق با ایران بود، مساعدت مالی و فنّی «مرکز نشر دانشگاهی * »، بخشی از کمکهای نهادها به بنیاد بود. در سالهای نخستین تأسیس ، به لحاظ وضع جنگی و تنگناهای مالی کشور، بودجة بنیاد بسیار محدود بود و فقط نیازهای اولیّه را تکافو می کرد و هیچ مجالی به برنامه های توسعه و گسترش نمی داد، اما پس از پایان جنگ ، امکان تخصیص بودجة بیشتر و توسعة فعالیتها فراهم شد. بودجة بنیاد در سالهای اخیر از طریق دفتر رهبری جمهوری اسلامی ایران مستقیماً در اختیار بنیاد قرار گرفته و در واقع بنیاد به نهاد علمی ، پژوهشی و فرهنگیِ وابسته به این دفتر تبدیل شده است («آشنایی با بنیاد دایرة المعارف اسلامی و دانشنامة جهان اسلام »، ص 104).

نیروی انسانی . همکاران بنیاد دایرة المعارف اسلامی از دو دستة اصلی تشکیل می شوند: ثابت و تمام وقت ؛
پاره وقت و خارج از بنیاد. علاوه بر این ، شمار قابل توجهی از مؤلفان و محققان دانشگاهی و حوزه ای ، چه از داخل کشور و چه از سایر کشورهای اسلامی یا کشورهای دیگر، بنا به مورد و برحسب حوزة تخصّصی شان ، با بنیاد همکاری دارند. این دسته از همکاران ، بنا به تقاضای بنیاد، مقالاتی را برای درج در دانشنامة جهان اسلام تألیف یا ترجمه می کنند. شمار این عده از ابتدای تأسیس بنیاد تاکنون ، حدود چهارصد نفر بوده است .

هستة علمی بنیاد در 1363 ش با همکاری جمعی از استادان ، محققان ، نویسندگان ، مترجمان ، ویراستاران و کارشناسان باتجربه ، بویژه در زمینة دانشنامه نگاری و تدوین منابع مرجع تشکیل گردید. فعالیت علمی ، از جمله کتابخانة تخصّصی مشتمل بر اهمّ منابع و مراجع مطالعات اسلامی از آذر 1363 عملاً و رسماً آغاز شد. شورای علمی ، به منظور تدوین و اجرای برنامة علمی و عملی و نظارت مستمر بر آن ، به ریاست مهدی محقق و با حضور عباس زریاب * (متوفی بهمن 1373)، فتح اللّه مجتبایی ، علی اشرف صادقی ، احمد طاهری عراقی و عبدالحسین آذرنگ تشکیل گردید. ترکیب این شورا با افزوده شدن همکاران جدید، تغییر یافت . در دورة مدیریت نصراللّه پورجوادی شورای علمی گاه به ریاست نصراللّه پورجوادی و عمدتاً به ریاست احمد طاهری عراقی ، بخشی از نشستهای خود را با حضور مؤلّفان و ویراستاران زبانی و موضوعی ، از جمله ابوالحسن نجفی ، احمد سمیعی گیلانی ، سعید ارباب شیرانی ، رضا سیدحسینی ، عباس حرّی ، هوشنگ اعلم ، محمدحسین مشایخ فریدنی (متوفی 1369 ش ) و حسن طارمی راد، تشکیل می داد. بررسیها و تصمیمهای این شورا زمینة تهیة شیوه نامة دانشنامة جهان اسلام و تدوین آیین نامه ها و اصول و ضوابط تألیف ، ترجمه ، ویرایش و آماده سازی و نشر مقالات را فراهم ساخت . از 1369 ش و با گسترش بنیاد، بر شمار همکاران علمی افزوده شد (برای آگاهی از صورت کامل همکاران علمی ، و سایر همکاران رجوع کنید به صفحات آغازین د. ج . اسلام ).

فعالیت علمی . بنیاد دایرة المعارف اسلامی ظرف مدت نسبتاً کوتاهی به جرگة مراکز علمی ، پژوهشی و فرهنگی کشور پیوست و به یکی از کانونهای عمده و معتبر کشور در عرصة دانشنامه نگاری ، و حتی ارائة خدمات مشورتی و برخی خدمات تخصّصی در این زمینه تبدیل شد. مجموعة علمی بنیاد در همان سالهای نخستین فعالیت به سنّتها و شیوه های دانشنامه نگاری و تدوین برخی کتابهای مرجع احاطه یافت ، و از طریق وضع و تنظیم ضوابط ، انتقال دانسته ها و تجربه ها را به نیروهای علمی جوانتر فراهم ساخت . همین روند انتقال ، که تحکیم سنّتها و روشهای علمی ـ پژوهشی است ، از راه آموزش مداومِ ضمن کار و حین خدمت ، و نیز برگزاری تعدادی دوره های بلندمدت ، میان مدت و کوتاه مدت آموزشی و کارگاهها و نشستهای چند ساعته ، ادامه دارد. در برنامه های تازة آموزشی بنیاد که از زمستان 1377 ش آغاز شده ، افزایش دوره های داخلی آموزشی در مدّنظر قرار گرفته است . بنیاد همچنین با مراکز علمی ـ پژوهشی علاقه مند به انتقال تجربة دانشنامه نگاری ، چه از راه آموزش چه از طریق نشستهای بحث و گفتگو، همکاری می کند و با شماری از مراکز علمی ، محافل دانشگاهی ، حوزه ای و سازمانهای پژوهشی تبادل نظر و مبادلة منابع دارد. بنیاد در عین حال این توان را کسب کرده است که به مرکزی پژوهشی و آموزشی در زمینة شاخه هایی از علوم و معارف اسلامی ، و نیز ناشر آثاری در این حوزه ها، تبدیل شود.

بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، جز انتشار دانشنامة جهان اسلام ، که فعالیت اصلی آن است ، یازده دوره مجلة تحقیقات اسلامی و حدود 25 عنوان کتاب در زمینه های مختلف فرهنگ و تمدن اسلامی منتشر کرده است . انتشار مجلة تحقیقات اسلامی بیشتر به این قصد بود که تماس جامعة علمی با آخرین و تازه ترین پژوهشها و یافته ها و اطلاعات در زمینة مطالعات اسلامی برقرار باشد.

بنیاد به مدت چند سال از طریق برگزاری نشستهای سخنرانی و جلسه های بحث و گفتگو، به طرح ابعادی از مباحث مختلف مطالعات اسلامی و نیز انعکاس بخشی از آنها در شماره های مجلة تحقیقات اسلامی ، کمک کرد. برگزاری سمینار بین المللی بازار در مهر 1371 در تبریز، با همکاری دانشگاه تبریز و چند نهاد دیگر، از جملة تلاشهای بنیاد در راه طرح یکی از مهمترین مباحث مطالعاتی در جهان اسلام بود. بنیاد در جریان تدوین مقالة مفصّل «بازار» برای درج در دانشنامة جهان اسلام ، کوشید تا ابعاد جهانی نهاد دیرینه سال بازار در دنیای اسلام درست شناخته و شناسانده شود. فعالیتهایی از این نوع ، البته محدودتر از پیش ، ادامه دارد. از آن جمله است همکاری با دانشگاه تهران برای تأسیس پژوهشکدة تاریخ علم و مشارکت فعال در برگزاری دو همایش بین المللی در تاریخ علم : گردهمایی علم و فلسفه در آثار خواجه نصیرالدین طوسی (اسفند 1375)، دومین همایش بین المللی تاریخ علم در ایران (خرداد 1377).

شماری از اعضای علمی بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، براساس تبصرة 3 مادة 4 اساسنامة بنیاد، با برنامه ها و فعالیتهای علمی ـ تحقیقی بسیاری همکاری داشته اند. بنیاد تجربه های خود را در اختیار هر نهادی که به گونه ای به فعالیتهای علمی ـ تحقیقی ابراز علاقه کرده ، قرار داده است . شماری از علاقه مندان در بخشهای مختلف بنیاد کارورزی و کارآموزی کرده اند. نشستهای بسیاری برای بحث و مشورت و مبادلة تجربیات برگزار شده است . تنی چند از پژوهشگران بنیاد در مجامع علمی ـ تحقیقی منعقد در کشورهای دیگر شرکت ، یا از طرحها و برنامه ها و نهادهای معتبر علمی ـ فرهنگی بازدید کرده اند. نتیجة برخی از این آمد و رفتها و دیدارها در نشریات بنیاد منعکس است .

---

منابع :
(1) «آشنایی با ( بنیاد ) دایرة المعارف اسلامی »، کیهان فرهنگی ، سال 13، ش 12 (خرداد و تیر 1375)؛
«آشنایی با بنیاد دایرة المعارف اسلامی و دانشنامة جهان اسلام »، نمایة پژوهش ، سال 2، ش 5 و 6 (بهار و تابستان

(2) 1377)؛
(3) بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، اساسنامة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، متن اصلاح شده ، مورخ 1/9/1375 ش ؛
(4) غلامعلی حدّادعادل ، «دانشنامه : نقشة تحقیق » (مصاحبه )، کیهان فرهنگی ، سال 13، ش 127 (خرداد و تیر 1375)؛
(5) دانشنامة جهان اسلام ، ج 1، زیرنظر سیدمصطفی میرسلیم ، تهران 1375 ش ، دیباچه .

/ عبدالحسین آذرنگ /