responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1938

 

بنونصر (یا بنوالاحمر) ، واپسین سلسلة مهم اسلامی در شبه جزیرة ایبری . عنوان این سلسله از نام بنیانگذارش ، محمدبن یوسف بن نصربن احمر، گرفته شده است . بنونصر از پایتخت خود غرناطه (گرانادا ) بر جنوب اسپانیا فرمان می راندند و نسب خود را به سعدبن عُباده ، از شیوخ انصاری خزرجی و از صحابة رسول اللّه ، می رساندند. این سلسله در 26 رمضان 629 تأسیس شد، اما در 634 بود که محمد اول غرناطه را تصرف کرد و از 6این شهر مرکز حکومت وی شد. غرناطه تا ربیع الاول 897/ ژانویة 1492 که حکومت بنونصر تسلیم و منقرض شد، همچنان پایتخت بنونصر بود.

تاریخ . علی رغم پیشرفتهای تحقیقاتی در خورِ توجه پنجاه سال اخیر، تاریخ این خاندان از دهه های آخر سدة هشتم تا سقوط غرناطه به دست مسیحیان ، به درستی روشن نیست . علت آن عمدتاً کمبود نسبی منابع عربی است . ناچار باید به تاریخ دول مسیحی ایبریایی استناد کرد که اغلب یکسویه و تعصب آمیز است . در فهرست فرمانروایان بنونصر، پس از مرگ یوسف سوم ، تغییرات بسیار و گیج کننده است (رجوع کنید به هاروی ، ص 245، که طرح سودمندی از 820 تا 861 به دست می دهد).

1) محمد (اول ) پسر یوسف . پس از مرگ خلیفة موحّدی ، ابویعقوب یوسف دوم المنصور، در 620، نزاعهای خانوادگی ، اندلس را از حکومت مرکزی محروم کرد. پس از یکی شدن قشتاله ، (کاستیل ) و لئون در 627/1230، فردیناند سوم ، شاه کاستیل و لئون ، قرطبه (کوردوا ؛
در 632) و اشبیلیه (سویل ؛
در 646) را تسخیر و به نواحی مرکزی قلمرو اسلامی نفوذ کرد. از دست دادن این شهرها نشانة پایان سلطة مؤثر مسلمانان بر شبه جزیرة ایبری ، جز بر بخش کوچکی از آن ، بود.

در این زمان ، سلسلة جدیدی در آرجونا (آرخونا )، شهر مرزیِ کوچکی در جنوب وادی الکبیر (گواذا الکیویر )، در شمال غربی جَیّان * (خائن ) به وجود آمد. در 629 محمدبن یوسف حکومت خود را در منطقة نسبتاً کوچکی شامل جیّان و امتداد آن در جهت جنوب شرقی تا وادی آش (گواذیخ ) در شمال شرقی غرناطه ، و در جهت شرق تا بیّاسه * (بائسا ) در ساحل شمالی وادی الکبیر، تثبیت کرد.

عامل بسیار مهم در استقرار حکومت بنونصر، حمایت تزلزل ناپذیر خانوادة اسپانیایی ـ عرب بنواشقیلوله بود. با کمکهای نظامی ، همکاریهای نزدیک سیاسی ، و پیوندهای زناشویی متعددِ این دو خاندان ، محمدبن یوسف صاحب اختیار آرجونا شد و در 634 نیز دعوت اشراف غرناطه را برای فرمانروایی پذیرفت . او در پی از دست دادن آرجونا (در 642) و جیّان (در 643)، غرناطه را به قلمرو سیاسی دیرپای خود تبدیل کرد. محمد که در جوانی در مقام رهبر پرجاذبة مرزنشینان به شهرت رسید، مردی با رسالتِ دینی (دعوة ) بود که تمام ویژگیهای ظاهری یک عارف مسلمان را داشت ، و بلافاصله پس از دستیابی به تخت سلطنت ، با احتراز از اِعمال مستقیمِ قدرت دولتی ، وجهة زاهدی پارسا را همچنان برای خود حفظ کرد. وی این قدرت ، و نیز فرماندهیِ سپاه را به دستیار مورداعتماد خویش ، علی بن اشقیلوله که در آن زمان رئیس خاندان خود بود، سپرد. محمد به مجرّد مستقر شدن در غرناطه ، اصول اعتقادی سردمداران مالکی مذهبِ آن شهر را پذیرفت و در تحکیم آن سخت کوشید. او پس از چندی پیمان خود را با بنواشقیلوله ، مبنی بر مشارکت در سلطنت ، زیرپا گذاشت و پسران خود، محمد و یوسف ، را در 655 جانشینان بلافصل خویش کرد و به این ترتیب ، نیّت خود را مبنی بر منحصر کردن قدرت به خاندان بنونصر آشکار کرد. این اقدام ، یا به کارگیری نیروهای مغربی ، اختلاف میان او و بنواشقیلوله را بیشتر کرد. ازینرو، بنواشقیلوله که در پایگاه اصلی حکومت خود مالقه * (مالاگا ) مستقر بودند، از امیرنشین غرناطه جدا شدند. سرانجام در 644 اشراف مالقه از بیم اینکه حکومت غرناطه شهرشان را تصرف کند سر به شورش برداشتند، اما پیروزی نصیب هیچیک نشد و کشمکش به دوران سلطنت محمد دوم کشید.

در دورة محمد اول ، بنواشقیلوله عموماً تحت الشعاع اهمیت و اعتبار کاستیل بودند. در 632، در آستانة سقوط قرطبه به دست فردیناند، محمد به فرمانبرداری از سیاست کاستیل بی علاقه نبود. ده سال بعد نیز، هنگام تسلیم کردن جیّان ، به بهای پذیرش فردیناند به عنوان ارباب خود و پرداختِ خراج سالیانه ، به صلح تن در داد. بعلاوه مشارکت فعالِ او در لشکرکشیِ کاستیلیها، اشبیلیه را از تصرف مسلمانان خارج کرد.

محمداول تا هنگام مرگ (671) پیروزیهای چشمگیری به دست نیاورد، اما دست کم توانست پناهگاه نسبتاً امنی برای اسلام در شبه جزیره ( ایبری ) ایجاد کند (هاروی ، ص 40). او دولتی کارآمد و بنایی پایدار (الحمراء * ) بر جای گذارد.

2) محمد دوم . محمد الفقیه پسر و جانشین محمد اول . در حدود چهل سالگی به حکومت رسید. او برای جلوگیری از سلطة کامل کاستیلیها آمادة سرکوب شورشیان بنواشقیلوله شد که عمدتاً در مالقه و وادی آش استقرار یافته بودند. وی اگرچه توانست با کمک اشراف ناراضی کاستیل ، آنته کرا را از بنواشقیلوله بگیرد (671)، از ترس تبعیت دوبارة اشراف ناراضی از آلفونسوی دهم ، به صلح با کاستیل تن در داد. نصریان که از توافق احتمالی آلفونسو با بنواشقیلوله نیز وحشت داشتند از ابویوسف یعقوب ، سلطان مرینی ، درخواست کمک کردند؛
در حالی که بنواشقیلوله نیز پیش از این از او مدد خواسته بودند. ابویوسف در پاسخ به درخواست هر دو در 674/1275، اشراف شورشی کاستیل را که اکنون از متحدان آلفونسو بودند شکست داد. اما محمد دوم که از مرینیان * به سبب نزدیکی آنان به بنواشقیلوله رنجیده بود، در 677 مالقه را که بنواشقیلوله قبلاً به حاکمی مرینی تسلیم کرده بودند بازپس گرفت . اتحاد محمد با آلفونسو و بنی عبدالواد (عبدالوادیان * )، حاکمان تِلِمسان ، باعث عقب نشینی مرینیان به مغرب شد و بدینسان اعتبار سیاسی وی افزایش یافت . اما پس از چندی آلفونسو و ابویوسف و بنواشقیلوله به محمد دوم حمله کردند. این نبرد که در مرزهای شمالی و جنوبی درگرفت ، نزدیک به یک سال به طول انجامید (679ـ 680/ 1280ـ1281). بقای غرناطه معلول اختلاف میان آلفونسو و ولیعهدش سانچو بود، که حمایتهای نظامی وی کمک بزرگی به محمد کرد.

پس از روی کار آمدن ابویعقوب یوسف ، فرمانروای جدید مرینی ، مرینیان که در مغرب با مشکلات داخلی مواجه بودند با نصریان صلح کردند. همچنین در اوایل 686، بنواشقیلوله وادی آش را به غرناطه واگذار کردند و برای امارت قصرالکبیر به مراکش رفتند.

برجسته ترین موفقیتهای محمددوم تسخیر ( قیشاطه ) قیجاطه (کوئسادا ) در اواخر 694 و اَلْقَبذاق (الکائودته ) در 699 بود. او قبل از مرگش در 8 شعبان 701، دربارة به رسمیت شناختن حق سلطة غرناطه بر جزیرة طَریف (تاریفا ) و نواحی دیگر، با آراغوان (آراگون ) به توافق رسید و برای لشکرکشی جدیدی بر ضد کاستیل آماده می شد.

3) محمد سوم . وی که مردی آزارگر و مظنون به پدرکشی بود، موقعیت نظامی ممتازی به ارث برد اما در توسعة آن موفق نبود. او صلح را ترجیح می داد و براساس قرارداد صلحی از 702/1303 به مدت سه سال تابع و خراجگزار کاستیل شد.

در 703/ 1304، و به عنوان اِقطاع گیرِ کاستیل ، به توافق نامة کاستیل ـ آراگون وارد شد. هرچه این دو مملکت به هم نزدیکتر می شدند، چشم انداز برای غرناطه تیره تر می شد. این دو قدرت مسیحی در معاهدة آلکالا دا نارس ( قلعة هِنارِس ) ، (708/1308) بر آن بودند که راهی برای تقسیم غرناطه میان خود پیدا کنند.

محمد سوم اهمیتی برای مرینیان قائل نبود و در 706 سَبته (ثئوتا ) را تسخیر کرد. این در حالی بود که بنوعَزَفی (رجوع کنید به عزفیان * )، حاکمان سبته ، بر ضد بنی مرین شورش کرده بودند. محمّد پس از راندن عزفیان به غرناطه ، در 707 خود را صاحب اختیار سبته اعلام کرد. او به هدفش که دستیابی به موضعی مسلط بر تنگة جبل الطارق بود رسید، اما با این کار مقدمات سقوط خود را نیز فراهم کرد. زیرا بنی مرین که از جنگ با تلمسان رهایی یافته بود (در 706) و همچنین کاستیلیها و آراگونیها که در پیمان آلکالا د انارس با یکدیگر سازش کرده بودند، نمی توانستند تعلّق سبته را به بنونصر بپذیرند؛
ازینرو اتحادی سه جانبه بر ضد غرناطه برقرار کردند و محمد ناگزیر به ترک سلطنت شد.

4) نصر. در 22 سالگی ، به حکومت مملکتی رسید که در وضعیت فوق العاده خطرناکی بود، زیرا جنگ دامنگیر دو سوی تنگة جبل الطارق شده بود؛
در یک سو با کاستیل ـ آراگون و در سوی دیگر با مرینیان ـ آراگون . غرناطه که امیدی به دریافت کمک رسمی از تلمسان ، که اکنون با فاس در صلح به سر می برد، نداشت ، برای بقای خود به نبردی تنها تن در داد. در 709 مردم سبته حکومت بنونصر را جایگزین مرینیان کردند. فاس که دیگر نیازی به آراگون نداشت ، پیشنهادهای نصر را برای صلح و دوستی موردتوجه قرار داد. صلحی که نیاز بدان با دست اندازی کاستیل بر جبل الطارق در 709/1309، فوریت پیدا کرده بود. در شعبان 709، فردیناند چهارم بیدرنگ پیشنهاد نصر را برای اینکه خراجگزار فردیناند شود و بعضی از قلعه هایی را که قبلاً از کاستیل گرفته شده بود، بازگرداند، پذیرفت . همچنین آراگونیها که در همان سال با اتکا به نیروی دریایی خود مریَّه را محاصره کرده بودند به سبب شرایط جوّی نامناسب و یاری نکردن کاستیلیها دست از محاصره کشیدند و دیگر هرگز در قلمرو غرناطه جنگ نکردند. آنچه نصر از مهار «فتح مجدد» به دست آورد، به مراتب بیش از خسارت او بود؛
زیرا تنها بهرة عمدة مسیحیان جبل الطارق بود.

در 21 شوال 713، نصر توسط خویشاوند خود اسماعیل ، پسر حاکم مالقه ، معزول شد و غرناطه را به قصد وادی آش ترک گفت و در آنجا اجازة حکومت یافت .

5) اسماعیل اول . وی هنگامی قدرت را به دست گرفت که نصر درصدد بود تا با مطرح کردن حقوق خود به عنوان خراجگزار کاستیل مقام قبلی خود را بازیابد. غرناطه به برکت همکاریهای دریایی حاکم عَزفیِ سبته ، یحیی بن ابی طالب ، بتدریج قدرت خود را در تنگة جبل الطارق باز به دست آورد. باوجود این ، در 719/1319، کاستیل با تمام نیرو به غرناطه حمله کرد، اما به سبب رشادتهای عثمان بن ابی العُلی '، فرمانده توانمند مرینی ، بسختی شکست خورد و به صلح هشت ساله ای که در 720 به امضا رسید، رضایت داد.

پس از مرگ نصر در 722، دیگر امکان تهدیدی از طرف وی وجود نداشت و دربار کاستیل نیز دستخوش آشفتگی و نارضایی بود. ازینرو اسماعیل برای تحکیم موضع خود عازم مرزها شد. در 724 بَسطَه * (بازا )، و در 725 اورسه ، اُشکَر (اوئسکار )، گالرا و مَرتُش (مارتُس ) را باز به چنگ آورد. وی در 27 رجب 725، به دنبال منازعه ای با عموزاده اش محمدبن اسماعیل ، فرمانروای الجزیرة الخضراء (الخثیراس ) به قتل رسید.

6) محمد چهارم . بزرگترین پسر اسماعیل ، به سبب سنّ کم ، تحت سرپرستی وزیر قدرتمند پدرش ، ابن محروق ، که بزودی با عثمان بن ابی العُلی روابط بسیار تیره ای پیدا کرد به تخت نشست . رقابت ابن محروق و عثمان سبب قتل وزیر، به دستور شاه ، در رمضان 729 شد.

در 727 کاستیل ، آراگون ، نباره (ناوار )، بوهمیا ، انگلستان و فرانسه ، از ترس افزایش قوای مغربی در اسپانیا، حملة عظیمی بر ضد غرناطه برنامه ریزی کردند. این نیرو که دچار تفرقه بود، در 729/1329 از کاستیل و آراگون خارج شد تا لشکرکشی خود را آغاز کند. در این نبرد، غرناطه به کمک بنی مرین جبل الطارق را از کاستیل باز پس گرفتند و آلفونسوی یازدهم بلافاصله (در 733/1333)، آتش بس را پذیرفت . محمد در بازگشت از جبل الطارق در 733 به دست ابوثابت و ابراهیم ، پسران عثمان بن ابی العُلی ، به قتل رسید.

7) یوسف اول . کوچکترین برادرِ محمد چهارم بود و پادشاهی وی توسط رضوان که بعدها یکی از وزرای مهم بنونصر شد، اعلان گردید. نخستین اقدام رسمی وی ، علاوه بر طرد دیگر اعضای خاندان ابی العُلی ، اخراج ابوثابت ، فرمانده سپاه ، و نصب یحیی بن عمر مرینی به جای او بود.

در اوایل دوران سلطنت یوسف ، آتش بسهای صورت گرفته با کاستیل راه را برای صلحی سه جانبه بین کاستیل ، غرناطه و فاس گشود (734/1334)، و در 736/1336 پذروی چهارم آراگونی برای تمدید صلحِ آلفونسوی چهارم با غرناطه موافقت کرد. آلفونسوی یازدهمِ کاستیلی که می خواست درهای اندلس را به روی بنی مرین ببندد، و ابوالحسن فاسی که علاقه مند به گسترش قلمرو بنی مرین بود، نیّات صلح طلبانة درازمدتی نداشتند. هر کدام از آنان ناوگان دریایی خود را توسعه می دادند، یکی با کمک قطلونیه (کاتالونیا )، و دیگری با مساعدت حفصیان * . سرانجام ، در 740/1340، سفائن مسلمانان ، با حمله ای پیشگیرانه ، کشتیهای کاستیلی را در خلیج الجزیرة الخضراء متلاشی کردند. ابوالحسن با لشکر عظیمی طَریف را محاصره کرد. نبردِ سالادو که پس از آن رخ داد (7 جمادی الاولی 741 / 30 اکتبر 1340) فاجعه ای برای مسلمانان بود: آلفونسو، با حمایت برادر زنش آلفونسوی چهارم ، پادشاه پرتغال ، با سرعت تمام به پیروزی دست یافت . ابوالحسن که از عواقب این شکست در خاک خود می ترسید، عجولانه از طریق الجزیرة الخضراء به مراکش عقب نشینی کرد، و یوسف به غرناطه گریخت . شکستِ سالادو بنومرین را از پیشروی به داخل خاک اسپانیا بازداشت . ازینرو آلفونسو به انجام عملیاتی در مرزه برانگیخته شد و به آلکالا د بن سعید ( ( قلعة بن سعید ) ، آلکالا لا رِئال )، باغه (پریه خو ) و بنامِخی دست یافت . سپس در 743/1342 الجزیرة الخضراء را محاصره کرد. این یکی از نخستین عملیات جنگی عمده بود که نیروهای اروپایی در آن شرکت داشتند و مسلمانان از توپخانه استفادة مؤثر کردند. وقتی محاصره به درازا کشید، آلفونسو با مشکلاتی مواجه شد اما پایداری کرد تا صلحی موافق با شرایط خود به امضا رساند. در این پیمان صلح ، یوسف الجزیرة الخضراء را در مقابل آتش بسی ده ساله بازپس داد (12 ذیقعدة 744/27 مارس 1344). در 750/1349، آلفونسو به منظور گرفتن جبل الطارق آتش بس را نقض کرد، اما مانند بسیاری از سربازانش به علت «مرگ سیاه » هلاک شد (751/ 1350). پسرش ، پذروی اول با یوسف به توافق رسید. روابطِ خوب یوسف با کاستیل و آمادگی وی برای پناه دادن به شاهزادگان شورشی مرینی رفته رفته موجب سردیِ روابط دوستانة غرناطه با فاس شد. اما یوسف در شوال 755 در مسجداعظم غرناطه به قتل رسید. وی فرمانروایی توانا و با تدبیر بود. امتناع او از به مخاطره افکندن سرزمینهای پادشاهی ، سبب حفظ آنها شد و در سایة حمایت وی غرناطه در مسیری قرار گرفت که به درخشش آن در حوزة ادبیات و معماری انجامید.

8) محمد پنجم (برای نخستین بار). ارشدِ پسران یوسف ، که سلطنت خود را در شانزده سالگی به سرپرستی حاجبِ خردمندِ پدرش رضوان ، که ابن خطیبِ * جوان و خوش قریحه را در خدمت داشت ، آغاز کرد. هدف اصلی غرناطه صلحی پایدار بود و محمد، که به پرداخت خراج به پذروی اول رضایت داد، بزودی روابط خوبی با کاستیل برقرار کرد اما با آراگون به چنین توفیق سریعی دست پیدا نکرد. همچنین غرناطه علاقه مند بود مناسباتش را با فاس ، که ابوعنان مرینی بر آن فرمان می راند، بهبود بخشد و برای این مقصود هیئتی به ریاست ابن خطیب نزد سلطان فاس گسیل داشت (755). این رسالت نتایج پرباری نداشت ، ولی در 760، پس از جلوس برادرِ سلطان فاس ، ابوسالم ، که در مقام مدعی تاج و تخت به غرناطه پناه جسته بود، اتحادی از بنونصر و بنومرین به وجود آمد. در 759/1358 کاستیل و آراگون درگیر جنگ شدند، و محمد پنجم جانب پذروی اول را گرفت . ناوگان کاستیل که قبلاً با افزایش سه کشتی غرناطی وضع بهتری پیدا کرده بود، اجازه یافت در مالقه از تسهیلات بندری استفاده کند، و محمد که می خواست در خشکی برضد آراگون به حرکت درآید بر اثر شورش درباریان (رمضان 760) به رهبری برادر ناتنی اش ، اسماعیل ، (پسر مریم بیوة یوسف اول )، معزول شد. مریم به یاریِ داماد خود ابوعبدالله محمّد (در میان مسیحیان معروف به سرخ )، عموزادة اسماعیل ، به دربار حمله کرد در نتیجه رضوان به قتل رسید، اما محمد پنجم که در آن زمان خارج از الحمراء به سر می برد به وادی آش و از آنجا، به دربار ابوسالم ، در فاس ، گریخت (761/ 1359).

9) اسماعیل دوم . مردی ضعیف و فاقدِ جاذبه بود که فقط چند ماهی حکومت کرد. ابن خطیب روابط حسنه ای با او نداشت تا اینکه محمد ششم (سرخ ) زمام قدرت را به دست گرفت و اسماعیل و برادرش قیس و بیشترِ هواداران آنها را (در 761) به قتل رساند.

10) محمد ششم (سرخ ). مردی بدرفتار بود که در دربار محبوبیتی نداشت . وقتی رسماً با آراگون متحد شد، از پرداخت خراج به کاستیل تن زد. بنابراین ، پذروی اول پس از درهم شکستن آراگون (761/1360) توجه خود را به محمد پنجم معطوف داشت . او پیشتر به محمد کمک کرده بود تا به فاس بازگردد و در رُنده (روندا ) دولتی تأسیس کند (763). این دو متحداً حمله کردند، اما در آغاز توفیقی نداشتند. به دنبال شکست کاستیل در ربیع الاول 763/ ژانویة 1362 در وادی آش ، انبوهی از کاستیلیان به اسارت محمد ششم درآمدند. اما چندی بعد، محمد پنجم پس از تسخیر مالقه بر لوشه (لوخا )، آنته کرا، بالش * (ولز ) و الحمراء دست یافت . محمد ششم هراسناک از غرناطه گریخت و در جمادی الا´خرة 763/ مارس 1362 تسلیم پذروی اول شد، وپذرو در دوم رجب 763 او را به هلاکت رسانید.

محمد پنجم (برای دومین بار). وی دومین دورة سلطنت خود را در 20 جمادی الا´خرة 763 آغاز کرد که سی سال طول کشید. در این مدت او از جنگ دوری می جست و این سیاست طولانی ترین دورة صلح را برای غرناطه در پی داشت . پذروی اول در کاستیل سرگرم جنگ با شورشیانی بود که رهبری آنان را برادر ناتنی اش هانری به عهده داشت و از سوی پذروی چهارمِ آراگونی حمایت می شد. محمد پنجم که به کاستیل وفادار بود، سواره نظامی به میدان روانه کرد. اما هانری از طریق کاتالونیا به اسپانیا نفوذ یافت و در 767/1366 به نام هانری دوم فرمانروای کاستیل شد.

محمد از بیم حملة قریب الوقوع ناوگان مسیحیان به مریّه و سواحل قلمروش ، به قصد دریافت کمک از افریقای شمالی ، حرکت کرد. با وجود پاسخ مثبت فاس و تلمسان ، توفیق مسیحیان در زمین و دریا و ناآرامی مسلمانان در مریّه نشان داد که صلح بیش از هر چیز دیگر به مصلحت غرناطه است . بنابراین ، محمد با هانری دوم متحد شد و آنگاه با آراگون پیمان صلح بست (رجب 768/ مارس 1367). در 768/ 1367 پذرویِ اول به کاستیل بازگشت ، و محمد که تعهد و حمایت خود را دوباره متوجه او کرده بود، با کاستیل نیروهایی متحد تشکیل داد؛
جیّان را تاراج کرد، باغه را متصرف شد و اُبَدَّه * (اُوبدا ) و بیّاسه را غارت کرد ولی موفق به تسخیر قرطبه نشد (در 769) و به غرناطه بازگشت . در 770/1369، هانری دوم پذرویِ اول را به قتل رساند اما به سبب گرفتاریهای داخلی ، نتوانست محمد را از تسخیر مواضع مرزی مهمی چون کامبیل ، هاوِر و روطه و الجزیرة الخضراء باز دارد (ذیحجة 770/ ژوئیة 1369) و میان آن دو صلح برقرار شد.

در میان جنبه های گوناگون سیاست محمد پنجم در غرناطه ، بویژه باید به دو جنبه اشاره کرد: برچیدن استحکامات سنگین الجزیرة الخضراء، و برقرار کردن فرماندهی مستقیم بنونصر بر «غزاة » مغربی در 774، که تا آن زمان پیوسته فرمانبر یکی از شاهزادگان مرینی بودند. هدف او این بود که در فاس مستقل باشد و دیری نپایید که از لحاظ سیاسی نیز بر آنجا تسلط پیدا کرد.

تنها کار باقی مانده بازپس گرفتن جبل الطارق از مرینیان بود که در 776 حاصل شد. از آنجا که ابن خطیب ، صدراعظم محمد، طرفدار بنومرین بود، رفته رفته بر جان خود بیمناک شد و سرانجام در 773 به فاس پناهنده شد و چندی بعد در زندان به قتل رسید (766). محمد پنجم در اوج قدرت ، در صفر 793 درگذشت . امنیت نسبی غرناطه در دوران او سبب رونق این مملکت شد. در عهد او هنر و ادبیات شکوفا شد و بیشتر آنچه امروز در الحمراء موجب اعجاب است مرهون اهتمام اوست .

11) یوسف دوم . پسر ارشدِ محمد پنجم ، نخست زیرسلطة خالد، بندة آزاد شده و وزیر پدرش ، بود که برادران پادشاه ، سعد و محمد و نصر، را زندانی و معدوم ساخت . اما وقتی یوسف خبر یافت که خالد قصد زندانی کردن او را دارد، وی را به قتل رسانید. در این دوره ، تهدیدات خارجی پادشاهیهای مسیحی وجود نداشت ، اما یوسف ، که در 16 ذیقعدة 794 وفات یافت ، راه را برای بی ثباتی داخلی گشوده بود.

12) محمد هفتم . فرزند کوچکترِ یوسف دوم ، تخت خود را مدیونِ توطئة دربار بود، که خود نیز در آن شرکت داشت . دربارة رویدادهای دوران حکومت محمد هفتم و جانشینانش ، اقوال مسلمانان ، در نبود گزارشهای مفصل ابن خطیب و ابن خلدون ، نسبتاً پراکنده و ناکافی است و منابع مسیحی نیز انگیزه های مسلمانان را برای اتفاقات غرناطه بدرستی روشن نمی کنند.

نیازی را که محمد پنجم به احتراز از جنگ احساس می کرد، مطمئناً نوة او احساس نمی کرد. وی که در فکر استفاده از اختلاف در دربار هانری سوم ، پادشاه کاستیل (792ـ809/ 1390ـ1406) بود، سلطنت خود را با حمله ای نه کاملاً موفق به کاراواکا ، در ناحیة لورقه (لورکا )، آغاز کرد (794) و به این ترتیب دورانی از مخاصمات مرزی شروع شد. در 796/1394 مسیحیان به نبرد با غرناطه اقدام کردند که چنانچه هانری مشکلات دیگری نداشت و محمد به صلح رضایت نمی داد، می توانست بسیار وخیم باشد. تاخت و تازها ادامه یافت ، در 808/ 1405 محمد، آیامونته را در نزدیکی رُنده در غرب به تصرف درآورد و باعث وحشت کاستیل شد، و تنها پس از مذاکراتی طولانی بر سرِ آتش بس توافق شد. اما هانری در پی کسب حمایت عمومی و پشتیبانی مالی برای حرکتی بر ضد غرناطه بود. این سیاست با مرگ وی در 809/ 1406 به پایان نرسید. محمد نیز در 810 وفات یافت . از چندی قبل موقعیت غرناطه ، در برابر کاستیل ، رو به زوال گذاشته بود. در حالی که توانِ نظامی غرناطه که دیگر از پشتیبانی سازمان یافته مغربیها برخوردار نبود، دستخوش انحطاط شده بود، توان نظامی کاستیل پیشرفت کرد. ارادة فرناندو، برادر هانری ، و بی رغبتیِ وی به سازش ، همراه با قدرت فزاینده و برتری کاستیل در کاربرد و آرایش رستة توپخانه ، از آیندة نامیمونی برای غرناطه خبر می داد.

13) یوسف سوم . او که مدتی دراز زندانیِ برادر جوانترش (محمد هفتم ) بود، خواستار آتش بس با کاستیل شد و بدان دست یافت . این آتش بس ، تا ذیحجة 812/ آوریل 1410 دوام یافت . در این تاریخ ، غرناطه به قلعة الزّهرا، که در 810/1407 به تصرف فرناندو درآمده بود، حمله کرد. فرناندو در حمله ای انتقام جویانه آنته کرا را محاصره و در جمادی الاولی 813/ سپتامبر 1410، به تصرف درآورد. یوسف در شعبان همان سال قرارداد آتش بس را به امضا رساند. پیروزیِ فرناندو ضربة سختی برای غرناطه بود. این آتش بس آغاز دوران صلحی نسبتاً طولانی میان غرناطه و همسایگانش بود که تا 831/1428 دوام یافت . یوسف در 820 درگذشت .

تاریخ پادشاهی نصریان از 810/1417 تا سقوط آن در 897/1492 کاملاً مغشوش است . از 820 تا 859 حکومت غرناطه میان محمد هشتم ، محمد نهم ، یوسف چهارم ، محمد دهم ، یوسف پنجم و محمد یازدهم دست به دست می شد. نصریان در این دوره گرفتار اختلافات داخلی بودند و منازعات آنان در نهایت به نفع دولت کاستیل تمام شد.

نصریان در فاصلة سالهای 833 تا 854 پیروزیهایی به دست آوردند؛
اما در 856 در حالی که پیشرفت کرده بودند، در نزدیکیهای لورقه از دشمنان مسیحی خود که اختلافات را کنار گذاشته بودند بسختی شکست خوردند.

پس از مرگ محمد نهم ، سعد (حک : 858 ـ 868)، برادرزادة یوسف سوم ، از اَرجِذونَه (ارشدونه ) بر منطقه ای به سمت رُنده در غرب حکومت می کرد، در حالی که محمد یازدهم از الحمراء بر غرناطه ، مالقه و مریّه فرمان می راند تا اینکه به بهای از دست دادن غرناطه و واگذار کردن تاج و تخت به سعد در 859 قرارداد صلح موقتی با کاستیل امضا کرد. محمد پس از آنکه به اسارت پسر سعد، ابوالحسن علی ، درآمد، با همة وارثانش در الحمراء به قتل رسید. سعد، در مقام فرمانروای غرناطه ، خواستة کاستیل را مبنی بر اطاعت از آنان رد کرد، اما تا پایان 866/1462، جبل الطارق به رهبران گروههای متخاصمِ کاستیلی تسلیم شد، ارجذونه سقوط کرد و یوسف پنجم ، مالقه و متصرفات سعد را در سمت غرب و سپس خودِ غرناطه را اشغال کرد. پس از مرگ یوسف پنجم در 868، ابوالحسن سلطنت خود را با تقویت اقتصاد و توان نظامی غرناطه آغاز کرد و در 875 شورش برادرش محمد و محرکان اصلی آن شورش ، بنوسرّاج ، را در مالقه سرکوب کرد. تنها تعدادی از بنوسرّاج با پناهنده شدن به حامیان کاستیلی خود از مرگ نجات یافتند. با وجود این ، تلاشهای ابوالحسن نتوانست اثری جز به تأخیر انداختن سقوط پادشاهی غرناطه داشته باشد. رویدادهای 884 برای غرناطه خوشایند نبود. پس از مرگ خوان دوم ، سلطنت آراگون به فرناندوی پنجم ، شوهر ایزابلِ کاستیلی منتقل شد. همچنین جنگ داخلی کاستیل پایان یافت و صلح با پرتغال برقرار شد. اکنون فرناندو و ایزابل ، «شاهان کاتولیک »، می توانستند توجه خود را به غرناطه و «فتح مجدّد» آن معطوف کنند.

در 886/1482، تسخیر الحمرای ظاهراً نفوذناپذیر که به جادة اصلی غرناطه به مالقه و رنده مشرف بود، نخستین گام در راه پیروزی نهایی مسیحیان به شمار می رفت . تلاشهای متهورانة ابوالحسن برای باز پس گرفتن الحمراء ناکام ماند، اما هنگامی که در نزدیکیهای لوشه کاستیلیها را شکست داد، امید عبور آسان را از آنان گرفت . در این مرحله ، وی قربانی توطئة دربار شد که رهبرِ بنوسرّاج و یوسف بن کوماشه ، مرد قدرتمند، طرح کرده بودند تا به جای او پسرش ابوعبدالله (بُؤَبدِل ، یعنی محمد دوازدهم ) را بنشانند. ابوالحسن که قادر به بازگرفتن غرناطه نبود، با برادرش محمدبن سعد (محمدبن زَغَل ) به مالقه رفت و آنجا را پایتخت خود قرار داد. به این ترتیب ، پادشاهی بنونصر به دو بخشِ اطراف غرناطه و مریّه در شرق ، و رنده و مالقه در غرب تقسیم شد. در 888/1483 مهاجمان کاستیلی در ناحیه ای در شرق مالقه سرکوب شدند. ابوعبدالله ، که شاید از پیروزی پدرش برانگیخته شده بود، شتابناک به اُلیسانَه (لوسنا ) در قلب کاستیل حمله برد، اما افسران طراز اول خود را از دست داد و دستگیر شد. او بدین ترتیب امکان بازگشت ابوالحسن را به غرناطه فراهم کرد. ابوالحسن در 890 بر اثر بیماری جایش را به محمد زغل داد و پس از چندی وفات یافت . زغل را می توان محمد سیزدهم به شمار آورد. در 888 بیشتر فقهای غرناطی با صدور فتوا منکر حق سلطنتِ ابوعبدالله شده بودند. بعلاوه ، ابوعبدالله خود در 891، هر چند از روی ریا یا به طور موقت ، پادشاهی زغل را به رسمیت شناخت . اما «شاهان کاتولیک »، ابوعبدالله را شاه می دانستند و او بود که غرناطه را رسماً در اول ربیع الاول 897/ 2 ژانویة 1492 به کاستیلیها تسلیم کرد. شهرهای کوچک و بزرگ ، یکی پس از دیگری ، و بعضی اوقات نه چندان آسان ، به دست مسیحیان سقوط کردند.

زغل در 895 پس از تسلیم مریّه و وادی آش به ازای امیرنشین نیمه مستقلِ کوچکی در الپوخرّاس ، تمام املاک خود را فروخت و رهسپار اُران در مغرب شد. ابوعبدالله از حقوق مُدجِّنون * برخوردار بود، و پس از مدتی اقامت در غرناطه به مغرب رفت . او در 949 وفات یافت و در فاس مدفون شد. در 1027 هنوز اعقاب او در این شهر دیده می شدند که در فقر و مسکنت زندگی می کردند.

یکی از علل عمدة اضمحلال این سلسله این بود که ، برخلاف شاهان کاتولیک ، در حلّ نزاعهای خانوادگی و رفع اختلافات جناحی ناموفق بودند. حتی بیرون از محافل درباری ، ایجاد جبهه ای کاملاً متّحد قابل دسترسی نبود، زیرا منافع تجّار، کسبه ، کشاورزان و فقهای متنفّذ همیشه با هم انطباق نداشت . اما مهمتر از همه اختلاف بین ابوعبدالله و زغل بود که در 891 غرناطه را صحنة زد و خوردهای خشونت بارِ خونینی کرد. از این دو نفر، ابوعبدالله برای کاستیل سودمندتر بود، زیرا گرچه مردی مردّد بود، آسانتر تن به همکاری می داد. زغل فرماندهی موفق تر، و مدافعی ثابت قدم برای منافع اسلام بود تا اینکه ـ احتمالاً وقتی از ابوعبدالله نومید شد ـ دست از تلاش کشید. کاستیل از تمام تفرقه های درون اردوی نصریان به نفع خود بهره جست . از لحاظ نظامی ، کاستیل رفته رفته به موضعی برتر دست یافت ، که بواسطة آن توانست ارتشی در آوردگاه مستقر کند و توپخانة خود را با کارایی فزاینده ای به کار گیرد. شجاعت و دلاوری ، در واپسین سالهای حکومت بنونصر، نمی توانست جایگزینِ نیروهای نظامی کمکی مغرب شود که در گذشته به وجهی مؤثر عمل می کرد؛
اکنون مغرب به سبب فساد و ضعف خود نمی توانست چنان نیروهایی اعزام دارد. وقتی در 892/ 1487 ممالیک مصر که در نیروی دریایی همسنگِ اسپانیای مسیحی نبودند، در پاسخ به استمداد بنونصر نتوانستند کاری از پیش ببرند، سقوط پادشاهی بنونصر اجتناب ناپذیر بود.


منابع :
کتاب ضروریِ مهم ، که نه تنها به تاریخ سیاسی بلکه به نهادها و جنبه های اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و دیگر وجوه زندگی در عصر بنونصر می پردازد:

R. Ariإ, L'Espagne musulmane au temps des Nas ¤ rides (1232-1492). Rإimpression suivie d'une postface et d'une mise ب jour par l'auteur , Paris 1990,

(1) است ، که چاپ اخیر 49 صفحه به چاپ 1973 اضافه کرده (رجوع کنید به نقد و بررسیِ نگارنده در JSS ، ج 20 ( 1975 ) ، ص 278ـ281) و شامل یک تکملة کتابشناسی ، اضافات و غلط نامه است ؛


L. P. Harvey, Islamic Spain 1250-1500 , Chicago and London 1990,

این کتاب که هم به تاریخ مدجنون و هم به تاریخ بنونصر می پردازد، آگاهیهای تازه ای دربارة بنونصر عرضه می کند (گرچه سنوات آن را باید با احتیاط به کار برد). مآخذ بسیار کاملِ آریه و هاروی فهرست جامعی از منابع اصلی دست اول و دوم و غیره به دست می دهند. از پایان سدة هشتم / چهاردهم تنها گزارش عربی که ما برای تعیین صحت و سقم وقایعنامه های کاستیلی دربارة تاریخ بنونصر در اختیار داریم ، کتاب نُبذَة العصر... (مجهول المؤلف ) چاپ بوستانی با عنوان :

(2) Fragmento de la إpoca... , tr. C. Quirئs (Ariإ, 14;
Harvey, 355),

شامل دورة 882 ـ897/ 1477ـ1492 (و، به وجه ایجاز، تا پایان همین سده ) است . تذکر دو نکته دربارة مدخل موجود در د. اسلام ، چاپ دوم ، تکمله ، ص 398 و بعد، که در مورد بنوسرّاج بدان استناد شده ، لازم به نظر می رسد: 1) در

Estudios onomؤstico biogrؤficos de al-Andalus , II, Madrid

1989, 173-175,

(3) لابارتا به نحو قانع کننده ای استدلال می کند که «زِگریها» ( b 399) نام خود را نه ، آن گونه که مدتها تصور می شد، از ثَغری ، بلکه از نام «زَکری » گرفته اند؛
(4) 2) وصف قتل محمد یازدهم اشتباهاً به محمد نهم نسبت داده شده است .

/ لیثم ، تلخیص از ( د. اسلام ) /

هنر و معماری . در معماری نصری چهار دوره قابل ذکر است . در دورة اول (629ـ714)، از سبکهای هنریِ موحدون اقتباس می شد؛
ویژگی دورة دوم (714ـ755) معماری تاریخی به شیوة سنتی بود. در دورة سوم (755ـ793) تزیین در بهترین شکل خود، در معماری پیچیده ، همراه با نقوش برجسته و سه بعدی دیده می شد؛
و در دورة چهارم فقط شکوفایی کم دوامی در تزیینات پیدا شد. از آن پس ، به سبب نزاعهای داخلی ، معماری نیز روبه زوال گذاشت .

در معماری نظامی در دورة نصریان ، طراحی قصبه ها، حصنها و قَلَهُرَّه ها (برجهایی با اقامتگاههای مجلّل )، وارث مختصات معماریِ موحدّین بود. ساخت الحمراء در 635 به فرمان محمد اول شروع شد (رجوع کنید به غرناطه * ). ویژگیهای معماری نظامی نصریان عبارت بود از تراکم تدریجی دیوارها و برجها در محوطه های حفاظت شده ؛
برجهای یادبود با محفظه های طاقدار در طبقات مختلف و بزرگترین برج در گوشه ای از قلعه (مانند برج وِلا در الحمراء، حصن التوّابین در غرناطه ، و قلهرّه در جبل الطارق ). در این نوع معماری ، دروازه ها دارای دالانهای داخلی مستقیم یا منحنی است که مهاجمان را در معرضِ دید قرار می دهد.

به گفتة ابن بطوطه ، بزرگترین قلهرّه ها (تلفظی که ذکر آن در شعر ابن جَیّاب * و ابن زمرَک * نیز به کار رفته است ) در اندلس به فرمان سلطان مرینی ، ابوالحسن ، در جبل الطارق ساخته شد (بین 733ـ750). این بنا یوسف اول را چنان تحت تأثیر قرارداد که قَلهُرَّه جدیدة خود را در الحمراء برپای داشت . قصبه ها یا دارای محوطه ای داخلی محاط در محوطه ای خارجی بود (مالقه ) یا با برجهایی به حیاطی خارجی متصل می شد (غرناطه ).

در درون قصبه های مالقه و مریّه اقامتگاههای نظامی قرار داشت که دارای حمامها، چاههای آب و زندان / سیلو بودند؛
در قصبه های مهم کاخهایی برای پادشاه وجود داشت (مریّه ، مالقه ، وادی آش ). از برج (یا طَلْع )هایی که بر فراز تپه ها و مواضع مشرِف بر اطراف واقع بود حرکات نیروهای دشمن در زمین و دریا گزارش می شد.

باقی مانده های معماری دینی بسیار اندک است . معماریهای دینی دورة نخستین ، ویژگیهای سبک عصر موحدون را دارند: دیوارهای بتونی و آجری ، طاقگانهایی بر پایه های آجری و طاقنماهای تیزه دار نعلی شکل . از مساجد الحمراء متعلق به عصر محمد سوم و اسماعیل اول ، تنها نقشه های کف باقی مانده است . سه شبستان الحمراء از دوره های دوم و سوم دارای نقشه های کفِ مستطیلی شکل اند. مدرسة غرناطه که یوسف اول آن را افتتاح کرد، ورودی ستوندار و حیاطی به سبک مرینی و شبستانی مربع شکل داشت که در بالای آن یک برجک نورگیر هشت ضلعی قرار داشت .

تنها فُندقِ بر جای ماندة نصری از زمان یوسف اول ، به نامِ الجدیده ، دارای ایوان پیش نشسته ای است که تأثیر بارز شرق اسلامی را نشان می دهد. مارستان یا مریضخانة غرناطه را محمد پنجم در 766ـ 768 بنا نهاد که قسمتهایی از آن هنوز پابرجاست . این بیمارستان از لحاظ ساختمان شبیه فُندق بود. خانه های عصر بنونصر به اعتبار طبقات اجتماعی متفاوت بود. حفریات در محلهای نظامی و صنعتیِ الحمراء و قصبة مالقه نشان از خانه های نامنظم با ورودیهای جناغی دارد که آبریزگاهها و اصطبلهایی در کنار آنها قرار داشته ، و حیاط هر خانه به اتاقهایی منتهی می شده است . منازل تجملی تر دو طبقه بود و گاهی گچبریهای بسیار پرنقش و نگاری داشت .

معماری کاخها بیشتر در الحمراء غرناطه یافت می شود؛
مانند قصرِ پارتالِ محمد سوم ، قلهرة جدیدة یوسف اول در الحمراء و بنای بازسازی شدة او از قصر کمارِس در 751 که محمد پنجم آن را به اتمام رساند، و ریاض یا قصر شیرانِ همین پادشاه .

جَنة الریَف ، کاخ ییلاقی ـ تفریحی شاه ، همراه با املاک ، احشام و باغهای میوه ، یگانه باغهای عصر نصری را نیز حفظ کرده است .

دیوان اِنشا نیز برای معماری و تزیین رهنمودهایی می داد. چهارتن از وزرای شاعرِ این دیوان که اشعاری زیبا و متونی به خط کوفی ، در کتیبه های دیوار قصر از آنان به جای مانده برای ما شناخته شده اند: ابن جَیّاب ، ابن خطیب ، ابن زمرک و ابن فُرکون (که متون کتیبه شدة وی از بین رفته است ). ترکیبات هندسیِ به خط کوفی عهد بنونصر بتدریج تکامل می یافت و غالباً با طرحهای گل و گیاهی ـ هندسی ترکیب می شد. کاشیکاری رنگین برای ترکیب بندیهای بزرگ هندسی به کار گرفته می شد، و عنصر اصلی در تزیین و معماریِ عصر نصری رنگ آمیزی بود که غالباً در آن از رنگهای سرخ ، آبی و سبز با پیش زمینة سفید، نقره ای یا طلایی استفاده می شد.


منابع :


D. Cabanelas Rodriguez, La madraza arabe de Granada y su suerte en epoco cristiana, Cuadernos de la

(5) Alhambra , XXIV (1988), 29-53;
(6) D. Cabanelas Rodriguez and A. Fernandez-Puertas, "Inscripciones poإticas Generalife, Cuadernos de la Alhambra , XIV (1978);
(7) idem, “Inscripciones poإticas del Partal y de la fachada de Comares, Cuadernos de la Alhambra, X-XI (1974-1975);
(8) idem, "El poema de la Fuente de los Leones, Cuadernos de la Alhambra , XV-XVI (1979-1981);
(9) idem, Las poemas de las taces del arco de acceso a la Sala de la Barca, Cuadernos de la Alhambra, XIX-XX (1983-1984);
(10) A. Fernandez-Puertas, La escritura cufica en los palacios de Comares y Leones, Granada 1974, Madrid 1981;
(11) idem, La fachada del palacio de Comares/ The facade of the Palace of Comares4, Granada 1980;
(12) E. Garcia Gomez, Foco de antiqua luz sobre la Alhambra, Madrid 1988;
(13) M. Gomez-Moreno, Guia de Granada, Granada 1982;
(14) O. Grabar, The Alhambra, London 1978;
(15) M. J. Rubiera Mata, "De nuevo sobre los poemas epigraficos de la Alhambra, al-Andalus, XLI (1976), 207-211;
(16) idem, ibn al Yayya ¦ b, el otro poeta de la Alhambra , Granada 1983;
(17) idem, "Ibn Zamrak, su biئgrafo Ibn al-Ah ¤ mar y los poemas epigrؤficos de la Alhambra", al-Andalus , XLII (1977), idem, "Los poemas epigrؤficos de Ibn al-Yayya ¦ b en la ", al- Andalus , XXXV (1970), 453-473;
(18) L. Torres Balbؤs, Obra dispersa , Madrid 1981-1983, general index in vol. VII, 283-289.

/ ا. فرناندز ـ پوئرتاس ، تلخیص از ( د. اسلام ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1938
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست