بندة تبریزی ، میرزامحمد رضی ، متخلص به بنده ، ادیب ، شاعر، مورخ و خوشنویس اوایل عصر قاجاریه . از اشراف زادگان آذربایجان (اختر، ج 1، ص 33؛ هلاکو قاجار، ص 29؛ بسمل شیرازی ، ص 606) و پدرش ، میرزا محمد شفیع ، مدتی وزیر آذربایجان و مستوفی نادرشاه افشار (حک : 1148ـ1160) بود (مفتون دنبلی ، ج 1، ص 63؛ محمود میرزا قاجار، ج 2، ص 658؛ دیوان بیگی ، ج 1، ص 257؛ نادرمیرزا قاجار، ص 335). از سرگذشت وی در کودکی و جوانی اطلاعی در دست نیست . میرزا رضی پس از درگذشت پدر، به دربار کریم خان زند (متوفی 1193) روی آورد و به منصب استیفا رسید (نادر میرزا قاجار، همانجا)؛ سپس در آغاز تأسیس دولت قاجار، به این خاندان پیوست و مستوفی و صاحب دیوان رسائل گشت (محمود میرزا قاجار؛ مفتون دنبلی ؛ بسمل شیرازی ، همانجاها؛ هدایت ، 1339 ش ، ج 10، ص 118؛ نادر میرزا قاجار، همانجا). وی در دربار فتحعلی شاه قاجار (حک : 1211ـ1250) چندان قدر و اعتبار یافت که از مستوفیان و منشیان خاص وی گردید (اختر؛ مفتون دنبلی ؛ محمود میرزا قاجار؛ بسمل شیرازی ؛ هدایت ، 1339 ش ، همانجاها). میرزا رضی همچنین تنظیم و نگارش رسایل ، نامه ها، احکام و فرمانها را به زبانهای عربی ، ترکی و جغتایی به عهده گرفت (نادرمیرزا قاجار، همانجا). معروف است که از جانب فتحعلی شاه خنجری مرصّع بدو اعطا شده بود که آن را هنگام سلام شاه به کمر می زد و به حضور می رسید (هدایت ، 1336ـ 1340 ش ، ج 4، ص 178؛ دیوان بیگی ، ج 1، ص 258؛ نادرمیرزا قاجار، ص 335ـ336). وی به گفتة دیوان بیگی (همانجا) در 1222، و به گواهی غالب منابع در 1223 درگذشت (اختر؛
محمودمیرزا قاجار، همانجاها؛
مفتون دنبلی ، ج 1، ص 65). رضاقلی خان هدایت مرگ او را در 1243 دانسته است که درست نیست (1339 ش ، ج 10، ص 119). پیکر او را به دستور فتحعلی شاه در نجف اشرف به خاک سپردند (اختر؛
محمود میرزا قاجار، همانجاها؛
مفتون دنبلی ، ج 1، ص 65ـ66؛
بسمل شیرازی ، ص 607). بندة تبریزی را مردی زودرنج و کم حوصله دانسته اند. در بعضی منابع همچنین به باریک بینی و وسواس بیش از حد او اشاره شده است (اختر، همانجا؛
مفتون دنبلی ، ج 1، ص 64ـ65؛
هدایت ، 1336ـ1340 ش ، ج 4، ص 178).

در میان آثار میرزا رضی ، منشآت و رسایلی به چشم می خورد (برای نمونه رجوع کنید به فرهادمیرزا قاجار، ص 26ـ36) که به اقتضای مشاغل دیوانی ، از تکلفات سبک منشیانة درباری برکنار نمانده است . اشعار رضی اندک است و گاه به فرمان شاه برای او مدیحه می سرود (اختر، همانجا؛
مفتون دنبلی ، ج 1، ص 66).

وی علاوه بر فارسی ، گاهی به ترکی و عربی نیز شعر می سرود (مفتون دنبلی ، ج 1، ص 64؛
هدایت ، 1339ش ، ج 10، ص 118). قصایدش ، همچون قصاید دیگر شاعران دوران بازگشت ادبی * ، به تقلید از قصاید سبک خراسانی است (برای نمونه رجوع کنید به اختر، ج 1، ص 33ـ37؛
بسمل شیرازی ، ص 607ـ 608).

وی همچنین خوشنویسی چیره دست بود و نستعلیق و شکسته را بسیار خوش و ممتاز می نوشت و مردم زمانش طالب خط خوش او بودند (اختر، ج 1، ص 33؛
محمود میرزا قاجار؛
مفتون دنبلی ، همانجاها؛
بسمل شیرازی ، ص 606ـ607).

آثار خطی او عبارت است از : 1) زینة التواریخ ، تاریخ عمومی مشرق زمین خاصه ایران از آغاز آفرینش آدم تا ( بخشی از ) دولت فتحعلی شاه قاجار که به دستور و به نام وی در حدود سالهای 1218 تا 1221 نوشته شده است . این کتاب مشتمل است بر اخبار و آثار انبیا و ائمه علیهم السلام ، حکما، عرفا، علما، شعرا و سلاطین ، و یک آغاز و یک انجام و دو پیرایه شامل چند وجه و گونه (بسمل شیرازی ، ص 606؛
ریو، ج 1، ص 135ـ 136). محمدرضی به رسم تاریخ نگاران زمان خویش ، تصنّع را که معیار فصاحت و بلاغت آن روزگار بود در این

اثر به کار گرفته است (رجوع کنید به بسمل شیرازی ؛
هدایت ، 1339 ش ، همانجاها؛
اعتضادالسلطنه ، ص 247). به گفتة هدایت (همانجا)، در بین مردم چنین مشهور بوده که این کتاب از عبدالکریم منشی اشتهاردی است (برای آگاهی از نسخ آن رجوع کنید به منزوی ، ج 6، ص 4175ـ4176، قس استوری ، ج 2، ص 666ـ667)؛
2) حوادث نامه یا تاریخ فتوحات یا روزنامه ناپلئون یا تاریخ ناپلئون ، دربارة وقایع جنگ ناپلئون با اتریش و روسیه (1220/ 1805). ناپلئون نسخه ای از ترجمة ترکی این کتاب را به عباس میرزا تقدیم کرد و میرزا رضی آن را به فارسی برگرداند (برای نسخه های آن رجوع کنید به دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 9، ص 1450ـ1451، ج 16، ص 41؛
استوری ، ج 2، ص 665ـ 666؛
کتابخانة ملی ایران ، ج 1، ص 68ـ69)؛
3) رسالة عشق و روح یا حسن و دل ، از منشآت ادبی و عرفانی میرزا رضی است که در قالب حکایت و افسانه ، به نثر مصنوع و به زبانی شیوا نوشته شده است . میرزا رضی این رساله را به خواهش یکی از دوستانش ، میرزا یحیی ، به پایان رساند. نسخة آن به شمارة 3613 در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، محفوظ است (ج 12، ص 2616ـ2617؛
قس منزوی ، ج 2، بخش 1، ص 1283)؛
4) نامه های میرزا رضی ، یکی از نامه های معروف او نامة مفصلی است که از قول فتحعلی شاه به ناپلئون نوشته است و تمامی آن در کتاب زنبیل فرهادمیرزا معتمدالدوله آمده است (ص 26ـ32)؛
5) ترجمة خطبة بی نقطه و خطبة بی الف حضرت علی علیه السلام (بسمل شیرازی ، همانجا).

---

منابع :
(1) احمدبن فرامرز اختر، تذکرة اختر ، ج 1، چاپ عبدالرسول خیّامپور، تبریز 1343 ش ؛
(2) چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو. ا. برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران 1362 ش ـ ؛
(3) علیقلی اعتضادالسلطنه ، اکسیرالتواریخ ، چاپ جمشید کیانفر، تهران 1370 ش ؛
(4) علی اکبربن آقاعلی بسمل شیرازی ، تذکرة دلگشا ، چاپ منصور رستگار فسائی ، شیراز 1371 ش ؛
(5) دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، تهران ، ج 9، 12، 1340 ش ، ج 16، 1357 ش ؛
(6) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقة الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364ـ1366 ش ؛
(7) فرهاد میرزا قاجار، زنبیل ، چاپ محمد رمضانی ، تهران 1367 ش ؛
(8) کتابخانة ملّی ایران ، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ایران ، ج 1، گردآوری عبدالله انوار، تهران 1365 ش ؛
(9) محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود ، ج 2، چاپ عبدالرسول خیّامپور، تبریز 1346 ش ؛
(10) عبدالرزاق نجفقلی مفتون دنبلی ، تذکرة نگارستان دارا ، ج 1، چاپ عبدالرسول خیّامپور، تبریز 1342 ش ؛
(11) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ 1353 ش ؛
(12) نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز 1373 ش ؛
(13) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش ؛
(14) همو، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش ؛
(15) هلاکو قاجار، مصطبة خراب ، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1344 ش ؛


(16) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , Oxford 1966.

/ لیلا پژوهنده /