responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1864

 

بندر ماهشهر ، شهرستان و شهری در استان خوزستان .

1) شهرستانِ بندر ماهشهر (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 847 ، 297 تن )، در جنوب غربی ایران و جنوب استان خوزستان واقع است . از شمال به شهرستانهای رامهرمز و اهواز، از مشرق به شهرستان بهبهان * ، از مغرب به شهرستان شادگان ، و از جنوب به خلیج فارس و خورموسی محدود است . مرکز آن شهر بندرماهشهر است . این شهرستان دارای سه بخش ِ مرکزی و بندر امام خمینی و هندیجان ، سه دهستان ، و چهار شهر به نامهای بندر ماهشهر (در قدیم بندر معشور)، بندر امام خمینی (شاهپور سابق )، هندیجان و چمران است . شهرستان بندرماهشهر تحت تأثیر جزر و مَد دریا و آبهای شور زیرزمینی قرار دارد.

از رودخانه های دائمی آن هندیجان و جراحی (نام قدیم آن : «تاب ») است که هردو به خلیج فارس می ریزند. آب وهوای آن گرم و مرطوب است . به علت رطوبت نسبتاً زیاد در فصل تابستان ، تحت تأثیر دمای زیاد و تبخیر آب دریا، در آنجا شرجی آزاردهنده ای به وجود می آید. بارندگی در این شهرستان کم و ناچیز است . به سبب داشتن خاک شور و قلیایی ، پوشش گیاهی آن ضعیف است و به طور پراکنده درختان کُنار و گز در آنجا دیده می شود.

در 1375 ش از کل جمعیت شهرستان ، 089 ، 221 تن (23ر74%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده اند. جمعیت شهرستان علاوه بر افزایش طبیعی ، به سبب توسعة بنادر شهرستان و مهاجرپذیری آن فزونی یافته است ، و ضریب بالای شهرنشینی بازتاب توسعة فعالیتهای بازرگانی و صنعتی شهرستان است . زبان آنها فارسی و گویشهای لری ، ترکی و عربی است .

فعالیت اقتصادی و توسعة شهرستان بندر ماهشهر، بیشتر متکی به قابلیت بندرگاهی و مجاورت با سواحل و همچنین نزدیکی به منابع نفت و گاز جلگة خوزستان و فعالیتهای وابسته به آن است . کشت محصولات کشاورزی بشدت متکی به آبیاری است . از محصولات عمدة آن گندم ، جو، حبوبات ، خرما (که بیشتر در هندیجان به عمل می آید)، انگور، انار و انجیر است . صنایع دستی و کارگاهی خاصی در آن وجود ندارد (مرکز آمار ایران ، 1375 ش ، ص 242). اهمیت اقتصادی این شهرستان از یک سو به سبب دو بندرمهم امام خمینی و ماهشهر است که در 1376 ش ، یک پنجم از سهم پذیرش کشتیهای کل بنادر کشور را در سواحل شمال و جنوب به خود اختصاص دادند، و از سوی دیگر وجود پالایشگاه گاز طبیعی مایع و همچنین مجتمعهای پتروشیمی رازی ، فارابی و بندر امام خمینی است (رجوع کنید به بندر * امام خمینی ). مواد اولیة پالایشگاه گازطبیعی مایع از کارخانه های گازمایع اهواز و آغاجاری تأمین ، و فراورده هایی چون پروپان ، بوتان و گازولین سبک از آن صادر می شود. از دیگر فعالیتهای مهم این شهرستان استخراج نفت است ، به طوری که در 1373 ش ، شش کارگاه استخراج نفت خام و هجده کارگاه خدمات جنبی آن ، فعالیت داشته اند. از شهرهای مهم این شهرستان ، بندرماهشهر بزرگترین بندر صادرکنندة فراورده های نفتی پالایشگاه آبادان ، و بندرامام خمینی از مهمترین بنادر تخلیه و بارگیری کالاهای عمومی در محل پایانة راه آهن سراسری ایران است (رجوع کنید به بندرامام خمینی ). شهرستان بندر ماهشهر از طریق ایستگاه سربندر به راه آهن سراسری ایران ، از طریق راه آهن و جادة اصلی به اهواز، و با جادة اصلی به بنادر آبادان و خرمشهر در مغرب و شهر آغاجاری در مشرق مرتبط است . این شهرستان فرودگاه نیز دارد.

از آثار تاریخی آن بقایای عمارات مخروبه ای به نام «تل کافران »، آب انبارها و چاههای سنگ چین شدة فراوان ، و خرابه های آبادی ریشهر در حوالی شمال شرقی بندرماهشهر است (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، ج 90، ص 34؛
مرتضائی ، ص 1؛
سلطانی بهبهانی ، ص 234). پیش از 1339 ش ، بندرماهشهر یکی از بخشهای تابع شهرستان خرمشهر بود، سپس در تقسیمات کشوری به صورت شهرستان درآمد (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، ج 90، ص 33).

2) شهر بندرماهشهر (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 394 ، 88تن )، در ساحل شمالی دهانة خورموسی در شمال غربی خلیج فارس و در دوازده کیلومتری شمال شرقی بندر امام خمینی واقع است . فاصلة آن تا مرکز استان (اهواز) 145 کیلومتر است و شهرهای آبادان و خرمشهر در غرب ، شادگان در شمال غرب ، رامشیر و آغاجاری و امیدیه در شمال شرقی ، و هندیجان در جنوب شرقی آن قرار دارد. آب و هوای آن گرم و مرطوب ، حداقل مطلق دما در طول سال ْ1- و حداکثر مطلق دما ْ48 است .

این شهر به دلیل وضع طبیعی مناسب بندرگاهی و اجرای طرحهای صدور فراورده های نفتی پالایشگاه آبادان و همچنین نزدیکی به بندرامام خمینی و مجتمعهای پتروشیمی مجاور آن ، شهری مهاجرپذیر بوده است ، به طوری که در 1365 ش از 808 ، 71 تن جمعیت آن ، 8ر31% متولد شهرهای دیگر، 12% متولد نقاط روستایی ، و 3% نیز اتباع غیرایرانی بودند. در 1344 ش ، با تصویب هیئت وزیران ، نام بندر معشور به بندر ماهشهر تغییر یافت (نوبان ، ص 112؛
ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ؛
مرتضائی ، همانجاها).

پیشینه . به نوشتة حمدالله مستوفی بنای شهر منسوب به لهراسب کیانی بوده است (ص 130). محققان دربارة تاریخ این منطقه از ناحیه ای به نام «ریشهر» یاد می کنند و معتقدند که دو ریشهر وجود داشته است ؛
یکی در نُه کیلومتری جنوب بندر * بوشهر فعلی ، دیگری در نزدیکی بندرماهشهر فعلی که رودخانة طاب (جراحی ) آن را مشروب می کرد. به نوشتة امام شوشتری ، در مشرق بندرِ «سوق بحر» (دریابازار)، بنادر کوچکی نظیر دَوْرَق ، باسْیان و ماچول (همان ماهشهر) وجود داشت که محل مبادله و حمل و نقل کالاها از خلیج فارس به شرق و غرب جهان بود و ... ( در این ناحیه ) از عصر ساسانی و اشکانی گمرکخانه وجود داشته ، و احتمالاً مالیات گمرکی 10% ( عُشر ) بهای کالا بوده که بعدها اعراب آن را به «عشور» ترجمه کرده اند. گمرکخانه های این بنادر به امیران و ثروتمندان اجاره داده می شد و گویا این رسم در عصر اسلامی ، تقلیدی از عهد ساسانی بوده است (ص 46ـ47). در قرن چهارم ، ریشهر منبر داشت و دَیْرْجان (یا دارجان / دَریان )، شهرکِ رُستاق (تقریباً برابر دهستان امروزی ) ریشهر به شمار می آمد و فاصلة ریشهر تا اَرَّجان / اَرگان و مَهرُبان یک مرحله بود (ابن حوقل ، ص 38؛
مقدسی ، ص 426، 453). به نوشتة ابن بلخی در قرن ششم ، ریشهر شهرکی میان ارّجان و خوزستان ، برکنار دریا و نزدیک قلعة امیر فرامرزبن هداب بوده و جز ماهی و خرما و کتان چیزی نداشته و دارای نواحی بسیار بوده است و مردم آنجا بیشتر تجارت دریایی می کرده اند. وی آن را شهری با جامع و منبر که بعضی از نواحی آن از شهر آبادتر بوده ، وصف کرده است (ص 149). حمدالله مستوفی آن را «ریصهر» ضبط کرده و گفته است که پارسیان آن را ریشهر می گفتند و به «بربیان » نیز معروف بود. هوای آنجا گرم و متعفن بود، به طوری که مردمش در تابستان به قلعه ها که هوای خوب داشته می رفتند (همانجا).

ابن بطوطه ، این بندر را «ماجول » نامیده (ج 1، ص 200) که به نظر سلطانی بهبهانی ، همان معشور (برخی


منابع :
(1) معشوق ) است که از عشر (گمرک ) گرفته شده است (ص 227). به نوشتة ابن بطوطه ، ماجول شهر کوچکی بوده با زمینهای شوره زار و بدون درخت و سبزه ، و دارای یکی از بزرگترین بازارها بوده و از رامز (رامهرمز) به آنجا حبوبات می برده اند، و از ماجول تا رامز از طریق بیابان سه روز راه بوده است (ج 1، ص 200ـ201). بندر معشور، در دورة صفویه و بعداز آن اهمیت چندانی نداشته و نامی از آن در کتب تاریخی و جغرافیایی نیامده است . کُرزُن که در اواخر دورة قاجاریه به جنوب ایران سفر کرده بود، بندر معشور را بندری حقیر که از دیرباز نام و نشان سابق خود را از دست داده معرفی کرده ، که حمل ونقل آن با قایقهای محلی صورت می گرفته است (ج 2، ص 482). در اوایل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم ، بندر ماهشهر بندر کوچکی بود که از آنجا کشتیهای محلی کالاهای وارداتی و صادراتی را برای قبایل عرب همسایه حمل می کردند ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ). کازرونی فاصلة آن را تا دریا یک فرسنگ و نیم ضبط کرده و می نویسد: «هنگام مد دریا آب دریا تا نیم فرسنگی بندر مذکور در آن خور می آید و سفاین کوچک و متوسط تا نیم فرسنگی بندر مذکور می آیند و آنچه محمول سفاین است از آنها بیرون آورند و آن محل را «سِیف » ( = بندرگاه ) می نامند» و در ادامه از قلعة آن ، تعداد خانه ها (سیصد خانه )، خراج آن (سالانه 200 ، 1 قروش و یک رأس کُرّه که به شیخ ثامرخان می دادند)، زنان که لباس عربی و مردان که لباسی مرکب از لباس عربی و عجمی می پوشیدند، و اهالی که به زبان عربی و عجمی صحبت می کردند، یاد کرده است (ص 34ـ36).

(2) حیات بندر ماهشهر با احداث راه آهن سراسری و تأسیس و توسعة بندر شاهپور در اوایل حکومت پهلوی آغاز شد. پس از آن ، به این بندر برای صدور نفت خام توجه شد و بتدریج با کشیده شدن لوله های نفت ـ که نفت را از آغاجاری به پالایشگاه آبادان و از آنجا به بندر ماهشهر می رساند ـ و با ایجاد مخازن نفت ، روبه آبادانی گذاشت ( ایرانیکا ، همانجا؛
(3) امام شوشتری ، ص 43؛
(4) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، ج 90، ص 32). صدور نفت خام از این بندر در 1324 ش آغاز شد. در 1337 ش ، شرکتهای عامل نفت ایران بندر دیگری برای صدور نفت خام در جزیرة خارک ایجاد کردند و سپس با اجرای طرحی به نام «چم »، بندر ماهشهر به دلیل موقعیت جغرافیایی ممتاز در کنار خورموسی و دسترسی بهتر نفتکشها برای حمل و صدور فراورده های نفتی پالایشگاه آبادان انتخاب و به بندری مجهز و امروزی تبدیل گردید. در 1338 ش ، حدود 300 ، 1 کشتی نفتکش تقریباً 000 ، 700 ، 26تن نفت خام بارگیری کردند که قسمت اعظم آن از منطقة آغاجاری با خطوط لوله به این بندر ارسال و از آنجا به خارج از کشور صادر می شد ( ماهشهر: بندر صدور فراورده های نفتی ، ص 5، 8، 32ـ33؛
(5) دایرة المعارف فارسی ، ذیل «بندر معشور»). برای انتقال 38 نوع فراوردة نفتی با چهار خط لولة عمده تا بندرماهشهر، تغییرات عمده ای در شبکة جریان نفت و مخازن صورت گرفت . یک مرکز جدید نظارت بر خط لوله مجهز به وسایل مراقبت خودکار، شبکة دقیق مخابرات ، و 38 مخزن جدید برای ذخیره کردن فراورده های نفتی ساخته شد؛
تسهیلات برای لوله کشی و تلمبه و بارگیری ، مخلوط کنندة فراورده های نفتی ، شبکه نظارت و مراقبت مجهز ایجاد شد. امروزه به جای آنکه نفت خام منطقة آغاجاری به بندر ماهشهر انتقال داده شود، فراورده های نفتی آبادان از طریق خط لوله به این مرکز حمل می شود. اجرای طرح چم و ایجاد تأسیسات عظیم ، موجب بازدهی بیشتر صدور فراورده های پالایشگاه آبادان و کوتاهتر شدن زمان ورود و خروج کشتیها و دسترسی بهتر به نفتکشها و سرعت بارگیری در مقایسه با

(6) آبادان شده است ( ماهشهر: بندر صدور فراورده های نفتی ، ص 13، 15، 33). در 1376 ش ، حجم تخلیه و بارگیری نفتی بندرماهشهر 000 ، 936 ، 13 تن بود (سازمان بنادر و کشتیرانی ، ص 26). توسعه و ترقی بندر، موجب توسعة تسهیلات و تجهیزات شهری و افزایش مهاجرپذیری شهر شده ، و این تغییرات به تغییر بافت شهر و پیدایش بافت جدید با خانه های نوساز برای کارکنان شرکت نفت و پتروشیمی و فعالیتهای وابسته ، انجامیده است .

(7)
منابع :
ابن بطوطه ، سفرنامة ابن بطوطه ، ترجمة محمدعلی موحد، تهران 1361 ش ؛
(8) ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون ، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(9) ابن حوقل ، صورة الارض ، ترجمة جعفر شعار، تهران 1345 ش ؛
(10) اطلس راههای ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1374 ش ؛
(11) یدالله افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛
(12) محمدعلی امام شوشتری ، «منابع اقتصادی خلیج فارس »، در خلیج فارس ، ج 2 ( تهران : ادارة کل انتشارات رادیو، 1342 ش ) ؛
(13) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش . فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 90: آبادان ، تهران 1365 ش ؛
(14) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377 ش ؛
(15) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915؛
(16) چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(17) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(18) سازمان بنادر و کشتیرانی ، گزارش عملکرد سازمان بنادر و کشتیرانی ، تهران 1376 ش ؛
(19) سلطانعلی سلطانی بهبهانی ، «بنادر ایران در خلیج فارس »، در مجموعه مقالات خلیج فارس ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، مرکز مطالعات خلیج فارس ، 1369 ش ؛
(20) محمد ابراهیم بن اسماعیل کازرونی ، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1367 ش ؛
(21) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362 ش ؛
(22) ماهشهر: بندر صدور فراورده های نفتی ، ( بی جا ) : شرکتهای عامل نفت ایران ( 1348 ش ) ؛
(23) فریده مرتضائی ، اطلس ـ فرهنگ روستاهای استان خوزستان : شهرستان بندر ماهشهر ، ( اهواز ) : سازمان برنامه و بودجه استان خوزستان ، 1373 ش ؛
(24) مرکز آمار ایران ، آمارنامة استان خوزستان 1375 ، تهران 1375 ش ؛
(25) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1365: نتایج تفصیلی شهرستان بندر ماهشهر ، تهران 1368 ش ؛
(26) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی استان خوزستان ، تهران 1376 ش ؛
(27) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(28) مهرالزمان نوبان ، نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان ، تهران 1376 ش ؛


(29) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bandar- E Ma ¦ hs § ahr" (by X. de Planhol).

/ ناهید فلاحیان /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1864
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست