بندرترکمن (نام قبلی : بندرشاه ) ، شهر و بندری در جنوب شرقی دریای خزر، مرکز شهرستان ترکمن در استان گلستان . در 115 کیلومتری شمال شرقی ساری و 36 کیلومتری غرب گرگان قراردارد. مساحت آن 729 ، 1 کیلومترمربع (آنامرادنژاد، ص 44)، و از سطح دریاهای آزاد بیست متر پایینتر است (جعفری ، ص 19). آب و هوای معتدل و مرطوب دارد (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، ج 29، ص 31). در 1375 ش ، حداکثر دما ْ8ر21 و حداقل آن ْ6ر13، و جمع بارندگی آن 7ر398 میلیمتر بوده است (آمار منتشر نشدة سال 1375 ش سازمان هواشناسی کشور). رود گرگان که از کوههای خراسان سرچشمه می گیرد، وارد البرز مرکزی می شود و پس از عبور از گنبدکاووس و آق قلعه (پهلوی دژ) و مشروب ساختن صفحات شمالی دشت گرگان ، در فاصلة هفت کیلومتری شمال بندرترکمن به دریای خزر می ریزد (افشین ، ج 2، ص 232؛ ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، همانجا). رود قره سو (سیاه آب )، از شاخه های مهم رودخانة گرگان ، نیز در چهار کیلومتری جنوب بندر ترکمن به خلیج گرگان می ریزد (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، همانجا). پوشش گیاهی بندرترکمن شامل گل گاوزبان ، گل خطمی و گل بنفشه و گیاهان دیگری که به مصرف دام می رسد، و درختان گز و راش است . زندگی جانوری (حیات وحش ) بندر شامل جانورانی از قبیل روباه ، شغال ، گرگ و خرگوش و انواع پرندگان است (همان ، ج 29، ص 32).

بندر ترکمن در 1306 ش به دستور رضاشاه (حک : 1304ـ1320 ش ) در انتهای راه آهن شمالی ایران ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «بندرشاه ») در مجاورت دهانة ورودی خلیج گرگان ، احداث شد؛ اما اکنون راه آهن تا گرگان امتداد یافته است . این محل قبل از احداثِ شهر، باتلاقی و پوشیده از نیزار بود و کومه های صیادیِ ترکمنها که فقط در فصل صید از آنها استفاده می شد، در آنجا قرار داشت (آنامرادنژاد، ص 94). پس از بازرسیهای فنی بسیار، این محل به دلیل عمق بیشتر آن نسبت به نقاط مجاور، داشتن بندرگاه محفوظ تر، و برکنار بودن از آسیب موجهای سنگین برای این منظور انتخاب شد (رزم آرا، ص 31). طراحی اولیة شهر را آلمانیها انجام دادند (آنامرادنژاد، ص 98). آغاز بهره برداری از راه آهن در 1317ش ، باعث توسعة این بندر و انزوای بندر گُمیشان و بندرگز شد (همان ، ص 94).

با آغاز جنگ جهانی دوم ، در 1320 ش ، ارتش شوروی در بندر ترکمن مستقر شد. در طی جنگ ، روزانه هزاران تُن تدارکات و تجهیزات نظامی به شوروی فرستاده می شد، و در صورت لزوم بخشی از ملزومات از طریق خشکی ، از جاده ای به نام «خط آلمان » (امروزه جادة بندر ـ آق قلا/ آق قلعه )، به شوروی حمل می شد. با خاتمة جنگ ، مبادلة کالا متوقف شد و با فروکش کردن آب دریا در سالهای بعد، از این بندر استفادة چندانی نشد (همان ، ص 95، 98ـ99). پس از اصلاحات ارضی (مصوب 19 دی 1341) با احداث چند کارخانة موردنیاز کشاورزی از قبیل کارخانة آرد، پنبه پاک کنی و روغن کشی ، و توسعة مراکز تجاری و خدماتی ، بندرترکمن به صورت شهری خدماتی ـ کشاورزی درآمد (همان ، ص 96). از 1373 ش ، جهت احیای بندر، عملیات جدیدی آغاز شد که در 1375 ش به بهره برداری رسید. وسعت بندر در بخش احیاشدة آن ، 5ر3 هکتار است که طبق برنامه ، قرار است بتدریج به ده هکتار برسد؛ در حال حاضر دارای یک بازوی موج شکن و دوبازو برای پهلوگیری کشتیهاست . بندرترکمن از بنادر مهم شرق دریای خزر و نزدیکترین بندر ایران به جمهوریهای آسیای مرکزی است . اسکلة آن 263 متر طول و ظرفیت پذیرش دوکشتی سه هزار تُنی را به طور همزمان دارد («بندرترکمن ...»، ص 29). بندر ترکمن مرکز یکی از نواحی بهره برداری از دریای خزر است (مفخم پایان ، ص 362) و صید ماهی از منابع مهم درآمد آن است .

بندرترکمن از طریق راههایی با شهرهای گمیشان ، آق قلعه ، کردکوی و بندرگز متصل است ( اطلس راههای ایران ، ص 7). در 1375 ش ، جمعیت بندرترکمن 782 ، 38 تن بوده است (مرکز آمار ایران ، ص هشتاد و چهار). بیشتر آنها ترکمن و عمدتاً منسوب به طایفة جعفربای از ایل یموت اند. همچنین گروههای دیگری چون آذربایجانیها، قزاقها و در سالهای بعد سیستانیها نیز در آنجا ساکن شده اند (آنامرادنژاد، ص 81، 83، 85 ـ 86).

---

منابع :
(1) رحیم بردی آنامرادنژاد، روابط شهر بندرترکمن و حوزة نفوذ آن ، پایان نامة فوق لیسانس جغرافیای انسانی ، دانشکدة علوم زمین ، دانشگاه شهید بهشتی ، 1373 ش ؛
(2) اطلس راههای ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1374 ش ؛
(3) یدالله افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛
(4) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 29: شاهرود ( گرگان )، تهران 1367 ش ؛
(5) «بندرترکمن : زدودن غبار تنهایی و بیداری از خواب هفتاد ساله در ساحل خزر»، بندر و دریا ، ش 59 (مهر 1375)؛
(6) عباس جعفری ، شناسنامة جغرافیای طبیعی ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1363 ش ؛
(7) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(8) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : گرگان و دریای خزر ، تهران 1320 ش ؛
(9) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛
(10) لطف الله مفخّم پایان ، دریای خزر ، ترجمة جعفر خمامی زاده ، تهران 1375 ش .

/ عبدالحمید نظری /