بندر امام خمینی (نام قبلی : بندر شاهپور) ، شهر و مرکز بخش ، از بخشهای شهرستان بندر * ماهشهر واقع در استان خوزستان . این بندر در انتهای شمال غربی خلیج فارس ، در 92 کیلومتری دهانة خور موسی و در بیست کیلومتری جنوب غربی بندر ماهشهر قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا پنج متر، وسعت آن 1500 هکتار، و فاصلة آن تا اهواز از طریق بندر ماهشهر و رامشیر 175 کیلومتر است (ایران . وزارت راه و ترابری ، ص 259) و از طریق راههای اصلی به نزدیکترین شهرهای مجاور (بندر ماهشهر و شادگان ) می پیوندد.

آب و هوای این بندر گرم و مرطوب است (برای حداقل و حداکثر دما و رطوبت در طول سال رجوع کنید به سازمان بنادر و کشتیرانی ، 1373 ش ، ص 15). پوشش گیاهی منطقه بسیار ضعیف است و به علت پست بودن زمین و بالا بودن سطح سفره های آب شور زیرزمینی و اثرات جزر و مد، که شوره زارهای متعددی پیرامون این بندر به جای می گذارد، هیچگونه فعالیت کشاورزی در نواحی اطراف شهر وجود ندارد و در شهر نیز جز معدودی درخت کُنار و گز، پوشش گیاهی عمده ای دیده نمی شود.

بنابر سرشماری رسمی 1375 ش ، جمعیت بندر امام خمینی 936 ، 55 تن بوده است . این بندر به علت وضع طبیعی مناسب برای لنگر انداختن کشتیها و بارگیری و تخلیه ، و وجود مجتمعهای پتروشیمی در مجاورت شهر، و فعالیت بازرگانی و صنعتی آن ، شهری مهاجرپذیر است ؛ به طوری که در 1365 ش ، از 355 ، 49 تن جمعیت آن 6ر40% متولد شهرهای دیگر و 19% متولد نقاط روستایی منطقه بوده اند. فعالیت عمده در بندر تولید و صدور فراورده های پتروشیمی ، و تولیداتی است که مصرف محلی و بومی ندارد. وجود همین صنایع صادراتی سبب افزایش فعالیتهای غیرپایه ای ، بویژه در خدمات عمومی ، شده است .

مکان این شهر بندری پیش از 1310 ش ، در زمان رضاشاه (1304ـ 1320 ش )، برای پایانة راه آهن ایران در ساحل خلیج فارس و جنوب غربی بندر کوچک قدیمی معشور (ماهشهر)، با فاصله ای دور از اروندرود، انتخاب شد ( ایرانیکا ، ذیل «بندر شاهپور»؛ تاریخچه مختصری از بنادر قدیم ، ص 25). قبل از ایجاد راه آهن سراسری ، این محل را خورموسی می نامیدند. بنابراین ، خود بندر قدمت تاریخی ندارد و هستة اولیة پیدایش آن ، مردمانی بوده اند که پیش از تأسیس راه آهن ، برای ماهیگیری از اطراف بهبهان به آنجا می رفتند (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، ج 90، ص 30ـ31). عمق خورموسی در تمام طول ساحل ، بیست تا چهل متر است ، ازینرو کشتیهای اقیانوس پیما به آسانی وارد بندر می شوند و علت عمدة پیشنهاد مهندسان و متخصصان فنی ، موقعیت ممتاز طبیعی این تنگه برای ایجاد بندر بوده است (سلطانی بهبهانی ، ص 115؛ کیهان ، ج 1، ص 111). با تصویب مجلس در 1307ش ، مبنی بر واگذاری مطالعه و نقشه برداری راه آهن ، بنادر، سد و پل اهواز و احداث بنادر موقتی به شرکتهای خارجی ، مطالعه و تهیه نقشه برای ساختمان بندر شاه (امروزه بندر * ترکمن ) و بندر شاهپور نیز به یک شرکت خارجی واگذار شد و حتی مطالعه و نقشه برداری خط آهن از همدان تا خور موسی را امریکاییها به عهده گرفتند. این قرارداد بعدها، به دلیل نقض پاره ای از مقررات به وسیلة شرکت طرف قرارداد، فسخ شد و راه آهن دولتی مستقیماً امور را برعهده گرفت (کیهان ، ج 3، ص 472ـ474). با آغاز عملیات ساختمانی راه آهن و خاکریزی آن از محل کنونی بندر شاهپور تا صالح آباد، اسم خورموسی را به نام شاهپور و صالح آباد را به اندیمشک تغییر دادند (سلطانی بهبهانی ، همانجا).

اولین اسکلة چوبی بندر به وسیلة راه آهن دولتی ایران ساخته شد. اسکلة بندر در 1317 ش تا 1318 ش ، توسعه یافت و برای پهلوگیری دو فروند کشتی اقیانوس پیما آماده شد. این اسکله دارای دو بارانداز بود و از تأسیسات راه آهن محسوب می شد ( ایرانشهر ، ج 2، ص 1487؛ تاریخچة مختصری از بنادر قدیم ، همانجا). پس از ساخته شدن دومین بارانداز در 1320ش ، ظرفیت بندر به هزار تُن در روز افزایش یافت ولی سکنة آن هنوز کمتر از هزار تَن بود ( ایرانیکا ، همانجا). در جنگ جهانی دوم قوای متفقین اسکلة دیگری (شرقی ) ساختند که دارای دو بارانداز بود و کشتیهای 000 ، 12 تُنی می توانست در آن پهلو بگیرد ( ایرانشهر ، همانجا؛ ملک زاده ، ص 74) و فانوسهای دریایی برای راهنمایی کشتیها در اطراف دهانة خورموسی نصب شده بود.

از 1334 ش طرح توسعة بندر، به منظور ازدیاد ظرفیت و سرعت تخلیه و بارگیری ، آغاز شد. در این طرح تعمیر بارانداز شرقی ، توسعة بارانداز غربی ، احداث بنای اداری ، تأمین برق و شبکه توزیع ، تعمیر و توسعة انبارها و احداث جادة بندر به دهکدة سربندر و توسعة این دهکده مورد توجه قرار گرفت ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «بندر شاهپور»). چون وضع طبیعی بندر برای توسعه و احداث ساختمانهای مسکونی برای کارمندان و کارگران مناسب نبود، در ایستگاه «سربندر» (در دوازده کیلومتری شمال بندر) محوطه ای برای انتقال سکنه و دستگاههای دولتی در نظر گرفته و نقشة آن تهیه شد ( ایرانشهر ، ج 2، ص 1488). ایستگاه سربندر هم اکنون علاوه بر راه آهن با راه اصلی به بندر امام خمینی و با راه اصلی دیگری به بندر ماهشهر می پیوندد. در 1350 ش ، بندر جمعاً دارای شش اسکله بود و کشتیهای تجاری حامل 000 ، 25 تن کالا را می پذیرفت . در 1373 ش ، اسکله های این بندر مشتمل بود بر: نوزده پست عمومی ، پنج پست کانتینری و ده پست فَله با ظرفیت پذیرش هر یک 000 ، 45 تُن . میزان کالاهای تخلیه و بارگیری شده در این بندر نیز 000 ، 589 ، 9 تُن بود (سازمان بنادر و کشتیرانی ، 1373 ش ، ص 15، 32).

ترقی و توسعة محلی بندر با احداث مجتمع پتروشیمی بزرگی در مشرق شهر آغاز شد ( ایرانیکا ، همانجا). اولین مرحلة ساخت مجتمع پتروشیمی رازی (شیمیایی شاهپور سابق ) در 1349 ش به بهره برداری رسید. این مجتمع در زمینی به مساحت هشتاد هکتار در شمال شرقی خورموسی واقع است و یکی از عظیمترین کارخانه های تولید کودهای اَزُته و فسفاته ، و بزرگترین تولیدکنندة اَمونیاک ، کود اوره ، اسید سولفوریک ،

و کودِ دی اَمونیوم فسفات در ایران است که علاوه بر تأمین نیازهای داخلی ، گوگرد و اَمونیاک را به بازارهای جهانی صادر می کند. این مجتمع مجهز به اسکله عظیم بارگیری برای صادرات و واردات است (شرکت پتروشیمی رازی ، ص 2، 10). واحد مهم دیگر، مجتمع عظیم پتروشیمی بندر امام است (مساحت تقریبی محوطة آن : 285 هکتار) که بین بندر امام خمینی و بندر ماهشهر در مجاورت پتروشیمی رازی قرار دارد. مقاوله نامة این مجتمع در 1349 ش ، میان شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت میتسویی ژاپن امضا و مبادله گردید و قرارداد مشارکت در 1351 ش در مجلسین وقت (شورا و سِنا) تصویب شد. موضوع این قرارداد ایجاد شرکتی به صورت سهامی خاص با هدف «تولید و ذخیره ، حمل و نقل و بازاریابی ، صدور الفین ها و آروماتیک ها و سایر فراورده های پتروشیمی » بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی (22 بهمن 1357)، با خروج پیمانکاران ژاپنی و سپس در مدت جنگ تحمیلی (31 شهریور 1359ـ 27 مرداد 1367)، عملیات ساختمانی متوقف شد. سرانجام پس از هفت دور مذاکره ، در 1368 ش بر اساس توافق طرفین کلیة سهام به شرکت ملی صنایع پتروشیمی انتقال ، و نام شرکت به شرکت سهامی پتروشیمی بندر امام تغییر یافت . پس از جنگ ، برای بازسازی و تکمیل واحدهای خسارت دیدة هر دو مجتمع ، اقدام شد (شرکت سهامی پتروشیمی بندر امام ، ص 1ـ3).

بندر امام خمینی به شبکة برق سراسری کشور متصل است و آب آشامیدنی آن از آب لوله کشی بندر ماهشهر تأمین می شود (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، ص 31).

براساس سرشماری عمومی صنعت و معدن ، در 1373 ش از کل کارگاههای بندر امام خمینی ، 122 واحد به کارگاه خدماتی ، 42 واحد به کارگاه تعمیرات وسایل خانگی ، و 41 واحد به کارگاه تعمیرات ماشین آلات اختصاص داشت (مرکز آمار ایران ، 1374 ش ، ص 56ـ60، 100ـ108، 274ـ 276).

طرحهای عمرانی در دست اجرای این بندر عبارت است از: 1) طرح تکمیل بندر امام خمینی به منظور افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری که خود شامل پنج طرح می شود: تکمیل راه آهن ، راهها و محوطه سازی و ساختمانهای جنبی و احداث انبارها؛ خرید و نصب تجهیزات خشکی ، دریایی و مخابراتی ؛ تکمیل اسکله ها؛ بازسازی تأسیسات خسارت دیدة بندری شامل اسکله ها، انبارها و بیکِنهای خورموسی ؛ و پرداخت تعهدات طرحهای خاتمه یافته . 2)طرح توسعة سیلوی ترانزیتی بندر امام خمینی که اجرای آن از 1370 ش شروع شده و هدف آن افزایش ذخیره سازی غلات از طریق سیلوست (سازمان بنادر و کشتیرانی ، 1374 ش ، ص 59ـ60).

---

منابع :
(1) ایرانشهر ، تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران ، 1342ـ 1343 ش ؛
(2) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 9: آبادان ، تهران 1365 ش ؛
ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچة مسافات راههای

(3) کشور ، تهران ?( 1366 ش ) ؛
(4) تاریخچة مختصری از بنادر قدیم و اطلاعاتی از بنادر کنونی کشور ، تهران : سازمان بنادر و کشتیرانی ، 1350 ش ؛
(5) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(6) سازمان بنادر و کشتیرانی ، گزارش عملکرد سازمان بنادر و کشتیرانی ، تهران 1373 ش ، 1374 ش ؛
(7) سلطانعلی سلطانی بهبهانی ، «بنادر ایران در خلیج فارس »، در خلیج فارس ، ج 1، ( تهران : ادارة کل انتشارات رادیو، 1342 ش ) ؛
(8) شرکت پتروشیمی رازی ، شرکت پتروشیمی رازی ، تهران 1374 ش ؛
(9) شرکت سهامی پتروشیمی بندر امام ، شرکت سهامی پتروشیمی بندر امام ، تهران 1376 ش ؛
(10) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش ؛
(11) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی صنعت و معدن مرحله اول ، 1373: مشخصات پایه ای و چارچوبی کارگاههای کشور، استان خوزستان ، شهرستان بندر ماهشهر ، ش 103ـ10، تهران 1374 ش ؛
(12) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1365: نتایج تفصیلی شهرستان بندر ماهشهر ، تهران 1368 ش ؛
(13) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛
(14) علی ملک زاده ، کتاب جغرافیای طبیعی و تاریخ سیاسی خلیج فارس ، تهران 1333 ش ؛


(15) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bandar-e S § ahpu ¦ r" (by X. D e Planhol).

/ ناهید فلاحیان /