responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1839

 

بندامیر(1) ، (بند عضدی )، پلْبندی بر رودخانة کُر در جنوب خاوریِ مرودشتِ فارس . نام این بند از نام امیر عضدالدولة دیلمی (حک : 338ـ372) گرفته شده است که بنابر روایت مشهور، در حدود 365 (قس ایرانیکا ، ذیل مادّه : 356) به ساخت آن فرمان داد، اما براساس روایتی دیگر شخصی به نام امیر آن را به فرمان عضدالدوله ساخته است . برخی نیز بنای این بند را به مسافری امیرنام نسبت داده اند (برهان ؛ شاد، ذیل مادّه ؛ فسائی ، ج 2، ص 1453؛ فقیهی ، ص 789).

بند امیر سه گونه کاربرد داشته است : نخست ، برای بالا آمدن سطح آب و آبیاری دشت وسیع کربال علیا، به گونه ای که در پی بستن این سدّ، از ولایت کربال که پیش از آن صحرایی خشک بود (ابن بلخی ، ص 151ـ152)، در زمان عضدالدوله ، سالانه هفتصدهزار خروار غلّه برداشت می شده است (وصّاف حضره ، ص 263)؛ هم اکنون نیز حدود 24 روستا در ساحل شرقی رودخانه از نهرهای منشعب از کُر آبیاری می شود (اسلامی ، ص 17ـ 18؛ «پروندة ثبتی بندامیر»؛ دوم به کار انداختن آسیابها؛ و سرانجام ، با ایجاد پل برروی تاجِ سدّ و در واقع با احداث پلْبند، دو جانب کُر به هم متصّل شد (کورس ، ص 267). در دوره های جدیدتر در دوسوی روی پل دست اندازی از سنگ و گچ ساخته اند که حفاظی برای عابران پدید آورده است («پروندة ثبتی بندامیر»).

بندامیر با 120 متر طول و پنج متر عرض ، دارای سیزده چشمة طاق جناغی است که آب از سرریز آنها جاری است . ارتفاع سطح پل از بند 80ر3 متر و عمق بند از سرریزها تاکف رودخانه در قسمت بیرونی سدّ که به شکل پلّه ای ساخته شده ، ده متر است (همانجا؛ فرصت ، ج 1، ص 413). از ویژگیهای جالب این بند وجود یک تشتک طبیعی آبی در پای بدنة سدّ است که مانع اثر تخریبی ضربه های حاصل از انرژی ریزش آب به بدنة سدّ می شود (کورس ، یادداشت ذیل شکل 197). درنزدیکی بند در ساحل شرقی دو آبگیر به چشم می خورد که نهر سرآب آسیابها از آنجا آغاز می شود. شمار زیادی از این آسیابها اکنون خراب شده است (همان ، ص 267). همچنین بندامیر دارای یک نهر انحرافی و تنظیم کنندة سطح آبِ پشتِ بند، به نام نهر گاوشیر، با دهانة مجهّز به تخته بند است که ظاهراً قبل از بندامیر ساخته شده است . گاوشیر، طرح تونل انحرافی را که امروزه در ایجاد سدهای بزرگ رعایت می شود، تداعی می کند (همانجا؛ فرصت ، ج 1، ص 413ـ414؛ «پروندة ثبتی بندامیر»). پلی که بر روی نهر گاوشیر در امتدادِ پلْبندامیر ساخته شده ، به دوره های جدیدتر متعلّق است و سابقة آن ظاهراً از قرن دهم فراتر نمی رود، زیرا چنانکه در برخی منابع آمده ، القاص میرزا که در 955 به قصد تسخیر شیراز به بند امیر رسید، چون دید که پل را برداشته اند راه دیگری درپیش گرفت (فسائی ، ج 1، ص 401). از همین خبر می توان دریافت که در آن سالها نهر گاوشیر فقط پلی متحرک و احتمالاً چوبی داشته است .

مقدسی (ص 444)، معاصر عضدالدوله ، این بند را از «عجایب فارس » شمرده است . به گفتة او در دو سوی پشتِ بند که دریاچه ای از آب جمع شده ، ده دستگاه چرخاب نهاده اند که زیر هر یک آسیابی سوار شده است ، و آب سد از طریق کاریزها سیصد روستا را در منطقه آبیاری می کند. به نوشتة ابن بلخی (ص 151) در سدة ششم برای ساخت این بند یا «شادُروان عظیم » که در جهان مانند نداشت ، هزینة هنگفتی صرف شد و با سنگ و ساروج آن را چنان مستحکم ساختند که آهن نیز برآن کارگر نبود. بیش از دو قرن بعد، حمدالله مستوفی بندامیر را از «عمارات عالیة جهان » و عظیمتر از سدّ شاپور شمرده است (ص 109، 127).

بندامیر ظاهراً تا قرن یازدهم وضع مناسبی داشته ، چنانکه شوشتری (ج 2، ص 328ـ329) به نقل از علاّ مة دوانی در رسالة عرض لشکر، از آن به عنوان کوهی در میان دریایی و جزیره ای در میان بحری یاد کرده است . تامس مور ، شاعر ایرلندی ، در یکی از اشعار خود (1232/1817)، مناظر اطراف بندامیر و زیباییهای آن را ستوده است . اما کلودیوس ریچ در 1237 آن را ویران وصف کرده است . روستایی که به همین نام در حاشیة غربی بند واقع شده ، دست کم از اوایل قرن سیزدهم وجود داشته است ( ایرانیکا ، همانجا).

بعدها نیز این بند به تناوب تخریب و ترمیم شد، چنانکه فسائی در دهة نخست قرن چهاردهم نوشته است که «گاهی از کنارة این بند رخنه شود و مبالغی وجه نقد و چندین هزار عمله از دهات جمع نموده تا این رخنه را سدّ کنند» (ج 2، ص 1453). گزارش فرصت (ج 1، ص 413ـ417) که در 1311 بند امیر را دیده و تصویر آن را نیز در کتاب خود کشیده ، از آبادانی بند در آن سالها حکایت دارد. در دورة پهلوی پل بند امیر آسیبهای بسیار دید و بخش عمدة طاق ششم آن فروریخت . در سالهای 1349 ش به بعد تعمیرات اصلی بندامیر آغاز شد («پروندة ثبتی بندامیر»). طاق نهرگاوشیر که درسالهای اوایل پیروزی انقلاب اسلامی صدمات کلّی دیده بود، در1375تا1376 ش مرمت شد.

بندامیر در نهم آذر 1349 به شمارة 3902 در شمار آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است .


منابع :
(1) ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون ، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(2) الله قلی اسلامی ، «بندهای امیر و بهمن کوار»، مجلة ساختمان ، ش 12 (مرداد و شهریور 1368)؛
(3) محمد حسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(4) «پروندة ثبتی بندامیر» ش 3902 سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران ، مورخ 9/8/1349 ش ؛
(5) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(6) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(7) نورالله بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354 ش ؛
(8) محمد نصیربن جعفر فرصت ، آثار عجم ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1377 ش ؛
(9) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367 ش ؛
(10) علی اصغر فقیهی ، آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر ، تهران 1357 ش ؛
(11) غلامرضا کورس ، «بندها یا سدهای قدیم ایران » در آب و فن آبیاری در ایران باستان ، گردآوری و نگارش عنایت الله رضا... ( و دیگران ) ، تهران 1355 ش ؛
(12) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(13) عبدالله بن فضل الله وصّاف حضره ، تحریر تاریخ وصّاف ، به قلم عبدالمحمد آیتی ، تهران 1346 ش ؛


(14) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Band-e Am ¦ â r" (by J. Lerner).

/ نادر کریمیان سردشتی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1839
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست