بَلَوی ، خاندان ، خاندانی از مشاهیر علما و صلحا و قضات ، از سده های اول تا نهم . آنان نسبت خود را از نیای قبیلة بلّی ، بلی بن عمربن حافی بن قضاعه قحطانی یا عدنانی ، گرفته اند. این قبیله پیش از اسلام ، در سواحل یمن در مآرب و مشرق دریای قلزم سکونت داشتند و در زمان ظهور مسیح علیه السلام در مصر به تجارت با هند مشغول بودند؛ سپس در نقاط مختلف جزیرة العرب متفرق شدند (جرجی زیدان ، ص 193ـ195؛ جوادعلی ، ج 4، ص 420، 423). از تاریخ دقیق اسلام آوردن آنان اطلاعی نیست ، افرادی از این قبیله در جنگ بدر همراه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم جنگیدند و از شهدای بدر محسوب می شوند (سمعانی ، ج 1، ص 395). گروه دیگری از افراد این خاندان در سال 8 با هرقل ، امپراتور روم ، پیمان بستند و در جنگ مؤته با سپاه اسلام جنگیدند و تعدادی از آنان کشته شدند (طبری ، ج 3، ص 37). پس از این شکست ، باقیماندة افراد این قبیله در سال 9 به حضور پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم رسیدند و اسلام آوردند (همان ، ج 3، ص 96). از مشاهیر خاندان بلوی می توان از اینان نام برد:

1) زُهیربن قیس بلوی . که به گفتة خودش از طریق ولاء با این قبیله پیوند داشته و از سرداران سپاه اموی در فتح افریقیّه بوده است . از تاریخ تولد وی اطلاع دقیقی در دست نیست ؛ از منابع چنین برمی آید که وقتی حکومت امویان در افریقیه ، از دو طرف گرفتار هجوم بربرها و رومیان شده بود، او (زهیر) مهاجمان روم شرقی و بربرها، به سرکردگی ابن کاهنة بربری مشهور به داهیا را دوبار عقب نشاند. در 62، پس از شهادت عقبة بن نافع ، والی قیروان ، جانشین او شد. سپس در 65، عبدالملک وی را به امارت افریقیه برگزید. او تا 69، در برابر تهاجمات رومیها و بربرها به افریقیه مقاومت کرد، لکن زمانی که قیروان از دست امویان خارج شد، برای بازپس گیری آن شهر از بربرها لشکرکشی کرد و بربرها را شکست داد. در همان سال ، هنگامی که سرگرم رسیدگی به اوضاع اجتماعی و سیاسی مغرب بود، رومیها فرصت را مغتنم شمردند و با لشکری انبوه بر سپاهیان وی تاختند. در این حمله ، زهیر و بسیاری از سپاهیانش کشته شدند (ابن اثیر، ج 3، ص 309؛
عنان ، ج 1، ص 17؛
بلوی ، مقدمة عمرانی ، ص 13).

2) بِشْر بلوی . از زمان ولادت ، وفات و نام مشایخ او منابع اطلاعی نمی دهند. وی در اوایل خلافت عباسیان در یمن می زیسته و با والیان منصور و مهدی و هارون الرشید همعصر بوده است . دربارة وی گفته اند که ظلم ستیز بوده و علاوه بر آن در ادب عرب و نگارش رسالات بلیغ مهارت داشته است ؛
از ویژگیهای نامه های وی اقتباس نیکوی او از آیات قرآنی بوده است (بلوی ، مقدمة عمرانی ، ص 14). برخی از نامه های بشر به والیان ، که در آنها ایشان را اندرز یا بیم داده ، نگهداری شده است (صفوت ، ج 3، ص 142، 158، 192ـ194، 201، 204).

3) ابوالقاسم عبدالرحمان بن ابی الرجاء بلوی . مقری ، محدّث و خطیب قرن ششم . از زمان تولد او در منابع ذکری به میان نیامده ، ولی از آنجا که در 545 در 78 سالگی درگذشته (بلوی ، مقدمة عمرانی ، ص 15) می توان دریافت که تولدش در حدود 467 بوده است . وی در غرناطه و جاهای دیگر قرائات هفتگانة قرآن را آموخت . در 498 به مکه رفت و در آنجا با عبدالله بن عمربن رجاء ملاقات کرد و در علم قرائت از وی بهره مند شد. با ابوحامد غزالی نیز دیدار کرد و از وی اجازه گرفت . سپس به «مهدیّة » تونس رفت و از ابوالحسن بن محمدبن ثابت خولانی (ابن حَدّاد اقطع ) علم آموخت . در 505، به اندلس بازگشت و در مسجد جامع مریّه به امامت جماعت و جمعه و تعلیم قرآن پرداخت . جماعتی از وی بهره بردند، از جمله ابن حبیش و ابن بشکوال که از وی روایت کرده اند. سرانجام در 541 مریّه را ترک کرد و در وادی آش ، از شهرهای اندلس ، ساکن شد و تا آخر عمر در آنجا بود (ضبّی ، ص 350؛
بلوی ، مقدمة عمرانی ، همانجا).

4) ابوالحجاج یوسف بن محمدبن عبدالله بلوی مالکی ، معروف به ابن الشیخ . برخی او را، به دلیل زادگاهش ، اشبیلی خوانده اند و برخی دیگر از آنجا که در مالقه می زیسته ، مالقی نامیده اند. در 527 یا 529 متولد شد. در مالقه و سایر بلاد علم آموخت . قرائات را از ابن فَخّار و حدیث را از ابوالقاسم سُهیلی ، صاحب الروض الاُنف ، و فقه را در بجایة از عبدالحق و ابوطاهر سلفی آموخت . در 560 به حج رفت و در مکه از ابوالحسن بن مؤمن حدیث شنید، سپس به اسکندریه رفت و از احمدبن محمد اصفهانی و عبدالله بن عبدالرحمان عثمانی علم آموخت . افرادی مثل ابوسلیمان بن حوط و ابوالربیع بن سالم از وی علم آموختند. گویند وی زاهدی کم نظیر و عالمی عامل بوده است . مشهور است که در مالقه دوازده مسجد، و به قول دیگر 25 مسجد و چاههای آب ، از مال خود ساخته بود. ابوالحجاج در بیشتر نبردهای مسلمانان و مسیحیان (جنگهای منصور در مغرب و صلاح الدین ایوبی در شام ) شرکت داشت . از وی دو کتاب باقی است : الف باء که به قصد تربیت فرزندش عبدالرحیم تألیف کرده و مجموعه ای از آموخته های ابوالحجاج در زمینه های گوناگون از قبیل لغت ، نحو، فقه ، حدیث ، تاریخ ، قصص ، حکایات ، کلام ، نجوم ، ریاضیات و طبیعیات است . این کتاب را دایرة المعارف عصر ابوالحجاج دانسته اند و نسخه های متعددی از آن در کتابخانه های جهان موجود است . این اثر تربیتی در 1287 در قاهره چاپ شده است . کتاب دیگر وی ، تکمیل الابیات ، شامل شعر، حکایات ، مکاتبات و مراسلات است . ابوالحجاج در 604 در مالقه وفات یافت (منذری ، ج 2، ص 147؛
ذهبی ، ج 21، ص 479؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 150، 471؛
کحاله ، ج 13، ص 330؛
زرکلی ، ج 8، ص 247؛
بلوی ، مقدمة عمرانی ، همانجا).

5) ابوعامر محمدبن احمدبن عامر بلوی ، ادیب ، طبیب و مورخ قرن ششم . به القاب طُرْطوشی و سالمی (منسوب به شهر سالم ) نیز شناخته می شده است . زمان تولد و نام مشایخ او معلوم نیست . وی ساکن مُرَسِیّه بود. سیوطی ، به نقل از ابن زبیر، وی را ادیب ، لغوی ، کاتب و مورخ دانسته است . کسانی مثل قاضی عبدالمنعم ابن عبدالرحمان و ابوالقاسم ابن البرّاق از وی روایت کرده اند. او آثار مختلفی در لغت و شعر و تاریخ نوشته است (سیوطی ، ج 1، ص 28). همچنین کتاب شفا در طب و کتاب دیگری در تشبیهات به او منسوب است (صفدی ، ج 2، ص 112). معروفترین اثر او دُرَرُالفواید و غرَرُالقلائد فی اخبار اندلس و طبقات علماءها است (سخاوی ، ص 251ـ252). ابوعامر در 559 وفات کرد (سیوطی ، ج 1، ص 28؛
سخاوی ، ص 252؛
صفدی ، ج 2، همانجا؛
زرکلی ، ج 5، ص 318؛
کحاله ، ج 8، ص 271؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1055، 1404).

6) ابوالبقاء خالدبن عیسی بلوی ، فقیه و قاضی اندلسی . از اهالی قَنتوریه مریّه در اندلس بوده است . وی با ابواسحاق بن حاج نُمیری غرناطی ، صاحب ایقاظ الکرام ، مصاحب بود و هر دو نزد استاد محمودبن سلیمان حلبی (متوفی 725) تحصیل می کردند (مقری ، ج 7، ص 115). وی مدتی به قضاوت پرداخت و سپس با ترک این سمت از 737 به سوی بلاد حجاز و شرق مسافرت کرد که تا 740 به طول انجامید. پس از پایان سفر کتاب تاج المفرق فی تحلیة اهل المشرق را نوشت که در حقیقت سفرنامة اوست (بلوی ، مقدمة عمرانی ، ص 17؛
مقری ، ج 2، ص 532). مقری این کتاب را بسیار مهم شمرده است . ابوالبقاء در بازگشت از سفر مدتی در تونس اقامت کرد و کاتب امیر تونس شد (زرکلی ، ج 2، ص 297)، سپس به اندلس برگشت . سال وفات وی بدرستی مشخص نیست ؛
زرکلی وفات او را در 767 و حاجی خلیفه بعد از 737 ثبت کرده اند. از ابوالبقاء اشعاری به جای مانده که نمونه ای از آنها در منابع آمده است (مقری ، ج 2، ص 532؛
بلوی ، مقدمة عمرانی ، ص 16 و 17؛
زرکلی ، ج 2، همانجا؛
کحاله ، ج 4، ص 97).

7) ابوالحسن علی بن احمدبن داود بلوی وادی آشی . قاضی و مدرس بود. زمان تولد او مشخص نیست ، ولی از آنجا که سخاوی وفات او را در 896 و تقریباً در شصت سالگی ذکر کرده ، ولادت او باید در دهة چهارم قرن نهم روی داده باشد. فرزندش ابوجعفر (ص 193) نیز تاریخ ولادت او را در حدود 836 دانسته است . ابوالحسن در شهر خود پیش مشایخی مانند بُرشانی ، ابی عبدالله منتوری ، سرقُسطی و دیگران علم آموخت ؛
همچنین در غرناطه نزد مشایخ آن شهر تحصیل علوم کرد. در فقه و ادب عرب استاد شد. پس از آن با سمت امام جماعت ، در جامع شهر خود به خطابه و تدریس پرداخت . همچنین در مسجد غرناطه به امامت و قضاوت میان مردم مشغول شد. وی پس از حدود یک ماه از این سمت کناره گیری کرد و به تدریس و تعلیم اکتفا کرد. بسیاری از وی علم آموختند، از جمله فرزندش ابوجعفر. ابوالحسن در 890 با خانوادة خود از غرناطه به تلمسان مهاجرت کرد و در 898 در شَشَمه ، در آسیای صغیر، درگذشت (بلوی ، ص 195).

8) ابوجعفر احمدبن علی بلوی . عالم ، فقیه و ادیب و مؤلف کتاب ثَبتُ در وادی آش متولد شد. دربارة زمان ولادت او در منابع چیزی نیامده ، ولی بتقریب ، در فاصلة سالهای 860ـ870 به دنیا آمده و در 938 از دنیا رفته است (بلوی ، مقدمة عمرانی ، ص 48). ابوجعفر در زادگاه خود تعالیم اولیه ، مانند حفظ قرآن و متون کتب رایج آن عصر، را فرا گرفت و اولین معلم وی پدرش ابوالحسن بود. پس از مدتی ، از وادی آش به غرناطه رفت تا از مشایخ آنجا بهرة علمی ببرد. اولین استاد ابوجعفر در غرناطه ، قَلْصَادی (متوفی 891) بود (همان ، ص 104، مقدمة عمرانی ، ص 32). ابوجعفر در 890، به اتفاق خانواده اش ، از غرناطه به تلمسان مهاجرت کرد و از مشایخ آن دیار مثل ابن مرزوق و عبدالجلیل تنسی و دیگران علم آموخت و از ابن مرزوق اجازه گرفت . در 896 خانوادة بلوی تلمسان را به سوی وهران ترک کردند و بعد از توقفی کوتاه در وهران به سوی تونس رفتند. ابوجعفر تا 898 در تونس بود و از مشایخ بزرگ آن عصر در آفریقا استفاده های علمی زیادی کرد. وی سپس به قسطنطنیه رفت (همان ، مقدمة عمرانی ، ص 35) و مدت زیادی در آنجا اقامت کرد و در 908 یکی از کتابهای خود را به نام شرح خزرجیّه (در عروض و قوافی ) در غَلَطه ، از قلعه های قسطنطنیه ، به پایان رساند (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1136). ظاهراً ابوجعفر در سایة حمایت دولت عثمانی در همان بلاد ماندگار شد و به تألیفات خود ادامه داد. کتاب ثَبت وی در حقیقت معجمی در شرح حیات علمی اساتید وی و اسانید مرویات آنهاست .

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1398 ـ 1408/ 1978 ـ 1988؛
(2) احمدبن علی بلوی وادی آشی ، ثَبَت ، چاپ عبدالله عمرانی ، بیروت 1403/1983؛
(3) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(4) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النُّبلاء ، ج 21، چاپ بشار عوّاد معروف و محبی هلال سرحان ، بیروت 1406/1986؛
(5) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(6) جرجی زیدان ، العرب قبل الاسلام ، چاپ حسین مؤنس ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(7) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الاعلانُ بالتوبیخ لِمَن ذَمَّ التاریخ ، چاپ فرانز روزنتال ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(8) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
(9) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النّحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج 1، مصر 1384/1964؛
(10) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 2، چاپ س . دیدرینغ ، ویسبادن 1394/1974؛
(11) احمد زکی صفوت ، جَمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّة الزاهرة ، قاهره 1356/1937؛
(12) احمدبن یحیی ضبّی ، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس ، مادرید 1884؛
(13) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری : تاریخ الامم والملوک ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج 3، بیروت ( تاریخ مقدمه 1382 ) ؛
(14) جواد علی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976 ـ 1978؛
(15) محمد عبدالله عنان ، تاریخ دولت اسلامی در اندلس ، ترجمه عبدالمحمد آیتی ، تهران 1366ـ1371 ش ؛
(16) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961؛
(17) چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(18) احمدبن محمد مقری ، نَفح الطّیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1388/1968؛
(19) عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری ، التکملةُ لوَفیاتِ النَّقلة ، چاپ بشار عوّاد معروف ، بیروت 1401/1981.

/ عبدالله کیانی فرید /