بلور (یا بلور کوهی ) ، گونه ای کوارتز خالص و شفاف . به حسب > سنگ شناسی < ارسطو، این سنگ گونه ای شیشه ولی سخت تر و فشرده تر است . بلور ـ بر خلاف شیشه ـ ذوب پذیر نیست (ابوریحان بیرونی ، ص 296) و محل بریدگی یا ناصافی در آن با گذشت زمان از بین نمی رود، همواره بیرنگی خود را حفظ می کند و تیره نمی شود ( > راهنمای هنرهای تزیینی آکسفورد < ، ص 670).

واژة فارسی بلور (پهلوی r ¦ lu ¦ be )، در اصل از واژة سانسکریت rya ¦ u ¤ vaid گرفته شده است . واژة عربی بَلّور یا بِلَّور نیز احتمالاً از فارسی به آن زبان رفته و به شکل beryl به زبانهای غربی راه یافته است . در معنای واژة سانسکریت اختلاف نظر هست ؛ احتمالاً بر بلور کوهی ، که ika ¤ t ¦ spha خوانده می شد (برای مثال رجوع کنید به مسترز ) دلالت نمی کند. در متون بودایی به زبان سانسکریت ، ظاهراً rya ¦ u ¤ vaid به لاجورد اطلاق می شود (برای بررسی آرای مختلف در این باره رجوع کنید به برنباوم ، ص 64ـ66). در متون بودایی به زبان سغدی ، واژة ''pkyn'k به جای واژة چینی liu-li به کار می رود که ترجمة rya ¦ u ¤ vaid است (برای نمونه رجوع کنید به همانجا؛ مکنزی ، ص 74). واژة پهلوی «آبگینگ » ( nag ¦ bge ¦ a ) که ظاهراً با واژة سغدی ''pkyn'k همریشه است ، بدون آنکه دلیل مکتوبی دربارة نوعِ کانیِ مصداق این واژه وجود داشته باشد، در ادبیات به معنای «بلور، شیشه » به کار می رود (قس بیلی ، ص 130ـ131).

سنگ بلور (حجرالبلور) که در برخی منابع معاصر عربی «البلور الصّخری » خوانده می شود (زکی محمد حسن ، ص 187)، معادل rock crystal انگلیسی و cristal de roche فرانسوی است . پلینیوس اکبر وصفی دربارة تشکل بلورین این سنگ دارد که نویسندگان دورة اسلامی سخنی از آن نگفته اند.

بیرنگی و شفافیت از مهمترین صفات سنگ بلور است و گونه های مختلف بلور از نظر نوع ، رنگ و شفافیت با یکدیگر فرق دارند، مثلاً نوع زنگباری و اعرابی از نظر بیرنگی و خلوص بهتر از نوع کشمیری و سرندیبی است و بلور ارمنی رنگی متمایل به زردی دارد (ابوریحان بیرونی ، ص 295؛
رجوع کنید به بهائی ، ج 2، ص 158؛
تیفاشی ، ص 201). بلور به رنگهای یاقوت هم یافت می شود؛
منظور از بلور «اغبر» (خاکی رنگ ) ( که ارسطو ذکر کرده است ) باید یاقوت دودی رنگ باشد. بلور را مصنوعاً نیز می توان رنگ کرد. نوعی بلور که شفافیت کمتری دارد، به سبب داشتن نقطه های متراکم ، بلور ابری (غیمی ) نامیده می شود (ابوریحان بیرونی ، ص 295). هرگاه موضعی از بلور براثر ناخالصی کدر شود، آن را چرک بلور (ریم بلور) می نامند (همانجا) که از قیمت بلور می کاهد. گاهی بلورگران بصره ، در بلور علف خشک ، چوب ، ریگ ، خاک و حباب هوا مشاهده می کردند (همان ، ص 300). ابوریحان بیرونی کره ای بلورین داشت که در آن ریزه هایی از برگ سبز بدون تغییر رنگ دیده می شد (همانجا). گونة معمولی تری از بلور که سخت تر و نمک مانند است ( کوارتز ) ، چون فولاد بر آن زنند، جرقه می زند. ازینرو خدمتکاران شاهان برای افروختن آتش آن را همچون فندک به کار می بردند. پست ترین نوع بلور آن است که بوی دود به آن خورده باشد (همان ، ص 296).

قطعات استخراج شدة بلور از نظر اندازه مختلف اند؛
گاهی وجود قطعات بسیار بزرگ بلور گزارش شده است . بلور کوهی در قطعات بزرگ در شکافها، لایه های سنگها، غارها و چون ریگ در شنزارها یافت می شود. به نوشتة ابوریحان بیرونی (ص 295)، کندی ، فیلسوف عرب ، قطعه ای بلور به وزن بیش از دویست رطل (من ) دیده بوده که در آن گرهها و منافذ زیادی وجود داشته است . بلورگران برحسب میزان مهارت فنی و توانایی شان در اندازه گیری ، برای پوشاندن عیب بلورها چاره هایی می اندیشیدند، چون ثبت نقش برجسته یا کتابت در آن (همان ، ص 296).

پراکنش جغرافیایی . به نوشتة پلینیوس ، بلوری که در روم استفاده می شده ، ظاهراً از هند به آنجا راه یافته بوده است و رومیها ارزش و کاربرد آن را از اقوام شرقی آموخته بودند. او منابع این مادة معدنی را در آسیای میانه ، قبرس ، کوههای آلپ ، عربستان (به گفتة دانشمندان معاصر، مناطق میان فَیّوم و بحریه در غرب صحرای مصر، همچنین شبه جزیرة سینا)، پرتغال ، و هند ثبت کرده است . احتمالاً این مادة معدنی ، با توجه به اشتقاق واژة فارسی آن در سانسکریت (رجوع کنید به آغاز مقاله ) از هند به ایران وارد شده است .

نویسندگان مسلمان از پراکنش ( جغرافیایی ) کلّی کوارتز آگاه نبوده اند. به نوشتة کِندی ، بلور از میان ریگهای بیابانهای سرزمینهای عربی به دست می آید و «اعرابی » خوانده می شود؛
و نیز معدنی از آن در ارمینیه و نواحی بدلیس وجود دارد؛
و در سرندیب ، جزایر زنگبار، دَبیجات و کشمیر نیز به دست می آید و در حوالی بدخشان هم فراوان است (ابوریحان بیرونی ، ص 295). ظاهراً بلور در ناحیة مغرب به وفور یافت می شده است ، زیرا «پادشاه مغرب ، جای بزرگی را، هم زمین و هم دیوارها، با بلور فرش کرده بود» (بیهقی ، ص 113؛
تیفاشی ، ص 201). ناصر خسرو (ص 92)، که بین سالهای 439 و 441 دوبار به مصر سفر کرده بود، اشیای بلورینی را که در بازارهای مصر (قاهره ) می فروختند، ستوده و گفته است که این بلورها از ناحیة مغرب فراهم می شده است ؛
همچنین در دریای سرخ نوعی بلور لطیفتر و شفافتر از بلور مغربی دیده شده بود. تیفاشی (ص 202) می گوید که به فاصلة سیزده روز مسافرت از کاشغر، دو کوه هست که اندرون آنها تماماً از بلور خالص است ؛
کارگران معدن فقط شبها به استخراج بلور از آن کان می پردازند، زیرا بازتابش آفتاب ، کار در روز را ناممکن می سازد. ابن اکفانی (ص 762)، از منابع این سنگ گزارش کاملی داده است ؛
به گفتة او، این سنگ را از افریقای شرقی (زنج )، بدخشان ، ارمنستان ، سرندیب (سیلان )، کشور فرانکها («بلاد الافرنج ») و مغرب الاقصی ' می آوردند.

در مناطق کوهستانی ایران ، غالباً بلور یافت می شود. علی بن عیسی بن ماهان سیصد قطعه بلور از خراسان برای هارون الرشید (حک : 170ـ193) فرستاد (بیهقی ، ص 539؛
لم ، ص 2597، پانویس 2). عبدالله بن علی کاشانی (ص 141) به چنین معادنی در کوههای کاشان و طوس اشاره کرده است . مناطق امروزی افغانستان و ترکستان (غزنه ، کاشغر)، که روزگاری جزو قلمرو ایران بوده اند، ذخایر زیادی از بلور دارند (رجوع کنید به لم ، ص 2604).

دوران باستان . دربارة چگونگی کار بر روی بلور در خاورمیانه و مصر دوران باستان ، فقط مطالب اندک و غیرواضحی منتشر شده است (بک ، ص 19 به بعد؛
قس بالفور ، ج 1، ص 849 ، ج 3، ص 287ـ 288، 432؛
هلک ) و تعیین دقیق محلهایی که احتمالاً در دورة باستان بلور یافت می شده ، ممکن نیست (لم ، همانجا). در این دوران ، با بلور اشیایی چون ابزار، جواهر، قطعات تزیینی ، گلدان ، وسایل نوری و دستگیره می ساختند یا ترصیع می کردند.

در غارهای دورة دیرینه سنگی در شمال و غرب ایران ، حفاران بلورهایی از اواخر و اواسط این دوره یافته اند که احتمالاً به روش معمول آن زمان برش داده شده اند (کون ، ص 67). تیغه ها و دیگر ابزارهای بلورین از پایان دورة میان سنگی و دورة آغازین نوسنگی نیز، نزدیک مسیری که بعدها قسمت ایرانی جادة ابریشم شد، پیدا شده است (گیرشمن ، 1935، ص 232؛
همو، 1938، لوحه 55، ش 43ـ44، لوحه 96، ش 59؛
هوکریده ، ص 39؛
داوودزاده ، ص 86ـ87؛
قرشی ، ص 151ـ 152؛
تُسی ، 1928، ج 6، ص 247ـ 248). غالباً تخمین دامنة استفاده از بلور دشوار است ، زیرا همیشه نمی توان آن را از دیگر کوارتزهایی که در گزارشهای حفاری آمده بازشناخت . این نکته دربارة ساخت مُهره های ابتدایی نیز صادق است (برای مثال رجوع کنید به آمیت ، ص 87). از زمانی که سنگهای قیمتی به عنوان جواهر به کار رفت ، مهره های بلوری در ایران و خاورمیانه ، از جمله مصر، پیدا شد. اما، بلور، به دلیل بی رنگی ، و علاقة زیاد مردم این کشورها به رنگ ، هیچگاه رایج نبوده است . در گردنبندهایی که از حفاریها به دست آمده ، بلور غالباً با مهره هایی از سنگهای دیگر مانند لاجورد، عقیق ، کَلسیت ، طلا، یا هر دو به کار رفته است . مهره های تراشیده شده به شکلهایی چون قطرة اشک ، استوانه ، و خصوصاً به شکل پولک در این نواحی یافت شده است : تپة سیلک در مرکز ایران ، در لایه های متعلق به هزاره چهارم ق م (گیرشمن ، 1935، ص 235؛
همو، 1938، ص 56، 82، 99، لوحة 86)؛
در تپه حصار سوم در گرگان ، متعلق به هزارة سوم ق م (اشمیت ، 1937، ص 223؛
قس ص 226، تصاویر 136ـ137)؛
شهر سوخته در سیستان (تسی ، 1969، ص 374، تصویر 261) و شوش ، از هزارة دوم (مُرگان ، ص 57، 111)؛
تخت جمشید، از دورة هخامنشی (اشمیت ، 1957، ص 76، جدول 3، لوحه های 43، 44). مهره های پولکی شکل ، بسیار به نمونه هایی شباهت دارند که در آسیای صغیر (کوشای ، ص 119ـ120، لوحه 124، ش 34؛
قس روا ، ص 109 به بعد) و ماوراءالنهر یافت شده اند (برای مثال رجوع کنید به اسپایزر ، ص 134؛
هاینریش ، ص 41ـ42، تصویر 7، ش 40ـ 41، لوحة 37 a ؛
لنزن ، ص 26، لوحه 20 h ؛
> لا ترّا... < ، ش 90ـ91، 149). احتمالاً مردم میانه حال ، اغلب مهره های سفید شیری یا شیشه ای شفاف را به جای بلور، به کار می برده اند (قس حَسَنی محله ، از دورة اشکانی و قلعه کوتی ، از دورة ساسانی ـ هر دو در گیلان ؛
سونو و فوکای ، ص 67ـ 68، لوحه 38، ش 1ـ2، لوحة 50، ش 5 b-a ، لوحة رنگی 3، ش 4). قطعه بلور نشانده شده بر روی مس در حَسَنی محله ، نشان دهندة استفاده از زیور ـ آویزه هاست (همان ، ص 19، ش 29، 66، لوحة 38، ش 11، لوحة 64، ش 13). شکلهای مختلف بلور تراش خورده ، که برای ساخت آویز گردنبند، بر فلزات قیمتی نصب می شده ، در محل حفاری ابلا (تَل مردیخ )، در سوریه ، از عهد مفرغ به دست آمده است ؛
عین همین کشف در آشور و بابل در بین النهرین نیز صورت گرفته و تعدادی نیز در بازار آثار هنری به دست آمده (ماتیه ، ص 52، تصویر 23؛
آندره ، ص 129 as ، 130 aq ، 146، لوحة 34، ش a ، f ، لوحة 35،ش d ، h ، لوحة 36، ش gl-g ؛
رویتر ، ص 180، لوحه 54 c ؛
آکورگال ، لوحة 53 راست ؛
> خاورمیانة باستان < ، ش 36؛
مورتگات ـ کرنس ، ص 293) اما هیچ نمونه ای از آن در ایران پیدا نشده است . بلور هم برای مُهر غلتکی و هم برای مُهر مسطح ـ البته نه به اندازة بسیاری از دیگر سنگهای قیمتی ـ به کار می رفته است . این کمیابی نسبی بیقین ، نتیجة سختی این ماده و دشواری کار با آن بوده است . نمونه های عالی از مُهرهای دوره های هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان را باید در مجموعه های مختلف یافت (دلاپرت ، 1910، لوحة 27، ش 390؛
همو، 1920، ص 84، ش D . 284، لوحة 56، ش 60؛
پرادا ، ش 827؛
فلن وایدر ، ص 85، ش 99، ص 89، ش 108؛
> اسکات ... < ، ش 328؛
بیوار ، ص 61، ش BL2 ، لوحة 7؛
بوخانان و موری ، ش 449؛
برنتیس ، لوحه 142، ش 216؛
برونر ، ش 23، 108، 210). احتمالاً بلور در تکه دوزی جامه نیز به کار می رفته است . هخامنشیان به پوشیدن لباسهای جواهردوزی شده معروف اند (کوینتوس کورتیوس ، 3.3. 13ـ14). نقوش برجستة طاق بستان نیز گواه معتبری

برای دورة ساسانیان است (فوکای و هوریوچی ، لوحه های 3 به بعد).

دلایلی وجود دارد که در دو سر شیری که اکنون در موزة کلونی پاریس نگهداری می شود، از بلور نیز استفاده شده بوده ، اگر چه چنین نتیجه گیریی دشوار است (رجوع کنید به کایه ، ص 157، ش 72). در شاهنامه از تخت زرینی سخن می رود که پایة بلورین داشته است (فردوسی ، ج 2، ص 76، بیت 16). شفافیت بلور به سنگتراشان الهام می داده تا چراغ یا قسمتهایی از چراغها یا اشیا را از بلور بسازند تا نور از آن عبور کند؛
گرچه در ادبیات ایران چنین شواهدی وجود ندارد.

کاربرد جام بلورین ، در خاورمیانه ، سنت بسیار کهنی است . قطعه ای از یک جام متعلق به شهر نمرود در امپراتوری جدید آشور پیدا شده است (برای مثال سالدرن ، ص 30، تصویر 8؛
کانتر ، لوحة 1494 E ). این نمونه نشانه ای از پیوند نزدیک صنعت شیشه سازی با تراش بلور است ، چنانکه شکلها و تزیینات مشابهی در هر دو صنعت به چشم می خورد (سالدرن ، ص 30) به طور کلی ، همین تزیینات با نقوش ظرفهای فلزی نیز منطبق است . در خاورمیانه و بعدها در روم باستان (پلینیوس ، 37. 10. 29)، اندیشة تهیة ماده ای ارزانتر برای بازار، صنعتگران را برانگیخت که شیشة شفافی شبیه به بلور تهیه کنند. در منابع ادبی ، به جامهای بلورین اشاره شده است . برای مثال ، آریستوفانس (متولد ح 448 ق م ) در وصف (احتمالاً غیردقیق ) آداب غذا خوردن هخامنشیان ، به جامهای بلورین نیز اشاره کرده است ( > آکارنیایی ها < ، ص 59 ـ 85). قطعات معدودی از جامهای بلورین در تخت جمشید پیدا شده است (اشمیت ، 1957، ص 91، لوحة 65، ش 7ـ11). با آنکه این قطعات اطلاع چندانی از شکل جامهای این دوره نمی دهند، اما گواه آن اند که حداقل تعداد اندکی از نمونه ها کاملاً حکاکی شده بوده است . برای مثال ، قطعاتی مشاهده می شود که روی آنها گُلی با دوازده گلبرگ کنده شده و قطعه ای هست که روی آن قسمت انتهایی دُم پرنده ای شکاری و نقشی پر پیچ و خم کنده کاری شده است . به گفتة پلینیوس اکبر، رومیان رسم نوشیدن شراب در جامهای بلورین را پس از پیروزی بر اقوام خاورمیانه از آنها اخذ کردند؛


دلیل این اقتباس نه فقط درخشندگی پر تلالؤ ظرفها بلکه همچنین خواص خنک کننده ای است که برای بلور قائل بودند. پلینیوس همچنین از ارزشمندی و گرانی این جامها در روم باستان گزارش داده است (37. 10. 29). احتمالاً ارزش این جامها در ایران باستان نیز زیاد بوده است . جامهای ظاهراً پارسی متعددی با پیراستگی و تجمل بسیار در بازار آثار هنری یافت می شود ( > گنجینه ها... < ، ص 131، ش 775، لوحه 84؛
قس ش 776؛
> موقوفة آبگ < ، ش 13، 16؛
کانتر، ص 2981 به بعد). استفاده از جامهای بلوری ، که برخی از آنها با طلا، نقره و سنگهای قیمتی تزیین می شد، تا دورة اسلامی ادامه داشت (برای نمونه لم ، تصویر 1456 B ).

احتمالاً از بلور، ذره بین و شیشه های آتشزنه نیز می ساخته اند. لایارد (ص 148) از عدسی بلورینی نام می برد که یک رویش محدب و روی دیگرش صاف بوده و در نینوا ـ کاوشگاه آثار آشوری ـ در شمال بین النهرین (قرن هشتم ـ هفتم ق م ) به دست آمده است (قس فوربز ، ص 171 به بعد، 186). تعریف این نوع عدسی به شیشة آتشزنه ، با گزارشهای باقیمانده از روم باستان (پلینیوس ، 37. 10. 28)، یونان باستان (آریستوفانس ، > ابرها < ، ص 744 به بعد) و هند (رائو، ص 3 به بعد) مطابقت دارد. بنابراین ،

می توان فرض کرد که بلور به همین شکل در ایران نیز کاربرد داشته است .

بلور برای ساختن دستة شمشیر یا خنجر نیز به کار می رفت ؛
و این ، بیش از آنکه جنبة زینتی داشته باشد، برای سهولت کاربرد آن بوده است . هیچ مدرک باستان شناختی دربارة ساختن قبضة جنگ افزار از بلور، در ایران وجود ندارد؛
هرچند دستة خنجری ، با برآمـدگیی از طـلا و بلـور، در بازار آثـار هنـری (موزة کلر ، ص 11، ش 2) وجــود دارد کـه از لحاظ سبک ساخت ، به قبضه های خنجر با تیغه های برگ مانند، کـه در بیـن النهـرین و لرستـان پیـدا شـده ، شبـاهت بسیـار دارد (رجوع کنید به کالمایـر ، ص 17 به بعد). این قطعه همراه با دیگر نمونه های غیر ایرانی (مِلارت ، ص 159، لوحة 22 b ؛
کارتر، ص 185، لوحه های 30 K ، 87 B ؛
دورپفلد، تصاویر 353ـ 355) نشان دهندة عمومیت داشتن استفاده از بلور برای قبضة خنجر در پایان سومین و آغاز دومین هزارة قبل از میلاد است و شاید سر نخی از چنین کاربردی در ایران باشد.

اگرچه در منابع ادبی ، از کاربرد بلور در ترصیع بندرت سخن رفته ، ولی بلور احتمالاً از مواد به کار رفته در اشیایی بوده که در روایات تاریخی دورة هخامنشی ، از آنها یاد شده است ؛
از جمله عَلَم بالای خیمة داریوش سوم («تصویر خورشید در پوششی بلورین »؛
کورتیوس ، روفوس ، 3. 3. 8).

در دورة ساسانیان ، بلور از جمله سنگها و گوهرهایی بوده که در نقش و نگار سطوح ، برای بازتاباندن نور و ایجاد شکوه و جلوه به کار می رفته است (مسعودی ، ج 1، ص 620؛
قس سار و هرتسفلد ، ص 48، 70). در منابع ، اشارات متعددی به کفپوش بلورینِ کاخهای سلطنتی در شرق باستان وجود دارد. همچنین فرش جواهرنشان دربار ساسانیان ( بهارستان ) در تیسفون معروف است (پوپ ، ج 6، ص 2274 به بعد؛
رجوع کنید به بهار کسری ' * ). بنابر گزارشهای مؤلفان پیشین ، ظاهراً از زمانهای قدیم ، ظرفهای آراسته به سنگهای قیمتی ، در دربارهای مشرق زمین ، ارزش زیادی داشته است (برای هخامنشیان رجوع کنید به قسمتهای پیشین ؛
برای دربار مهرداد (میتریداتس ) ششم پادشاه پونتوس رجوع کنید به پلینیوس ، 37. 6. 14؛
برای چادر بطلمیوس رجوع کنید به آتنائوس ، 5، 197 C ). این سنت در دورة ساسانیان نیز ادامه داشته است . سه ظرف زرین دورة ساسانی ، که با بلور ترصیع شده ، نشان می دهد که نه فقط از بلور ساده بلکه از برخی قطعات تراش خوردة ظریف نیز برای تزیین چنین اشیایی استفاده می شده است . مهمترین این سه ظرف «جام خسرو اول » (531ـ579 میلادی ) است که درون پایة آن گویی بلورین تعبیه ، و روی آن نقش فرمانروایی بر تخت حکاکی شده است (به عنوان مثال رجوع کنید به گیرشمن ، 1962، ص 205، تصویر 244؛
ترومپلمان ، لوحة 19)؛
نمونة دوم جامی زرین از شوش با پایه ای بلورین است که بر روی آن نقوش هندسی کنده کاری شده است (لم ، ص 2603، تصویر 1438 C ـ D ؛
گیرشمن ، 1962، ص 222، تصویر 264)؛
سومین نمونه سبد زرین کوچکی با شبکه هایی گل و بته وار است که در گنجینة پی یتروسا در رومانی نگهداری می شود. در این گنجینه ، در شبکه های دو سبد دیگر که سالمتر مانده اند، هنوز یاقوت کبود، زمرد، یاقوت و قطعات کوچک بلور دیده می شود (ادبسکو ، ج 1، تصویر اول کتاب ، لوحه های رنگی و لوحه های 11ـ12، ج 2، ص 91 به بعد؛
قس اکرمن ، ص 771، لوحة 250 B-A ).

از سنگهای قیمتی ، غیر از تزیین ، به عنوان شیئی مقدس و برای جادوگری و پیشگویی نیز استفاده می شده است . تشخیص اینکه در ایران باستان از بلور تا چه اندازه به منظور تزیین ، و تا چه حد برای تأثیر گذاردن بر مردم عامی استفاده می شده ، دشوار است .

ایران بعد از اسلام . دلیلی وجود ندارد که سنت کاربرد بلور در ایران با سقوط دولت ساسانیان به پایان رسیده باشد، اما تعداد بسیار محدودی شی ء برای بررسی وجود دارد. در میان گنجینه های باقیمانده در کلیساهای اروپا حتی یک شی ء بلورین نیز منشأ ایرانی ندارد.

از اوایل دورة اسلامی ، حدود قرنهای اول تا پنجم ، تعداد اندکی از اشیای مختلف چون ظروف ، جواهر، و اشیایی جهت تعویذ و طلسم به دست آمده است . این دوره مقارن است با دورة اوج صنعت تراش شیشه در ایران که با چرخ انجام می گرفت . در شوش جام کوچک بیضی شکلی که در انگاره ای زرین قرار گرفته کشف شده است ؛
آن را به اواخر دورة ساسانیان (هارپر، ص 85، ش 29؛
پیندر ـ ویلسون ، 1988، ص 290) یا اوایل دورة اسلامی (پیندر ـ ویلسون ، 1989، ص 17) متعلق دانسته اند که البته تعیین تاریخ دقیق آن دشوار است . نقش ساده و متوازن گیاه ، تزیین مرسوم دورة ساسانی نبوده ، اما نوع تراش آن با چرخ ، با اشیای به دست آمده از عراق و ایرانِ قرن دوم و سوم مشابهت دارد. بنابراین ، تعلق آن به اوایل دورة اسلامی محتمل تر است . گرچه هیچ اطلاعی از ظرفی با چنین انگاره ای که به دورة اسلامی متعلق باشد موجود نیست ، اما ظرف بیضی مشابهی با تزیین بسیار شبیه به آن ، ممکن است از روی شباهتهایش به ظرفهای شیشه ای قرنهای دوم و سوم ، تاریخگذاری شود، که از کاربرد وسیعتر بلور در ایران نیز حکایت می کند ( > هنر اسلامی < ، بخش 188).

ظرفی دیگر که بی گمان به دورة اسلامی تعلق دارد، جامی پایه دار در موزة بریتانیاست که گفته می شود در قزوین به دست آمده است . این جام لبه ای حاشیه دار و بدنه ای آراسته به تصویر گیاه دارد؛
شکل و طرح آن ، که معلوم است با چرخ تراش خورده است ، با اشیای قرنهای دوم و سوم از یک گروه است .

در دورة اسلامی ، تعیین محلِ خاصِّ ظرفهای تزیین نشده یا ساده نقش دشوار است ؛
لذا تعداد نسبتاً زیادی بطری کوچک با تراش ساده و مهره های شطرنج بدون تزیین را نمی توان با اطمینان به ایران نسبت داد (پیندر ـ ویلسون ، 1988، ص 292ـ293، ش R 2).

مُهره های سوراخ دار بلورین ظاهراً در جواهرسازی نسبتاً متداول بوده است ، اما فقط یک نمونة زیر خاکی آن در نیشابور یافته شده است (جنکینس و کین ، ص 30ـ32، ش 11). سایر یافته ها از نیشابور نشان دهندة اهمیت مهره های بلورینی است که غالباً به عنوان بدلِ سنگهای قیمتی تر، و حتی برای تقلب ، به کار می رفته است . با افزودن لعاب آبی شفاف یا فیروزه ای به این مهره های بدلی ، آنها را یاقوت کبود یا فیروزه قلمداد می کردند (جنکینس و کین ، ص 27ـ 28). این موضوع ، با گفتة کاشانی (ص 141ـ142)، که بلور برای ساختن جواهرات تقلبی ، مانند لعل و زمرّد و یاقوت سرخ و یاقوت کبود بدلی به کار می رفته ، تأیید می شود. کشف یک آویز تک از نیشابور، احتمالاً متعلق به قرنهای دوم و سوم ، نمونه ای از تراشی تزیینی ، به تقلید از اشکال طبیعی بلور است (جنکینس و کین ، ص 26، ش 8 C ). از میان مجموعه ای از آویزهای مربوط به هم ، برخی نوشته های کوفی دارند ( > جواهرات اسلامی و هندو < ، ص 32ـ33، ش 3).

وجود یک حلقة تکی (یا آویزی حلقه مانند؟) احتمالاً از ایران ، برای اثبات اینکه بلور برای ساختن چنین قطعاتی نیز به کار می رفته کافی نیست (پیندر ـ ویلسون ، 1988، ص 306، ش . R 13). از سوی دیگر، ظاهراً نگین بلورین رایجتر بوده است (کاشانی ، ص 141)؛
گرچه غالباً تعیین اصل نمونه هایی که کاوش علمی نشده اند، بسیار دشوار است . مُهری با تراش عالی ، و نوشتة مذهبی حکاکی شده به خط کوفیِ معکوس ( از چپ به راست ) ، وجود دارد، که با توجه به شیوة خط ، از آثار قرنهای سوم ـ چهارم برآورد شده است (جنکینس و کین ، ص 22ـ23، 149، ش 4 a ؛
کین ، ص 37).

بسیاری از اشیای بلورین ، به صورت ابزارهای تعویذ و طلسم به کار می رفته است . به نوشتة ابوریحان بیرونی (ص 296ـ 297) بلور را، به دلیل خلوص و شفافیتش ، از جنس آب می دانستند. فراوانی تعداد تعویذها و طلسمها نشان از اهمیت خاص قدرتهای ویژة آب و منسوب به بلور دارد. این ابزارها، به صورتهای مختلف ، با کاربرد طلسمی شان تناسب دارند و به نظر نمی رسد که به عنوان نگین از آنها استفاده شده باشد. خواندن نوشته های روی آنها دشوار است ، اما به گفتة لودویک کالوس ، غالباً به آب مربوط اند (ص 91 به بعد؛
> جواهرات اسلامی < ، ص 19، ش 1 ( 61ـ63 ) ) و احتمالاً برای «آیین طلب باران و پرآب کردن چاهها به کار می رفته اند».

تصویر تعدادی از آویزهای هلالی شکل مسطح منتشر شده است که گفته می شود همة آنها ایرانی و تاریخشان بین قرن اول تا سوم است . معلوم است که آنها را به عنوان وسایل تزیینی ، با چرخ تراشیده و برای آویزان کردن ، سوراخ کرده ، یا در قابهای برنزی قرار داده اند ( > آثار اسلامی < ، بخش 360؛
> جواهرات اسلامی و هندو < ، ص 32ـ33، ش 2). این وسایل ، به دلیل جنبة بسیار شاخص تزیینی که دارند، با فراست ویژه ای ، به عنوان نمونه های نمادین تعویذی تعبیر شده اند که در لفافی چرمین قرار داده و تسمه پیچ کرده اند تا مصون بمانند (پیندر ـ ویلسون ، 1988، ص 292، ش R 1). در اینکه این آویزها به دلیل خصوصیات طلسمی بلور به کار می رفته اند، می توان تا حدی تردید کرد.

هیچ مدرکی دال بر شکوفایی صنعت بلور در ایران دورة اسلامی وجود ندارد؛
اما احتمالاً قبل از حملة مغول به ایران ، از کاربرد بلور به نفع یشم سبز کاسته شده بود.

بلورهای دورة صفوی را با سنگهای گرانبها و به شیوة مطلوب دربارهای عثمانی و مغول تزیین می کردند (لم ، ص 2605، تصویر 1456 B ). این ظرفها به مزارها اهدا، یا در خزانه های سلطنتی نگهداری می شد. اما چون این مخازن غالباً به تاراج می رفت ، بیشتر این آثار بسادگی ، بدون هیچ ردی ، مفقود می شد (راجرز ، ص 149ـ 155). در دوره های بعد، ظرفها و زیورآلات ساخته شده از فلزهای گرانبهای جواهرنشان مطلوب بود (مین و توشینگهام ، ص 7 به بعد؛
ایوانف و دیگران ، لوحه های 68 به بعد)؛
در میان این ظرفهای مرصع ، بلور اهمیت اندکی داشت .

کشورهای دیگر . بلور از زمانهای قدیم ، در مصر و سرزمینهای عراق (رافدَین ) و یونان شناخته شده بود، و از آن انگشتری ، زیورآلات و ظرف می ساختند. این صنعت ، در برخی مناطق اسلامی ، در مقاطع مشخص تاریخی ، چون عراق در عهد عباسیان و مصر در روزگار فاطمیان ، رواج یافت . از مهمترین مراکز اسلامی مشهور به صنعت بلور، بصره ، قاهره و کشمیر بودند. گرچه ظاهراً دمشق به صنعت بلور شهرت نداشت ، اما دو ظرف بلورین با شهرت تاریخی در آن شهر گزارش شده است ؛
یکی ظرفی به نام «قُلَیْله » در «محراب الصّحابه »، در جامع اموی دمشق (زکی محمد حسن ، ص 188)؛
دیگری ، جام بلورینی که جزو اثاثیة ولیدبن یزیدبن عبدالملک پس از کشته شدن او (در 126) پیدا شده است (ابن زبیر، ص 174). بعید نیست که هر دو ظرف ساخت روم شرقی باشند. اما این صنعت در عراق شکوفا شد، و بصره به عنوان مرکز آن شهرت یافت . بلور خام از جزایر زنگبار و بلور تراشیده به شکل «ظروف و کاسه ها و مهره های شطرنج و نرد و مهره هایی به اندازة فندق » از کشمیر وارد می شد، اما این بلورهای وارداتی از نظر ظرافت به صنعت اهل بصره نمی رسید (ابوریحان بیرونی ، ص 295). ابوریحان بیرونی (همانجا) مراحل کار در کارگاههای بصره را ذکر می کند. به گفتة او در محل کار، شخصی سمت مقدّر (اندازه گیر) را داشته است که بهترین مورد استفاده و مناسبترین شکل برای تراش هر یک از قطعات کوچک و بزرگ بلور را مشخص می کرده و اجرت او، دقیقاً به دلیل تفاوت میان علم و عمل ، چند برابر دستمزد صنعتگران بوده است . بدیهی است که طبقة ثروتمند خریداران اصلی بلور بوده اند. خلفای عباسی و توانمندان و دولتمردان به ظروف بلوری اشتیاق زیاد داشتند. بنابر گزارشی ، مقتدر باللّه (حک : 295ـ320) و خلیفه راضی باللّه (حک : 322ـ329) به استفاده از ظرفهای بلورین اهمیت زیادی می دادند (ابن زبیر، ص 107). بلور از اشیای مبادلاتی بین بزرگان عرب و روم بود؛
چنانکه ناصرالدوله حمدانی (در 463) هدیه ای مشتمل بر پنج ظرف بلور «گرانقدر بی نظیر و غیر قابل قیمت گذاری » برای پادشاه روم فرستاد (همان ، ص 85). مهمترین دلیل فزونیِ فرآورده های بلوری و زیبایی و مرغوبیت آنها، در عراق و خصوصاً بغداد، شمار زیاد قطعات بلورینی (بالغ بر سی هزار) است که بساسیری پس از بازگشت به بغداد (450) و خواندن خطبه به نام خلیفه مستنصر فاطمی (حک : 427ـ487)، به مصر فرستاد (زکی محمدحسن ، ص 19).

اگر نوشته های غزولی و مقریزی را، که از منابع قدیمتری نقل کرده اند، بپذیریم ، ساخت اشیای بلوری در مصر باید در اوایل دورة فاطمیان به اوج خود رسیده باشد. ناصر خسرو (ص 92) نیز به استادان مصری که بلور را در نهایت زیبایی ، می تراشیده اند اشاره می کند. اینکه صنعت بلور در این دوره (نیمة اولِ قرن پنجم ) به بالاترین درجة تکامل خود رسید نشان می دهد که این صنعت پیش از آن ، وارد مصر شده بود. قصرهای فاطمیان آکنده از اشیای نفیس از جمله ظرفهای بلورین بود. خلفای فاطمی ظرفهای بلورینی داشتند که گنجایش بعضی از آنها به بیست رطل می رسید. در مناسبتهای مهم و در پیشامدهای دشوار ظرفها را بیرون می آوردند؛
مثلاً هنگامی که مستنصر فاطمی ناگزیر از گشودن خزانه ها و فروش جواهرات خود شد (450ـ454) در میان صندوقهای جواهرش ، صندوقی محتوی «سبوهای فراوان فقّاع از بلور بیرنگ ، چه نقش دار (منقوش ) چه صیقلی (مجرود)، که مملو از فقّاع و غیر از آن بود» وجود داشت (مقریزی ، ج 1، ص 414). از گفتة ابوریحان بیرونی می توان نتیجه گرفت که اشیای بلورین «منقوش » در آن روزگار مرغوبتر و مطلوبتر از اشیای «مجرود» بوده است (رجوع کنید به ادامة مقاله ). ابریقهای بلور و ظرفهای چینی که صلاح الدین ایوبی بعد از مرگ عاضد (حک : 555 ـ567) خلیفة فاطمی و در دست گرفتن قدرت ، برای نورالدین محمود زنگی به دمشق فرستاد از اشیای گرانبهایی بود که در خزائن فاطمیان یافت می شد (زکی محمد حسن ، ص 70ـ71). از دلایل فراوانی ظرفهای بلورین در خزائن فاطمیان ، وجود تعداد زیادی از یک نوع ظرف است (ابن زبیر، ص 243، 258).

بعد از سقوط فاطمیان (567) آنچه از این گنجینه ها بر جای مانده بود پراکنده و به خارج از مصر برده شد، که بیشتر آنها در گنجینه های کلیساهای اروپا نگهداری می شود. علاوه بر اشیای بلورین دورة صفوی و مغول یا دیگر اشیای متعلق به روزگار پس از قرون وسطی ، بیش از 165 شی ء بلورین موجود است که بی شک منشأ اسلامی دارد. در چنین مواردی ، از تاریخ قاب این اشیا می توان حدود تاریخی آنها را استنباط کرد که قدیمترین زمان میان 363 و 372 است . هیچیک از خود این اشیا، که در میان آنها مهره های متعدد شطرنج و اشیای کوچک دیگر یافت می شود، تاریخ ساخت ندارد، اما دو شی ء دارای کتیبه هایی با نام یکی از خلفای فاطمی است : اولی ابریق خلیفه العزیز (حک : 365ـ386؛
اکنون در گنجینة کلیسای سان مارکو در ونیز)؛
دیگری شیئی هلال مانند (شاید کلِّگی اسب ) که برای نوادة او، الظاهر (حک : 411ـ427)، ساخته شده است (اکنون در شهر نورنبورگ ). ابریقِ دیگری که در کاخ پیتی در فلورانس محفوظ است ، احتمالاً میان 390 و 401 در خلافت حاکم برای حسین بن جوهر ساخته شده است . این نمونه ها همگی از گروه معروف به «منقوش »اند؛
و نمونه ای از کار «مجرود» (رجوع کنید به ادامة مقاله ) نمی یابیم .

به همة این اشیای بلوری غالباً صفت «فاطمی » می دهند، ولی شماری از آنها باید متعلق به دورة پیش از فاطمیان و شاید برخی ساخت بصره باشد. ظاهراً صنعت بلور بعد از سقوط دولت فاطمیان رو به افول نهاد، و منابع تاریخی و ادبی به اهتمام هیچیک از دو دولت ایوبیان و ممالیک نسبت به این صنعت اشاره نمی کنند.

در ترکیه ، خصوصاً در نیمة قرن دهم ، سلاطین عثمانی به بلور توجه داشتند. آنچه در شیوه های تزیین بلور عهد عثمانی جلب توجه می کند، کوشش هنرمندان در رنگین کردن قسمتهایی از ظرفهای بلورین است . این کار از طریق داخل کردن صفحاتی رنگین (مثلاً کبود تیره ) که بر روی آنها نقشهایی به رنگ سفید و قرمز و طلایی وجود داشته انجام می گرفته و زمینه ای برای تذهیب و ترصیع فراهم می کرده است (اتیل ، ص 130).

در هند، در دوران فرمانروایی شاهجهان (حک : 1037ـ 1068)، ساختن ظرفهای سنگی از بلور و یشم رایج بود، به طوری که هنر حکاکی و ترصیع ، همپایة هنر جواهرسازی به اوج تکامل رسید؛
هرچند که در ساختن ظروف از یشم بیش از بلور استفاده می شد.

کاربرد، اندازه و تعبیرات فنی . ابزارها و ظرفهای بلورین از نظر شکل و کاربرد انواع متفاوتی دارند، از جمله : ظرفهای کوچک و بزرگ ، پیکره های تزیینی و مهره های شطرنج کوچک به شکل انسان و حیوان ، مهره های نرد و سایر آلات بازی ، دستة خنجر یا سرِ چوبدستی یا دستة شانه ، انگشتری ، زیورآلات ، سنگهای کوچک برای جواهر نشان کردن آلات زینتی و روکشهای تزیینی .

ادوات و ظروف بلوری از نظر حجم نیز متفاوت اند؛
از اقسام کوچک آن ، دانه هایی است که از آنها گردنبند، انگشتری ، سرمه دان و عطردانهای کوچک درست می شود، به طوری که طول بعضی از آنها از دو تا سه سانتیمتر بیشتر نیست ؛
و از اقسام ظرفهای بزرگ آنهایی هستند که بیش از ده رطل گنجایش دارند؛
مانند شیشة بزرگی که برای ناصرالدوله (در زمان فتنة مصر) فرستاده شد و هفده رطل گنجایش داشت (ابن زبیر، ص 259) و خمره ای که بیست رطل حجم داشت (همان ، ص 260) و جام ضخیم بادة متعلق به خلیفة اموی ولیدبن یزید (همان ، ص 174). همچنین به قولی ، در قصر شهاب الدین غوری ، سلطان غزنه ، چهار ظرف آب بوده که هر ظرف گنجایش سه مشک آب داشته ، و این چهار تا بر روی پایه هایی بوده که از روی آنها تا خود ظرف ، از پله های بلورین بالا می رفته اند (تیفاشی ، ص 202).

اما تعبیرات فنی دربارة بلور، گاهی به شیوه های ساخت اشیای گرانبهای بلورین و گاهی به راههای تزیین آنها بستگی دارد. از تعبیرات نوع اول ، تراشیدن یا خرّاطی است ؛
چنانکه در وصف کوزه ای گفته اند: «دستة آن را از خود آن بیرون آورده اند» (ابن زبیر، ص 261)؛
و این اشاره به آن دارد که کوزه و دستة آن از یک قطعه تراشیده شده است ، که این به دلیل طبیعت مادّة بلور و ناممکن بودن ذوب آن است . از شیوه های تزیین ، روش حکاکی اعم از «کنده کاری » و «حکاکی برجسته » را می توان نام برد. تعبیر «مجرود» برای تعریف بلوری به کار می رود که با کندن سطحی ، ساییدن و صیقل دادن تزیین شده باشد. برای بلورهایی که با حکاکی و ایجاد شبکه تزیین شده اند، تعبیر «منقوش » به کار می رود (مقریزی ، همانجا). از شیوه های دیگر تزیین اشیای گرانبهای بلوری ، نشاندن رشته های طلا (تنزیل ) همراه با جواهرنشان کردن است که در برخی از آنها ظرف به شکل تور یا پنجره درمی آید؛
همچنین است روش پیوند دادن با فلزات ، مانند ظرفهای بلوری روم شرقی که آنها را با نقره پیوند می دادند و با گوهر و لؤلؤ مُذهَّب و منقوش می کردند (ابن زبیر، ص 61). گویا پیوند دادن بلور با فلزات به شیوة روم شرقی ، به دلیل سختی بلور، جانشین پیوند با رشته های شیشه ای محیط بر ظروف مشبک رومی شده است ؛
یعنی پیوند دادن بلور به نقره یا «تنزیل » آن با رشته های طلا استمرار همان شیوة قدیم تزیین در روم و روم شرقی بوده است . این شیوه و روش ترصیعی که همراه با آن رواج داشته ، با سقوط دولت روم شرقی پایان نیافته ، بلکه در آسیای صغیر عهد عثمانی نیز ادامه داشته و از آنجا، همراه با روشهای دیگر تزیین ، به هند منتقل شده است .

---

منابع :
(1) ابن اکفانی ، «نخب الذخائر فی أحوال الجواهر»، چاپ لویس شیخو، در مجلة المشرق ، ج 11 (1908)؛
(2) ابن زبیر، کتاب الذخائر و التحف ، چاپ محمد حمیدالله ، کویت 1984؛
(3) ( محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، الجماهر فی الجواهر ، چاپ یوسف هادی ، تهران 1374 ش ) ؛
(4) علی بن عبدالله بهائی ، مطالع البدور فی منازل السرور ، قاهره 1299ـ1300؛
(5) علاءبن حسین بیهقی ، معدن النوادر فی معرفة الجواهر ، چاپ محمد عیسی صالحیة ، کویت 1985؛
(6) احمدبن یوسف تیفاشی ، کتاب أزهار الافکار فی جواهرالاحجار ، چاپ محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی ، قاهره 1977؛
(7) زکی محمد حسن ، کنوز الفاطمیین ، بیروت 1401/1981؛
(8) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، متن انتقادی ، مسکو 1963ـ1971؛
(9) عبدالله بن علی کاشانی ، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1345 ش ؛
(10) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذّهب و معادن الجوهر ، چاپ شارل پلا، بیروت 1962ـ 1979؛
(11) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیّة ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(12) ( ناصرخسرو، سفرنامة حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی ، چاپ محمود دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ) ؛


(13) Die Abegg-Stiftung Bern in Riggisberg , Bern 1968;
(14) Phyllis Ackerman, "Sa ¦ sa ¦ nian jewelry", in A survey of Persian art , II, Tehran 1977, 771-778;
(15) E. Akurgal, Die Kunst der Hethiter , Munich 1961;
(16) P. Amiet, Elam , Paris 1966;
(17) The Ancient Near East in the Walters Art Gallery , Baltimore 1974;
(18) W. Andrae, "Gruft 45", in A. Haller, ed., Die Grجber und Grدfte von Assur , Berlin 1954, 95-169;
(19) Esin Atil, The age of Sultan Suleyman the Magnificent , New York 1987;
(20) H. W. Bailey, Zoroastrian problems in the Ninth-Century books , Oxford 1943, repr., 1971;
(21) E. Balfour, The cyclopaedia of India and of eastern and southern Asia , London 1885, repr., Graz 1967-1968;
(22) H. C. Beck, "Notes on glazed stones. Glazed quartz II", in Ancient Egypt and the East , 1935, 19-28;
(23) R. Birnbaum, The healing Buddha , rev. ed., Boston 1989;
(24) A. D. H. Bivar, Catalogue of the western Asiatic seals in the British Museum. Stamp seals II. The Sassanian dynasty , London 1969;
(25) B. Brentjes, "Stempel-und Rollsiegel aus Baktrien und Chorasan," Baghdader Mitteilungen 20, 1989, 315-335;
(26) C. J. Brunner, Sasanian stamp seals in the Metropolitan Museum of Art , NewYork 1978;
(27) B. Buchanan and P. R. S. Moorey, Catalogue of ancient Near Eastern seals in the Ashmolean Museum III. The Iron Age stamp seals (c. 1200-350 BC) , Oxford 1988;
(28) J. P. Caillet, L'antiquitإ classique, le Haut Moyen A ª ge et Byzance au musإe de Cluny , Paris 1985;
(29) P. Calmeyer, Datierbare Bronzen aus Luristan und Kirmanshah , Zeitschrift fدr Assyriologie Ergجngungsband 5,Berlin 1969;
(30) H. Carter, Tut-ench-Amun. Ein جgyptisches Kخnigsgrab II , Leipzig 1927;
(31) C. S. Coon, Cave explorations in Iran 1949 , Philadelphia 1951;
(32) M. Davoudzadeh, Geologie und Petrographie des Gebietes nخrdlich von Na ¦ in, Zentral- Iran , Ph. D. diss., Eidgenخssische Technische Hochschule, Zurich 1969;
(33) L. Delaporte, Catalogue des cylindres orientaux et des cachets de la Bibliothةque Nationale , Paris 1910;
(34) idem, Musإe du Louvre. Catalogue des cylindres, cachets et pierres gravإes de style oriental , I, Paris 1920;
(35) W. Dخrpfeld, Troja und Ilion , Osnabrدck 1968;
(36) R. J. Forbes, Studies in ancient technology V, Leiden 1957;
(37) S. Fukai and K. Horiuchi, Taq-i Bustan II , Tokyo 1972;
(38) Galerie Koller sale catalogue, Zurich, 15 November 1982;
(39) R. Ghirshman, Fouilles de Sialk, Prةs de Kashan, 1933, 1934, 1937 , I, Paris 1938;
(40) idem, Iran. Parthes et Sassanides , Paris 1962;
(41) idem, "Rapport prإliminaire sur les fouilles de Tإpإ Sialk, prةs de Kashan (Iran)," Syria 16, 1935, 229-246;
(42) M. Ghorashi, Late Cainozoic faulting in S.E. Iran , geological survey of Iran, report 54, Kerma ¦ n 1985;
(43) P. O. Harper, The royal hunter. The art of the Sasanian empire , NewYork 1978;
(44) E. Heinrich, Kleinfunde aus den archaischen Tempelschichten in Uruk , Berlin 1936;
(45) W. Helck, "Bergkristall," in Lexikon der طgyptologie, I, Wiesbaden 1975, cols. 709-710;
(46) R. Huckriede, "Jung-Quartجr und End-Mesolithikum in der Provinz Kerman (Iran)," Eiszeitalter und Gegenwart , 12, 1962, 25-42;
(47) Islamic and Hindu jewellery (Spink and Son Ltd. sale catalogue), London 13.4-6. 5.1988;
(48) Islamic art (Sotheby's sale catalogue), Geneva 25 June 1985;
(49) Islamic jewellry , ed., M. Spink, London 1986;
(50) Islamic works of art (Sotheby's sale catalogue), London, 15-16 October 1985;
(51) A.A. Ivanov, V. G. Lukonin, and L. S. Smesova, Oriental jewelery from the collection of the special treasury, the State Hermitage Oriental Department , Moscow 1984;
(52) M. Jenkins and M. Keene, Islamic jewelry in the Metropolitan Museum of Art , New York 1982;
(53) L. Kalus, Catalogue des cachets, bulles et talismans islamiques , Paris 1981;
(54) H. J. Kantor,"A rock crystal bowl in the Cincinnati Art Museum," in A survey of Persian art , XIV, Tehran 1977, 2981-2993;
(55) M. Keene,"The lapidary arts in Islam. An underappreciated tradition," Expedition , 1982, 24-39;
(56) H. Z. Ko í ay, Ausgrabungen von Alaca Hخyدk. Ein Vorbericht دber die im Auftrage der tدrkischen Geschichtskommission im Sommer 1936 durchgefدhrten Forschungen und Entdeck-ungen , Ankara 1944;
(57) C. J. Lamm, "Glass and hard stone vessels," in A Survey of Persian art , III, Tehran 1977, 2592-2606;
(58) A. H. Layard, Nineveh und Babylon , Leipzig 1856;
(59) H. Lenzen, XXII vorlجufiger Bericht دber die von dem Deutschen Arcجologischen Institut und der Deutschen Orient-Gesellschaft aus Mitteln der Deutschen Forschungsgemeinschaft unternommenen Ausgrabungen in Uruk-Warka. Winter 1963/64, Uruk Vorberichten 22, Berlin 1966;
(60) D. N. MacKenzie, The Buddhist Sogdian texts of the British Library , Acta Iranica, 10, Tehran and Liةge 1976;
(61) A. Masters, "Indo-Aryan and Dravidian," Bulletin of the School of Oriental and African Studies , 11, 1950, 297-307;
(62) P. Matthiae, "Fouilles ب Tell Mardikh- Ebla, 1978. Le bہtiment Q et la nإcropole princiةre du Bronze Moyen II," Akkadica , 17, 1980, 1-52;
(63) V. B. Meen and A. D. Tushingham, Crown jewels of Iran , Toronto 1968;
(64) J. Mellaart, The Chalcolithic and early Bronze ages in the Near East and Anatolia , Beirut 1966;
(65) U. Moortgat- Correns, "Kleiner Mجnnerkopf aus Bergkristall," Zeitschrift fدr Assyriologie , N.F. 20 (54), 1961, 292-294;
(66) J. de Morgan et al., Recherches archإologiques . 2nd ser., Mإmoires de la Dإlإgation franµaise en Perse, 7, Paris 1905;
(67) A. Odobesco, Le trإsor de Pإtrossa , Paris 1889-1900;
(68) Oxford companion to the decorative arts , ed., Harold Osborne, Oxford 1985;
(69) R. Pinder-Wilson, "Islamic rock crystals," Da ¦ r al-A ¦ tha ¦ r al-Isla ¦ miyyah Newsletter , (Kuwait) 20, May 1989, 16-21;
(70) idem, "Rock crystals", in B.W. Robinson, ed., Islamic art in the Keir collection , London 1988, 289-309;
(71) Arthur Upham Pope, "The art of carpet making, A: history," in A Survey of Persian art , VI, Tehran 1977, 2257-2430;
(72) E. Porada, Corpus of ancient Near Eastern seals in North American collections. The collections of the Pierpont Morgan Library , Washington 1948;
(73) W. Rau, Die Brennlinse im alten Indien , Wiesbaden 1982;
(74) O. Reuther, Die Innenstadt von Babylon (Merkes) , Leipzig 1926, repr., Osnabrدck 1968;
(75) J. M. Rogers, Islamic art and design, 1500-1700 , London 1983;
(76) E. Rova, "Usi del cristallo di rocca in area anatolica (fine III-inizi II Mill. a.C.)", Oriens Antiqua , 26, 1987, 109-143;
(77) A. von Saldern, "Glass finds at Gordion," Journal of Glass Studies , 1, 1959, 23-49;
F. Sarre and E. Herzfeld, Archجologische Reise im Euphrat-und Tigris-

(78) Gebiet , II, Berlin 1920;
(79) E. F. Schmidt, Excavations at Tepe Hissar, Damghan, Philadelphia 1937;
(80) idem, Persepolis II. Contents of the treasury and other discoveries , Chicago 1957;
(81) Skattefra det gamle Persien , Copenhagen 1968;
(82) T. Sono and S. Fukai, Dailaman III. The excavations at Hassani Mahale and Ghalekuti 1964 , Tokyo 1968;
(83) E. A. Speiser, Excavations at Tepe Gawra I , Philadelphia 1935;
(84) La terra tra i due fiumi , Turin 1985;
M. Tosi, "Excavations at Shahr-i Sokhta. Preliminary report on the second campaign, September-December 1968," East and West ,

(85) 19/3-4, 1969, 283-386;
(86) idem, "Kristall," in Reallexicon der Assyriologie und vorderasiatischen Archجologie , eds., E. Ebeling, et al., Berlin-Leipzig 1928-, VI, 247-248;
(87) Trإsors de l'ancien Iran , Geneva 1966;
(88) L. Trدmpelmann, "Die Sasaniden," in H. Roth, ed., Kunst der Vخlkerwanderungszeit , Propylجen Kunstgeschichte, Suppl. 4, Berlin 1979;
(89) M. L. Vollenweider, Catalogue raisonnإ des sceaux cylindres et intailles , Geneva 1967.

/ با تلفیق و اندکی تلخیص از روسکا و لم ( د.اسلام )، غادة

حجاوی قدومی ( د. اردن )، و برژیت موشه و جنس

(90) کروگر ( ایرانیکا )؛
گروه تاریخ علم /