بلقیس ، نام ملکة سبا در آثار اسلامی . در قرآن (نمل : 20ـ44) و نیز در عهد عتیق (اول پادشاهان ، باب 10:1ـ15؛ دوم تواریخ ایام ، باب 9: 1ـ14) از دیدار و گفتگوی ملکة سبا با سلیمان سخن رفته اما نام او نیامده است ، احتمالاً در فرهنگ اسلامی مفسران به دلایلی که روشن نیست نام بلقیس را به این داستان افزوده اند (به عنوان نمونه رجوع کنید به طبری ، ج 9، جزء19، ص 95؛ مقدسی ، ج 3، ص 108؛ بیضاوی ، ج 4، ص 115). سپس این نام در داستانهای گوناگون و متعدد در ادبیات رایج شده است .

پیشینه و ریشة نام بلقیس بدرستی دانسته نیست . برخی آن را برگرفته از واژة احتمالاً یونانی Pallaxis ، به معنای دختر باکره یا همخوابه دانسته اند و برای آن معادلهایی در زبانهای آرامی و عبری برشمرده و بعضی ریشة یونانی آن را به معنای نوعی آلت موسیقی دانسته اند و معادلهایی در زبان سومری ، اَکَدیِ بابلی و لاتین برای آن برشمرده اند. همچنین برخی بر این عقیده اند که نام بلقیس برگرفته از واژة اوستایی Pairika در دورة هخامنشیان است که بعدها در فارسی به صورت پری درآمده است . در هر صورت اینان متفق اند که این واژه وارد زبان عبری شده و در عربی به صورت بلقیس درآمده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ حضرانی ، ص 134ـ 135؛ شانترن ، ج 3، ص 853 ـ854؛ بریان ، ص 272، 290). گفتنی است که نشوان بن سعید حمیری (ج 1، ص 364) بلقیس را مانند «حضرموت » و «بعل بک » نامی مرکب از دو اسم و در اصل «بلقیاس » دانسته و وجه تسمیة آن را تبعیت وی در شیوة حکمرانی از پدرش ذکر کرده است .

به روایت عهد عتیق (همانجاها) بلقیس پس از شنیدن آوازة فراست بی نظیر و دانش بی منتهای سلیمان و به قصد آزمودن وی ، با همراهان و تحفه های بسیار به اورشلیم آمد تا حکمتِ سلیمان را از نزدیک دریابد. او پس از گفتگو با سلیمان و آگاهی از دانشِ وی به بزرگی او اقرار کرد و به سرزمین خویش بازگشت . در قرآن (همانجا) داستان با سراغ گرفتن سلیمان از هدهد شروع می شود، پس از مدتی غیبت ، هدهد حاضر شده و خبر از ملکة سبا و خورشیدپرستی وی می دهد. سلیمان نامه ای با سرآغاز «بسم الله الرحمن الرحیم » برای ملکه می فرستد و او را برای تسلیم شدن (ایمان آوردن ) به نزد خود می خواند. ملکه پس از مشورت با بزرگانِ بارگاه خود، پیشنهاد مبارزه و رویارویی با سلیمان را نمی پذیرد و این کار را موجب نابودی سرزمینش می داند؛ در عوض هدایایی برای سلیمان می فرستد. با این حال سلیمان پیام پیشین را همراه با تهدید باز پس می فرستد. بلقیس با هدایایی نزد سلیمان می آید اما آنها را در برابر ثروت سلیمان ناچیز می یابد. پیش از آمدن وی ، سلیمان از راه حکمت و به یاری فردی صاحب «علم کتاب »، که او را وزیرش آصف * بن برخیا یا خضر یا جبرئیل دانسته اند، عرش بلقیس را به کوشک «صرح » خود می آورد. بلقیس با دیدن آن و نیز شفافیت و تابندگی آبگینة کفِ قصر که وی به خطا آب پنداشته بود، به ظلم و شرک خود اقرار کرده ایمان می آورد.

داستان ملکة سبا در روایات اسلامی شرح و بسط بسیار یافته و برخی نکات آن برگرفته از داستانهای تورات و کتابهای یهود (رجوع کنید به اسرائیلیات * ) است ، اما مشخص نیست از چه دوره ای نام بلقیس را به ملکة سبا داده اند ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «سبا»). در نسب بلقیس گفته اند که وی دختر هَدهادبن شَرْحَبیل (یا شراحیل )بن مالک ، از بنی یَعْفربن سَکسک و از حمیریان است . برخی یکی از والدین وی را از جنیان دانسته اند (ابن هشام ، ص 161؛ مسعودی ، ج 2، ص 75؛ بیضاوی ، همانجا؛ ابن کثیر، 1409، ج 2، ص 20؛ قرطبی ، ج 13، ص 182؛ سیوطی ، ج 5، ص 105ـ106؛ دیار بکری ، ص 244؛ نیز رجوع کنید به دهخدا، ذیل مادّه ). دربارة چگونگی به حکومت رسیدن بلقیس ، وصف ثروت و عرش وی گزارشهای بسیاری در دست است (رجوع کنید به ابن کثیر، 1409، ج 2، ص 19؛ همو، 1412، ج 3، ص 348ـ349؛ قرطبی ، ج 13، ص 184؛ سیوطی ، همانجا؛ دیار بکری ، ص 244ـ 245).

دربارة محل ملاقات سلیمان با بلقیس اختلاف نظر وجود دارد. در داستانهای یهودی آمده که بلقیس از مملکت سبا، واقع در جنوب غربی عربستان ، عازم دیدار سلیمان (حک : 972ـ932ق م ) در اورشلیم شده است و احتمال داده اند که این سفر دریایی بوده و حدود سه تا هفت سال به طول انجامیده باشد ( د.جودائیکا ، ذیل « Queen of Sheba » و ذیل « Solomon »). اما در مقابل ، برخی از مفسران اسلامی بر این نظرند که سلیمان پس از اتمام بنای معبد در بیت المقدس ، بنا به قولی سوار بر باد، عازم سفر حج شد و در راهِ رفت یا برگشت از مکه ـ که مورد اتفاق نیست ـ به سوی سرزمین سبا رفت و در وادی خشکی فرود آمد. وی درصدد یافتنِ آب برآمد و سراغ از هدهد گرفت که شروع داستان از اینجاست . حتی «وادی النمل » را، که در آیات پیش از این داستان نقل شده ، در سرزمین طایف دانسته اند (ابن هشام ، ص 162ـ163؛ ثعلبی ، ص 276ـ277؛ بیضاوی ، ج 4، ص 114؛ دیار بکری ، ص 242ـ243).

گذشته از این ، در تفاسیر آمده که دیوان و جنیان از سر مذمت و کاستن ارج و قرب بلقیس در نزد سلیمان تا مبادا با وی ازدواج کند و فرزند ایشان به سبب نسبت بلقیس با جنیان اسرار آنان را آشکار سازد، به سلیمان خبر دادند که بلقیس پاهای پر مو و سُم دارد. پس سلیمان وی را بر کوشک آبگینه گذراند تا هنگامی که وی دامن از پاها برمی گیرد به صحت این سخن پی ببرد. به روایتی دیگر به دستور سلیمان برای بلقیس ، نوره و زرنیخ و حمام ساختند (طبری ، ج 9، جزء19، ص 106ـ107؛ ثعلبی ، ص 286؛ مقدسی ، همانجا؛ شریشی ، ج 4، ص 43؛ دیار بکری ، ص 248ـ249). در خصوص ازدواج سلیمان با بلقیس نیز روایتهایی ذکر شده و برخی منابع یهودی بُختُنَّصر را ثمرة این ازدواج دانسته اند. بنابر برخی روایات ، سلیمان بلقیس را به همسری تُبَّع ( تبابعه ) ، از حاکمان همدان ، درآورده است . منابع حبشی مِنِلیک اول ، پادشاه حبشه را فرزند سلیمان و مَکِدا (نام حبشی بلقیس ) دانسته و پادشاهان حبشه را از نسل سلیمان برشمرده اند. اینان قائل اند که منلیک اول ، مملکت اَکسوم ، را در شمال حبشه ، تشکیل داده است و به همین سبب ملکة سبا را حبشی دانسته اند؛
در حالی که سبا در جنوب غربی عربستان ، و به احتمال زیاد ملکة سبا یمانی و از اهل مأرب بوده است (یاقوت حموی ، ج 3، ص 115؛
بیضاوی ، ج 4، ص 118؛
دایرة المعارف فارسی ، ذیل «بلقیس » و «اکسوم »).

شواهد تاریخی چندانی برای تعیین زمان و مکان دقیق این داستان در دست نیست . و با وجود این که باستانشناسان نام بلقیس را در مجموعه کتیبه های تا کنون کشف شده در یمن نیافته اند، برخی تشکیک در واقعیت تاریخیِ ملکة سبا را بی دلیل دانسته اند (رجوع کنید به حضرانی ، ص 24). داستان ملکة سبا از فرهنگها و ادیان گوناگون این منطقه در دوره های مختلف تاریخی و سیاسی تأثیر پذیرفته است . در یمن برخی آثار باستانی را به بلقیس نسبت داده اند. از قصری به نام «حرم » یا «محرم » بلقیس و از قبرِ وی که در عهد ولیدبن عبدالملک حمیریان در تَدمر کشف کرده اند گزارشهایی در دست است (دیار بکری ، ج 1، ص 249؛
زرکلی ، ج 2، ص 74؛
جوادعلی ، ج 2، ص 346). همچنین از آثار برجای ماندة عرش بلقیس در یمن گزارشی ذکر شده است (یاقوت حموی ، ج 3، ص 640).

ملکة سبا تنها زنِ حاکم با تواناییهای ویژة است که در قرآن از وی یاد شده است . در عهد عتیق (دوم پادشاهان ، باب 11: 4) نیز تنها از یک ملکة دیگر به نام عَتَلْیا یاد شده که غاصبانه بر تخت سلطنت جلوس کرده است (هاکس ، ذیل «ملکه »). با توجه به شرایط اجتماعی بین النهرین و جامعة مادرسالاری آن ، همچنانکه در اساطیر نیز انعکاس یافته (به عنوان نمونه اسطورة عِشْتَر)، حکومت زنان امری پذیرفتنی و قابل توجیه است . گفتنی است که ابن عساکر نام ملکة سبا را لیلی دانسته و حمیری بودن بلقیس را دال بر این دانسته که وی ملکة سبا نبوده ؛
چرا که سبا شهری در یمن بوده است (سیوطی ، ج 5، ص 105).

این داستان و نام بلقیس در ادبیات عرب ، به صورت نظم و نثر، فراوان مورد استفاده قرار گرفته است (رجوع کنید به ابن حائک ، ج 10، ص 41ـ42؛
نشوان بن سعید حمیری ، ج 1، ص 363). در ادبیات فارسی شاعرانی مانند فرخی سیستانی ، منوچهری ، نظامی ، سعدی و مولوی این داستان را به طور کامل یا به اختصار و اشاره آورده اند (رجوع کنید به یوسفی ، ص 100). همچنین در ادبیات ترکیبات وصفی از قبیل «عرش بلقیس » و «عروس سبا» ساخته شده و در تلمیحات ادبی کاربرد داشته است (همانجا؛
یاحقی ؛
دهخدا، ذیل مادّه ). گذشته از این ، نام بلقیس وارد ادبیات عامه نیز شده است . در متون عرفانی ، آیات مربوط به این داستان تأویل شده و هریک از عناصر داستان به صورت رمزی در نظر گرفته شده ، بویژه دربارة دانش آصف بن برخیا بیشتر سخن رفته است (رجوع کنید به ابن عربی ، الفتوحات المکیة ، ج 11، ص 327ـ 328؛
همو، تفسیر القرآن الکریم ، ج 2، ص 198ـ206).

در آثار هنری ایرانی غالباً بلقیس به صورت زنی تصویر شده که در برابر سلیمان ایستاده و پاهایش در آب است . بر پرده های قلمکاری نیز این تصویر رایج بوده است ( د.اسلام ؛
یوسفی ، همانجاها).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن و کتاب مقدس ، عهد عتیق ؛
(2) ابن حائک ، الاکلیل من اخبار الیمن وانساب حمیر ، ج 10، بیروت 1408/1987؛
(3) ابن عربی ، تفسیرالقرآن الکریم ، چاپ مصطفی غالب ، ( بی جا ) 1978، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(4) همو، الفتوحات المکیة ، ج 11، چاپ عثمان یحیی و ابراهیم مدکور، قاهره 1407/1987؛
5- ابن کثیر، البدایة والنهایة ، ج 2، چاپ احمد ابوملحم ... ( و دیگران ) ، بیروت 1409/1989؛
(6) همو، تفسیرالقرآن العظیم ، بیروت 1412/ 1992؛
(7) ابن هشام ، کتاب التیجان فی ملوک حمیر ، صنعا 1347؛
(8) عبدالله بن عمر بیضاوی ، انوارالتنزیل و اسرار التأویل ، المعروف بتفسیر البیضاوی ، مصر1330، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(9) احمدبن محمد ثعلبی ، قصص الانبیا ، المسمی عرائس المجالس ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(10) بلقیس ابراهیم حضرانی ، الملکة بلقیس ، التاریخ والاسطوره والرمز ، قاهره 1994؛
(11) محمد خزائلی ، اعلام قرآن ، تهران 1355 ش ؛
(12) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(13) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمدمعین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
(14) حسین بن محمد دیاربکری ، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس ، بیروت ( بی تا. ) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1980؛
(15) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الدّرالمنثور فی التفسیر المأئور ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(16) احمدبن عبدالمؤمن شریشی ، شرح المقامات الحریری البصری ، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(17) محمدبن جریر طبری ، جامع البیان فی تفسیرالقرآن ، ج 9، قاهره 1328، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(18) جوادعلی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛
(19) محمدبن احمد قرطبی ، الجامع الاحکام القرآن ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(20) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذّهب و معادن الجوهر ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر 1384ـ 1385 1964ـ 1965؛
(21) مطهربن طاهر مقدسی ، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛
(22) نشوان بن سعید حمیری ، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم ، عمان 1403ـ1404؛
(23) جیمز هاکس ، قاموس کتاب مقدس ، بیروت 1928؛
(24) محمد جعفر یاحقی ، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی ، تهران 1369 ش ؛
(25) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(26) غلامحسین یوسفی ، یادداشتهایی در زمینة فرهنگ و تاریخ ، تهران 1371 ش ؛


(27) P. Briant, Histoire del' empire Perse de Cyrus Alexandre, Paris 1996;
(28) Pierre Chantraine, Dictionnaire إtymologique de la langue greeque, Paris 1983-1984;
(29) EI 2 , s.v. "Bilk ¦ â ¤ s" (by E. Ullendorff);
(30) Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.vv. "Queen of Sheba" (by Haفm Z'ew Hirschberg) and "Solomon" (by Bathja Bayer).

/ محمدباقر کریمیان و لیلا هوشنگی /