بَلَرْم (پالرمو ) ، شهری بندری در صِقِلیّه (سیسیل ). چهار سال پس از ورود مسلمانان به جزیرة صقلیه ، در پی محاصرة کوتاهی در 216، به دست ایشان افتاد و، از آن پس ، به صورت پایگاهی مستحکم برای تسلط مسلمانان بر آن جزیره درآمد. حکّام مسلمان در آنجا، ابتدا به نام اغلبیان و سپس به نام فاطمیان افریقا، فرمان راندند، اما ایشان هم بارها ناچار شدند که برای سرکوبی مهاجرنشینان طاغی بدانجا نیرو بفرستند؛ از آن جمله است لشکرکشی عبداللّه بن ابراهیم بن اغلب که در 287 به فرمان پدرش به بلرم روانه شد؛ و نیز لشکرکشی ابوسعید که در 304 به دستور مهدی ، خلیفة فاطمی ، به بلرم حمله برد و دژ خالصه (کالسا ) را روبروی شهر کهن بنا نهاد. در 336، حسن بن علی کلبی زمام قدرت را در بلرم در دست گرفت و زیر لوای فاطمیان سلسلة محلی مستقلی تأسیس کرد که تا حدود 442 پابرجا ماند. حکومت کلبیه ، هم برای بلرم و هم برای تمامی جزیرة صقلیه ، درخشانترین دوره در عصر تسلط مسلمانان بر آن ناحیه شمرده می شود. صمصام ، آخرین حاکم کلبی ، که پس از دوره ای پر از آشوب و ناآرامی و نیز مداخلة مستقیم زیریان افریقا به قدرت رسیده بود، در 445 از بلرم بیرون رانده شد و از آن پس ادارة امور شهر بر عهدة «جامعه » یا انجمن شهر افتاد. در این دوره ، پیوندهای موجود میان پایتخت و مابقی کشور رفته رفته سست و سرانجام گسسته شد. به همین دلیل بلرم در دفاع از صقلیه اسلامی در برابر هجوم نورمانها عملی انجام نداد و کمابیش آسوده خاطر منتظر نشست تا فاتحان به پای دیوارهای شهر برسند و تنها در این مرحله بود که جانانه به دفاع از خود برخاست . اما، سرانجام ، پس از پنج ماه محاصره ، در 464/ 1072 تسلیم روبِر و روژه دوتْویل شد، و بدین سان پس از 140 سال حکومت مسلمانان ، بار دیگر به زیر سلطة مسیحیان درآمد. با همة این احوال ، خصلت اسلامی بلرم یکباره از بین نرفت . مسجد جامع این شهر به عبادات آیین مسیح اختصاص یافت و از آن پس مسلمانها صرفاً به عنوان رعایای نورمانها به زندگی خود ادامه دادند، ولی محو آثار و نفوس و ابنیه و عادات و رسوم اسلامی بیش از یک قرن به درازا کشید. حتی در 580، ابن جُبیرِ سیّاح در بلرم مناطقی دیده که به مسلمانها و مساجد و مدارس و بازارهای آنان اختصاص داشته و زبان عربی هم در این مناطق بسیار شنیده می شده است . وضع زندگی این مسلمانها، در زمان حکومت مسالمت آمیز روژه ها، در پایتخت نورمانها تحمل پذیر بود، اما در دوران فرمانروایی جانشینان آنان (در 556/1161 مسلمانان قربانی آشوب یا کشتاری دسته جمعی شدند) روزبروز بدتر شد و در اغتشاشاتی که پس از مرگ ویلیام دوم (586/ 1190) درگرفت از حد طاقت آنان درگذشت . در اواخر قرن ششم / دوازدهم ، بلرم دیگر تقریباً از ساکنان مسلمان خالی شده بود، هرچند برخی مسلمانان بلندپایة منتسب به دربار فردریک دوم ، هنوز در آن شهر به سر می بردند.

وصف دوران اسلامی بلرم را در شرح ارزندة ابن حوقل می توان یافت که در 361 به آن شهر سفر کرده است ، و نیز در آثار ابن جبیر و ادریسی که دو قرن بعد، یعنی در عصر فرمانروایی نورمانها، از بلرم دیدن کرده اند. بنابر مشاهدات ابن حوقل ، پایتخت کلبیها به پنج بخش تقسیم شده بود : قصر (کاسارو )، شامل بخش قدیمی شهر محصور در میان برج و بارو؛ خالصه (کالسا)، از بناهای فاطمیان و محصور در میان برج و بارو؛ نواحی نامحصور حارة المسجد و حارة الجدیده در جنوب و حارة الصقالبه در شمال . آماری (رجوع کنید به منابع ) جمعیّت بلرم را در دورة حکومت کلبیها در حدود سیصد تا 350 هزار تن تخمین زده است . ویرانه هایی که از دوران اسلامی در بلرم به جا مانده (گذشته از عمارات معروفی که یادگار درآمیختن هنر نورمانها با هنر اسلامی است ) بسیار اندک است : بقایای مسجدی در کنار کلیسای سان جووانی دلی ارمیتی ، و آثار کهنی در داخل کاخ سلطنتی (تورّه پیزانا ) که اخیراً کشف شده است .

---

منابع :
(1) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر ، چاپ رایت ـ دخویه ، لیدن 1907، ص 331ـ333؛
(2) ( ابن حوقل ، صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967، ص 118ـ131 ) ؛


(3) M. Amari, Storia dei Musulmani di Sicilia , Catania 1933- 1938, passim;
(4) G. M. Columba, Per la topografia antica di Palermo , in Centenario Amari , Palermo 1910, é , 395-426;
(5) Idr ¦ â s ¦ â , ed. Amari and Schiaparelli, L'Italia nel libro del Re Ruggero , Rome 1883, 22-23 (text), 25-27 (trans);
(6) U. Rizzitano, L'Italia nel Kita ¦ b ar-Rawd ¤ al-mi ـ t ¤ a ¦ r (Arabic text), Cairo 1958, 146-148.

/ ف . گابریلی ( د. اسلام ) /